Tregime
VENDIMI
Ishte koha kur Shqipëria i kishte mbyllur llogaritë publike me nomeklaturën zyrtare të komunizmit, ndërsa qeveria e dobët e koalicionit të të majtëve me të djathët, kishte dështuar. Kryeministri i parë i qeverisë së përkohshme, Ylli Bufi, pati dhënë dorëheqjen, për shkak të tensionit të krijuar nga shprehja, se Shqipëria kishte vetëm gjashtë ditë bukë.
Muajët kalonin. Debatet politike ishin ndezur, por ekonomia qe mbërthyer nga kriza e përgjithshme. Njerëzit e papunë qenë të detyruar të merrnin rrugët. Pikërisht, në një prej atyre ditëve, mora vendimin përfundimtar për të ikur nga Shqipëria, në kërkim të një paqeje sociale, që kishte si kryefjalë aspektin e mbijetesës ekonomike.
Dëshiroja të shkoja drejt Greqisë, krejtësisht i pavetëdijshëm për aventurat dhe rreziqet që më prisnin. Ndërkohë plotësisht i bindur se jetesa në vendin tim, kërkonte sakrifica të mëdha, në mos qe e pamundur. Kishte një vit që shteti kishte rënë. Papunësia ndihej ngado.
Selitë diplomatike perëndimore ishin kthyer në burim fitimprurës për mashtruesit. Njerëz të lidhur me personelin e ambasadave merrnin nga qytetarët në nevojë shuma të mëdha parash. Paguheshin nën dorë, në këmbim të marrjes së një vize drejt shteteve fqinjë, Greqi, itali… Të tjerë guxonin të udhëtonin me gomone nëpër Adriatik apo maleve për në Greqi.
Pas dështimit të përpjekjeve të shumta në Ambasadën Greke në Tiranë dhe në konsullatën e Athinës në Gjirokastër, për një vizë, më në fund e vendosa të gjejë ndonjë rrugë klandestine. Më duhej të shkoja në Greqi për punuar dy-tre muajët e verës.
Ishte fundi i muajit qershor. Programi mësimor pothuajse kishte mbaruar. Interesi nxënësve ishte shumë të ulët. Prindërit ishin të çorroditur për shkak të ndërrimit të sistemit. Orët e mësimit në shkollat e qytetit tim, të ciklit nëntëvjeçar, zëvendësoheshin me shfaqjen e filamave pornografik në kinema. E njëjta tablo dhe në shkollat e mesme. Nxënësit i gjeje grupe-grupe nëpër kafene. Vajzat e djemtë qeflinjë të kërcimit, preferonin diskot ku pihej uiski, si uji i burimit të Bogovës.
Tek-tuk ndonjë prind interesohej për rezultatet e fëmijës së vet. Shumica nuk e vrisnin mendjen. Në plan të parë kishte dal sigurimi i të mirave materiale. Duhej të punonin për t’u ushqyer. Nuk mungonin dhe ata që preferonin “punë të pista”.
Marrja me trafiqe ishte kthyer në një veprimtari fitimprurëse për disa nga njerëzit e papunë të qytetit tim. Edhe aty kishte filluar të dilnin në pah “bosët e drogës, të prostitucionit, të trafikut klandestinëve. Normat morale kishin rënë. Degjenerimi rritej nga dita në ditë.
Çdo mëngjes, para se të fillonim procesin mësimor, uleshim për kafe. Aty dëgjonim lloj-lloj bisedash. E bija e fillanit iku për të “punuar” në Itali. Dy të tjera kishin shkuar maleve për në Greqi me të dashurit. Dikush tregonte për një vajzë që i lutej djalit të Florës për ta çuar matanë…
Një nxënëse e klasës time në kujdestari e la shkollën në vitin e fundit të gjimnazit, madje në muajin maj, dhe iku në Gjermani. Kishin mbetur edhe pak ditë që të mbyllej shkolla.
Një mbrëmje së bashku me Lencin, djalin e një mikut tim, ishim ulur në një nga lokalet e qytetit. Në një tavolinë më tej hanin dhe pinin katër djem.
I përshëndetëm. Banonin në një pallat me Lencin. Pinin raki. Gotat i kthenin me fund, qeshnin e bërtisnin me të madhe. Pjatat në tavolinën e tyre ishin plotë me meze. Mish i pjekur, era e të cilit ndihej që larg. Pa u boshatisur mirë pjatat, kamarieri u shërbente sërish me mish të ngrohtë.
Organizatori i darkës, një djal trupmadh, me nofulla pak të dala, i jepte tonin bisedës. Quhej Goni. Darka qe shtruar për nder të tij. Të nesrmen, të katër shokët do të udhëtimin për në Greqi. Pija i kishte prurë në qejf. Në një moment, Lenci pyeti Gonin: - A mund të vijmë edhe ne me ju?
Grupi djemve heshti dhe po na vështronte me dyshim. Pas pak Goni tha me zë të lartë:
-Edhe ti profesor do e tradhtosh atdheun?
-Po Goni. Thashë ta provoj edhe unë një herë, mbase ku i dihet, më ndihmon fati të punojë këto muajit e verës.
Pas një pause të shkurtër, Goni duke më parë drejtë në sy, foli sërish me zë të lartë: - Qoftë e bërë profesor! Hajdeni edhe ju, por ama kemi një kusht. Është mirë ta dini që këtu.
-Çfarë? - pyeta disi i hutuar.
-Unë nuk mbaj përgjegjësi po mbetët gjatë rrugës, shtoi tjetri.
-Jo,- i thamë të dy me një gojë. - Mjafton të na kalosh përtej kufirit. Nëse mbetemi, fati ynë.
-U tha u bë, - përsëriti Goni dhe porositi kamarierin të na sillte një pjatë mish të pjekur dhe nga një dopie raki. Kundërshtuam, por ku pyeste Goni që kishte ardhur në qejf. Vetëm ai dëgjohej në gjithë resorantin.
-Ky është urdhër, hani e pini, se nesër jemi për udhë! - tha me të qeshur ai.
U përshëndetëm me shokët e tavolinës pranë dhe morëm rrugën për në shtëpi. Duhej të përgatiteshim për udhëtim.
I tregova time shoqe për udhëtimin që do bëja me grupin që drejtonte Goni. Ajo u trondit. Më vështroi ngultaz, fshiu lotët që i rrodhën befas dhe shkoi në dhomën tjetër. I shkova pas dhe i thashë se nuk isha i pari që merrja rrugët. Nuk foli, por as më kundërshtoj. Ishte kohë krize. Na mungonin mjetet e nevojshme të jetesës.
Të nesërmen u çova herët, putha fëmijët dhe u përcolla me gruan. Nuk i shmanga dot lotët.
-Bëj kujdes, më dha porosi ime shoqe!
-Rri pa merak, ia ktheva, kujdesu për vete dhe fëmijët.
Morëm autobuzin e linjës Poliçan - Çorrovodë. Pasagjerët na shikonin me kurreshtje. Zbritëm te “Lisi Buzuqit” dhe morëm rrugën drejt fshatit me të njëjtin emër. Goni e njihte mirë terenin. Ishte nip në fshatin Lavdan. Ne shkonim për herë të parë në vendin fqinj dhe kurreshja bënte punën e vet. Ndërsa me Gonin ishte krejt ndryshe. Ai që në ditët e para të hapjes së kufinjve, me disa bashkëmoshatar të tij, e pati braktisur punën në Uzinën Mekanike në Poliçan dhe kishte shkuar në Athinë, ku kishte punuar gati një vit.
Kaluam fshatin Buzuq dhe kur po i njgjiteshim të përpjetës së Spatharës, për të dal në fshatin Vëndreshë. Ishte fundi i muajit qershor. Fshatarët kishin marrë në pronësi parcelat e tyre dhe u shërbenin bimëve të mbjella.
Fshati rrethohej nga kodra e male, të cilët dukeshin si aleatë mbrojtës. Në ditë stuhie të frikshëm e plotë rreziqe. Tani ishin afër fushës, poshtë së cilës gjarpëronte lumi, toka qe më pjellore, por prapë fshati atje lart dukej më i këndshëm. Jo vetëm pse qe lart, por atje dhe malet i shihnim më të afërt, edhe pse ishin larg. Këtu në fushë, sikur të zihej fryma. Mbase ishte më mirë në fushë, pasi kështu thoshin të gjithë, por njeriu ndihet më mirë atje ku ka zemrën dhe pa zemër nuk ka dashuri.
Por edhe fusha kishte gëzimet e saj. Brazda e plugut në fushë dukej se shkonte më drejt se pluari i parmendës në fshatin tim, atje lart në mal. Po i afroheshim kodrës. Takuam disa nxënësi të gjimnazit. Shkonin për në shkollë. Na vështronin gjithë kreshëri, a thua se ne po shkonim drejtë parajsës.
Ndodheshim në malin e Spatharës. Puna e malit është interesante. E sheh që e ke pranë e sërish të duket larg, se nuk e arrin dot. E sheh të shndrisë nën diell, por dhe të vrenjtet e mbulohet nga retë, apo të zbardhet nga bora e madhe.
Janë hijerëndë malet dhe kanë një lidhje të veçantë me trimat, me luftërat, me historinë e këtij vendi. Janë male të dashura por që rrinë mendueshëm në natën me hënë, që zhyten në heshtjen e tyre edhe kur qielli mbushet prush me yje. Jam vet nga një fshat malor dhe e njoh lartësinë. Mali ndryshon shumë nga fusha, pasi me një vështrim syri pushton hapësira të mëdha, ndërsa shikimi në fushë është i kufizuar, në pyje ca më keq, pasi brenda tij mund të ketë dhe të fshehta rrënqethëse.
Ecnim dhe vetëm ecnim. Pas pak hymë në rrethin e Përmetit. Në mesditë mbërritëm në Ballaban. Në mensën e fshatit hëngrëm drekën. Donim që rezervat ushqimore që kishim marrë me vete t’i kursenim sa të mundeshim.
Banorët e atyre zonave na shihnin me dyshim. Dolëm në rrugë. Duket se na buzëqeshi fati. Një skodë, tip saurreli të markës çeke, makinë vetëshkarkuese, qendroi pranë këmbëve tona.
Shoferi bërtiti me sa fuqi kish!?
-Hajde djema, hipni! Mos mbani shpresë për mjet tjetër. Urban nuk ka.
Pluhri që u ngrit pas nisjes së saj, na pudrosi. Zbritëm prej saj në hyrje të qytetit të Përmetit. Paguam shoferin. Pasi u freskuam me uji burimi, aty rrëzë Vjosës, morëm rrugën për në qytet. Përmeti më pëlqeu jashtëzakonisht. Ishte një qytet i vogël, por shumë i pastër. Mbi të gjitha, më bëri përshtypje të madhe fakti, se ishte qytet i lulëzuar.
Përmeti është qyteti luleve. Kudo, vetëm lule të zinte syri. Në të gjitha rrugët e qytetit shihje lloj-lloi tërndafilash erëmirë. Lëvizjet në qytet ishin të kufizuara. Ecëm drejtë hotelit për të kaluar natën. I thoshin hotel Turizmi. Hymë në ambjentet e brendshme të hotelit. Sportelisti që ndodhej brenda banakut, një burrë i shëndetshëm rreth të pesëdhjetave, e sy të mbërthyer mbi rregjistrin e hapur, ngriti kokën dhe tha:
-Urdhëroni, kemi dhoma dyshe dhe dhoma teke me dush, - më thoni çfarë preferoni?
-Duam të na rregullosh në dhoma dyshe, - foli Goni që ishte mbshtetur në banak dhe në dorë mbante pasaportat tona.
-Jeni me fat, vijoi sportelisti, sepse hoteli vetëm sot gjendet bosh…
Pas pak ai shpjegoi se në mëngjes kishin përcjell një grup turistësh gjermanë të cilët kishin qendruar dy ditë në qytetin tyre.
-Jeni për rrugë drejt shtetit fqinjë? -pyeti sportelisti duke na parë drejtë e në sy.
-Mendojmë ta provojmë një herë, - foli Goni.
-Mirë do bëni, por bëni kujdes se dje janë kthyer shumë vetë dhe disa prej tyre ishin rrahur keqasi nga ushtarët grek.
-Fati njeriut është i paracaktuar, - tha me të qeshur Goni. Ishalla mos e paçim atë fat. Morëm çelsat e dhomave dhe u ngjitëm. Pasi bëmë dush, ndërruam rrobat që kishim tërë plhur dhe dolëm shetitje për tu njohur me rrugët dhe qytetin e bukur të Përmetit. Era e tërndafilave të krijonte një ndiesi të këndshme dhe më në fund Goni na udhëhoqi drejtë barit të hotel turizmit.
Kamarierja, një vajzë e shkurtër, por tepër simpatike, erdhi në çast dhe mori porosinë. Kafe dhe raki, i thamë. Rakia na shijoj dhe Goni, si më kavalieri, porositi gotën e dytë. Ndryshe nga një vit më parë na shpjegoi Goni, kur në Përmet njerëzia ishte grupe grupe, këtë pasdite gjithçka ishte ndryshe.
Qytet i vogël, qytet i luleve, me plotë histori. Aty kanë lindur artistë të mëdhenjë. Të parët vëllezërit Frashërllinj. Por edhe artist, si skluptori Odise Paskali, klarinetaristi Laver Bariu, këngëtari bariton Mentor Xhemali etj. Njerëz bujar dhe mikpritësa. Shetitja në buzmbrëmje bri Vjosës, para se të darkonim te lokal “Kupola”, na shijoi shumë.
Ajo mbremje dukej e qetë dhe e bukur. Yjet vezullonin në qiell dhe kodrat përreth dukeshin qartë, ndonëse hëna ende nuk qe ngritur në horizont. Lokal “Kupola” na sqaroi Goni nuk ka shumë kohë që është hapur dhe ka kuzhinë të mrekullueshme. Janë mjeshtra të gatimit tradicional.
Ishte vërtet lokal i bukur, ndërtuar buzë lumit Vjosë dhe me gatime të shklqyera. Mbetëm mjaftë të kënaqur. Darka e përcjelljes, sikundër u shpreh Goni, ishte e mrekullueshme. Nuk dihej e nesërmja. Ishte i panjohur “restorantit” do ushqeheshim nëpër malet dhe luginat e territorit grek. Pasi kaluam rreth 3 orë në resorant, shkuam në hotel. Gjumin e bëmë të mirë.
Të nesrmen u ngritëm vonë. Nuk nguteshim pasi mendonim që kufirin ta kalonim pasdite, kur edhe lëvizjet ishin më të pakta. Ishte ditë me qiell të pastër. Hëngrëm mëngjesin, pimë kafe dhe dolëm. Goni dha urdhër për të qenë të gatshëm për të përballuar situatën e caktuar.
Po ndaheshim nga qyteti i trëndafilave, që mbart krahas bukurisë natyrore edhe vlera të paçmuara njerëzore, urtësinë, mikpritjen, guximin, tolerancën, cilësi këto të mbartura në shekuj. Dolëm në rrugë. Duhej të udhëtonim drejt Çarshovës. Qëndruam në pritje të ndonjë makine. Kishte dhe shumë njerëz që kërkonin të njëjtën gjë. U ulëm në disa gurë ndan xhades në pritje të ndonjë makine.
Nuk flisnim. Sytë i kishim nga rruga. Si hera e parë që vija në këtë qytet më bëri përshtypje flora dhe fauna e pasur e zonës së Përmetit. Dëgjoja bisedat e njerëzve. Të gjitha vërtiteshin rreth Greqisë. “Sëmundja” e emigrimit ishte përhapur në të tëra skutat e jetës së njerëzve.
Dëgjoja biseda për ngjarje nga më të ndryshmet. Flitej për banditë dhe kriminelë, që kishin bërë në Greqi veprime të padëgjuara më parë. Tregonin për familje greke që i kishin trajtuar me dashuri, për policë që i hiqnin zvarrë, për afendikoj që nuk u jepnin paratë për punën e bërë etj.
Një situatë bardhezi. Madje flitej edhe për keqtrajtim nga ushtarët grekë të kufirit, rrahje, fyerje, denigrim njerëzor. Ndonjë tregonte për ushtarë grekë, që vinin baste me njëri-tjetrin, kush mund ta qëllonte në kokë refugjatin hallexhi! Çfarë nuk thuhej. Ne vetëm dëgjonim. Goni qeshte me tregimet e njerëzve që na takoi halli i njëjtë.
Drejt nesh po vinte një skodë. I ngritëm dorën dhe ai ndaloi.
Hajde djema, hypni, për ku jeni? - foli shoferi duke nxjerrë kokën nga kabina.
Goni u afrua dhe pyeti shoferin për ku e kishte destinacionin.
Për Ersekë bre, - tha tjetri duke ngritur zërin. - Hypni se u bëra vonë!
I gjithë grupi ynë kërceu lartë në karroceri. Pas nesh si me komandë hipën gjithë njerëzia që prisnin për të shkuar në fshatrat e Përmetit. Makina u mbush sa nuk gjeje vend ku të hidhje kokërrën e mollës.
-Mbahuni fort! - urdhëroi shoferi, se rruga është me gropa. U pluhurosëm aq shumë, sa nuk po dallonim fytyrat e njëri-tjetrit.
-Mbaje te ura pasarelë, aty do të zbresim! - i tha Goni shoferit. Ishte përkulur aq shumë jashtë karrocerisë, sa na u duk sikur do të rrëzohej përtokë. Paguam shoferin dhe u nisëm udhës në këmbë.
Pak minuta më pas hymë në fshatin Çarshovë. Ishte një fshat fushor, qarkuar nga kodra në njgjitje, të cilat më sipër bashkoheshin me malin e thepisur, që qendronte si kurorë dhe binte thikë mbi fshat.
Në mes të fshatit ishte një burim me ujë të ftohtë. Pasi u freskuam, hoqëm rrobat e pluhurosura dhe i shkundëm aq sa mundej. Gjithsesi, shumica e pluhurit të bardhë u largua prej tyre.
Ishte mesditë. Dielli i verës me rrezet e tij të arta na ngrohu, por edhe na djerësiti në maloren që të çonte në krye të fshatit Çarshovë, ku gjendej vija kufitare, pas së cilës hyje në tokën greke.
Tej në horizont syri të rrokte male, fusha, kodra dhe lumin Vjosë, që ndan kufirin shqiptar nga ai grek, aty tek Tri Urat.
Në krye të fshatit gjendej posta kufitare shqiptare. Telat me gjëmba që rrethonin postën ishin hallakatur sa andej këndej. Posta e kufirit kishte marrë pamjen e një stani të braktisur. Një ushtar me kambale të zbërthyera dhe me xhaketën hedhur krahve, ngrohej në një shull dielli. Armën e kishte lënë një metër më large vetes. Pinte duhan pa e prishur terezin. Edhe pse ne ikanakët, shkelësit e kufirit, po i kalonim afër postës, as që e bëri qejfin qeder.
Kudo mbizotronte qetësia. Vetëm një tufë lopësh kishin kaluar brezin e but dhe kullosnin për qejf të vet. Vija e kufirit binte në sy menjëherë. Pjesa e territorit shqiptarë ishte e zhveshur, me ngjyrë të përhimtë, ndërsa në krahun tjetër, natyra na dukej ndryshe. Qe më e pyllëzuar. Kufiri midis dy shteteve ndahej si me thikë. Për dyzetepesë vjetë, të dy shtetet i patën mbyllur portat për njëri-tjetrin, duke vendosur barrier në kufijtë shtetror.
Në mendje më erdhën historitë që më kishte treguar im vëlla, Izeti, që kishte kryer shërbimin ushtarak në vitet ’68-70, në këtë postë kufitare. Tregime për shkelësit e kufirit dhe netët pa gjumë gjatë kryerjes së shërbimit ushtarak.
Në atë kohë, më tregonte im vëlla, edhe një lepur apo ari të prekte zonën kufitare, jepej alarm. Për orë të tëra rrinim në përgjim. Duhej qartësuar shkelësi i brezit të butë.
I qemë afruar klonit. Bandierët e vendosur në një vijë të lakuar që dikur mbanin telat me gjëmba qëndronin si statuja të ngrira. Xhveshja e bandierve nga telat me gjëmba, që dikur ruanin kufirin nga shkelsit, ishin marra nga fshatarët e zonës për të thurur gardhet e kopshteve të tyre.
Porsa kaluam brezin e but, hymë në pyllin e dendur. E kaltërta e qiellit spikaste tek tuk midis reve të përhimta që të kujtonin tablotë e piktorëve, ndërsa kaltërsia dukej si fenomen i rastit.
Tonet e diellit ndryshoheshin e krijonin pamje mahnitëse, duke depërtuar me anë të të çarave të çatisë gjethore që e mbulonte, ku puhiza sillte aromën e lisave.
Vazhdonim udhëtimin. Unë shihja trungjet e madhësive të ndryshme, mbuluar me myshk të bardhëllemë e hulli të thella, si vizatime të çuditshme që di t’iu bëjë vetëm natyra.
Më tej pylli filloj të rrallohej dhe para nesh u shfaq një kodër e populluar nga shkoza, përzier me drurë frashëri e dushku. Ndaluam në një pikë, ku shihej mirë rruga automobilistike.
-Këtu do të qendrojmë sa të erret, - na kumtoi Goni. Rruga që vinte nga Tri Urat ishte e asfaltuar dhe gjarpëronte nëpër kodra, duke kaluar në një grykë mali. Më tej ishte një rrugë traktori që përfundonte në një lirishte.
-Andej do shkojmë, tha me zë të ulët Goni, duke treguar rrugën e traktorit. Por na duhet të presim sa të largohen njerëzit.
U ulëm të gjithë në rrugën e shkelur nga ikanakët dhe ndezëm cigaret. Poshtë nesh, në rrëzë të kodrës, mes të pyllit, gjendej një kishë e vogël. Ishte ditë feste dhe aty ndodheshin shumë besimtar grekë, të cilët kryenin ritet fetare. Në oborrin e kishës shihje gjithëfarëlloj makinash.
Qëndruam në pritje gati tre orë, duke ndjekur me sy ritet fetare, që bënte prifti i fshatit. Rrezet e diellit dalngadalë lanë majat e maleve dhe u larguan tutje në horizont. Muzgu i mbrëmjes ishte në fazat e para të ardhjes.
Në çastin kur kisha u zbraz nga besimtarët dhe makinat u larguan, ne vijuam rrugën poshtë, në rrëzë të kodrës dhe u hapëm, pikërisht si një skuadër ushtarake, në një vijë, gati për sulm.
-Tani është momenti më i përshtatshëm për të kaluar luginën, tha qetësisht Goni. Duhet të bëjmë kujdes mos rrukullisim ndonjë gur, se ku i dihet, diktohemi nga rojet greke që e kanë postën në faqen tjetër të malit përballë.
Goni u vu në krye të kollonës dhe pas tij me radhë të gjithë antarët e grupit, ecëm pas tij. Mua më takoj të isha i parafundit. Lenci mbyllte kollonën.
Udhëtimi vazhdoi në një të tatpjetë të thepisur. Hera herës na duhej të ecnim këmbadoras. Pas një orë e tridhjetë minuta zbritëm në luginë, në një xhade traktori që ecte në drejtim të grykës së malit.
Nga përvoja e tij, Goni na kishte thënë, se duhet t’i anashkalonim rrugët automobilistike, në qoftë se nuk donim të binim në dorë të ushtrisë ose të policisë greke. Pas kësaj u kthye majtas dhe hyri në një lirishte plotë me driza dhe ferra, të cilat na pengonin gjatë ecjes.
Rrugë ishte e shkelur nga ikankë të tjerë që kalonin kufirin në mënyrë klandestine. Kishim tre orë që udhëtonim. Të gjithë kishim etje, por burimet qenë të rrallë, ose nuk përkonin me lëvizjen tonë.
Në rrëzë të asaj kodre ku fillon pylli me lisa është një burim, -na tha Goni.
Ishte buzë mbrëmje kur vargani ynë iu afrua një burimi rrethuar me gur, në mesin e të cilit dilte një tubacion i hollë hekuri, prej nga rridhte uji i ftohtë që të mpinte dhëmbët. Pasi lava pak fytyrën, shova etjen. Ishte vërtet ujë i lehtë dhe shumë i ftohtë.
Një tufë bagtishë të imta po i afroheshin stanit.
Qentë e tufës porsa na pikasën filluan të lehnin me një zhurmë mbytëse.
Mos u trembni, - sqaroi Goni, se qentë e kopesë së dhënve nuk të hanë, vetëm bëjnë zhurmë për të ruajtur territorin e tyre.
Kujdes, tha Goni. Nuk duhet të vonohemi. Freskohuni, mbushni paguret dhe të shpejtojmë. Pa u errur mirë, nevojitet të gjejmë një vend në pyll, ku të pushojmë deri nesër në agim, - shpjegoi Goni.
U nisëm sërish për udhë. Si përherë në kollonë. Ndoqëm Gonin dhe hymë në një lirishte që të nxirrte në një pyll të dendur me lisa.
Ishte një mbrëmje e ngrohtë dhe flladi që zbriste nga kodrat e veshur me bimësi lisi përzihej me aromën e barit të thatë. Lirishtja na hëngri goxha kohë. Me sy të lirë që lartë nga vija e kufirit, na u duk se pylli ishte shumë afër. Në fakt, u deshën mbi dy orë për të arritur në pyllin e dendur me lisa shekullor.
PYLLI ME LISA
Goni e gjeti shpejtë rrugën që do përshkruanim në pyll. Tani do të ecim më ngadal, - foli me zë të lartë që nga kreu i kollonës ai. Lenci që gjendej pas meje, në fund të kollonës, tha i gëzuar se e kishim kaluar vijën e rrezikut. Ktheva kokën pas dhe hodha vështrimin nga kufiri ynë.
Hijet e malit përtej lumit që ndanin kufirin shqiptar nga ai grek, formonin një dekor të frikshëm, ku mbizotronte një qetësi e thellë, sa të krijohej ideja se bota sapo ishte krijuar dhe yjet dilnin për herë të parë lartë në qiell.
Ora shënonte 7 e 30 e mbrëmjes. Muzgu dalëngadalë na e vështirësoi lëvizjen në pyllin me lisa të dendur.
Në anë të një përroi të thatë, hasëm në një shesh të vogël. U duk i përshtatshëm për të ngritur kampingun, ku do të kalonim disa orë, në pritje të ditës së re. Hëna e mbuluar nga retë, hera-herës nxirrte kokën e saj dhe na krijonte mundësinë për t’u orientuar në atë pyll të dendur.
Ishte një hënë e vrarë, që herë fshihej dhe herë dilte mes reve të zeza, sikur druhej prej tyre mos e rrethonin sërish e i zinin frymën. Ulëm çantat dhe u shtrimë me shpinë përtokë. Duhej të shlodheshim. Goni propozoi të ndiznim zjarr.
Mos na diktojnë?- e pyeta tërë frikë.
Jo profesor, mos ki merak - ma ktheu ai. Kemi ndezur përherë zjarre këtej. Nuk kemi patur asnjë probem. Dhe na ftoi të çoheshim për të mbledhur dru e shkarpa për të ndezur zjarrin. Po na zuri gjumi pa zjarr, shtoi Goni, vdiqëm që të gjithë.
Ne jemi të lodhur dhe nata është e ftohtë. Si me komandë rendëm në drejtime të ndryshme në grumbullimin e shkarpave dhe druve për të ndezur zjarrin dhe të kalonim natën.
I pari erdhi Goni me një tufë shkarpash të thata. Nuk vonoi shumë dhe zjarri u ndez. Të gjithë, kush më shumë e kush më pak, grumbulluam një turrë të madhe drush, disa prej të cilave i lamë mënjanë, për t’i pasur rezervë gjatë natës.
Zjarri përzuri errësirën dhe flakët e tij disa metra lartë, hera-herës furfullonin gjethet e lisave përrreth. Nata nisi të ftohej dhe yjet në kupën e qiellit dukeshin si të larë me flori.
Djersët filluan të na thaheshin: u ndërruam dhe hëngrëm darkë. Më pas u mblodhëm rreth zjarrit dhe filluam të thanim rrobat që kullonin uji nga djersët. Fytyrat tona vezullonin nga drita e flakës së zjarrit bubulak. Bulat e djersës në fytyrat tona u zhdukën dhe ato dalngadalë morën ngjyrë të purpurtë.
Kjo ishte e gjitha, - tha Goni. Tani përgatisni vendin ku do të flini. Në këtë zonë lëvizin shumë grupe refugjatësh. Ndaj duhet të bëjmë kujdes. Njeri do të jetë roje. Do të ndërrojmë njeri-tjetrin çdo dy orë, sepse ka dhe prej tyre që bëjnë rolin e piratëve, sulmojnë dhe plaçkisin. Pasi përcaktuam oraret e rojes, ramë për të fjetur.
Gjumi i zuri si me komandë. Në krahun e majtë kisha Dashin. Ai nisi i pari të grindej rëndë. Pas tij filluan të gjithë kush me lehtë e kush më rëndë krijuan një simfoni tingujsh dhe të dukej vetja se ishe në një skenë ku luanin lloje-lloje istrumentash frymore.
U mundova të fle. Mbulova kokën me xhaketë dhe mendova se ia hodha, por kur s’do, nuk do. Gjumi më ishte larguar. Mendja ime, për një moment, fluturoi pas në qytetin tim, te familja, tek fëmijët që atë mëngjes kur u largova i lash në gjumë. Bëj kujdes, dha porosi gruaja, ruhu dhe nëse e shikon të pa mundur për të kaluar kufirin ktheu…
Zbulova përsëri kokën dhe po vështroia yjet lartë në qiell. Hija e lisave në brendësi të pyllit sa vinte dhe bëhej më e frikshme. M’u kujtua filmi “Beni ecën vet”. Eh thash me vete, edhe këtë se kisha provuar. S’më pati shkuar ndër mend që të flija në mes të pyllit.
Rrezet e florinjta të dritës së verdhë të Hënës përthyheshin mes degëve të lisave të dendur. Atë natë hëna mu duk si një dashnore e përvëluar, që pret dikë të vijë nga rruga e largët, që shkon përmes një pylli të pafund.
Me sytë mbyllur, dëgjova Çimin që po mundohej të zgjonte Dashin, por ai mazallah që nuk tundej. Flinte si një shqerrëz e lodhur nga rruga e gjatë që kishim bërë.
Lëre se po e bëj unë shërbimin tani. Dashi e ta bëj në vendin tim. Tjetri nuk priti përgjigje, por u shtri në kurriz dhe për dy minuta filloi të grihte dhe ai, si gjithë të tjerët. Pija duhan dhe bëja roje. Të gjithë flinin. I hodha dru zjarrit dhe midis tyre hodha dy kërcunjë që digjeshin si qiriu.
As vetë nuk e mora vesh kur më kishte kapitur gjumi, veç kur dëgjoj zërin e Gonit që foli: - Bëhuni gati se erdhi koha të nisemi. Dashi më tregoi më pas se, pas nja dy orësh i kishte dal gjumi dhe kishte ngritur shokun e radhës.
Shpejtë e shpejtë fikëm zjarrin. Goni doli në krye të kollonës dhe shpjegoi, se tani jeni të lirë të bëni muhabet sa të doni, se në këtë pyll të dendur me lisa, nuk gjen asnjë lloj kafshe, e jo frymë njeriu. Sot do të ndjekim një rrugë ndryshe nga ajo e djeshmja. Do të ecim nëpër këtë pyll me lisa që do na haj goxha kohë.
Kryen e kollonës e printe Goni, kurse fundin e mbyllte Lenci. Pylli ishte i mbuluar nga mjergulla dhe ngjante me një oktapod gjigand që kishte shtrirë tentakulat e tij në të gjitha drejtimet dhe hera-herës dukej se do përfundonte në ndonjë humnerë të padukshme.
Tapeti i pyllit fshihte në gjirin e vet lloje-lloje kafshësh, duke filluar nga gjarprinjtë, merimangat, akrepat, milingonat etj. Na duhej të bënim kujdes kur shkelnim gjatë ecjes. Ishte pyll i dendur me lisa shekullor dhe mund të pësonim ndonjë pickim rastësor.
Jeta në pyll gëlonte në të gjitha anët e tij. Nga dëgjoheshin cicërima zogjsh. Zëri bilbilit triumfonte nga zërat e tjerë. Mijëra sy e vesh na përgjonin gjatë ecjes. Nga një shteg i ngusht, një dhelpër e friksuar doli nga strofa, dhe pasi na vështroi shkaras, iku nga sytë këmbët.
Pylli i përgjumur ishte duke u zgjuar. Yjet u zbehën dalngadalë dhe humbën në pafundësi. Në lindje, nga pjesa e përparme, dielli përflaku majat e maleve të thepisura. Mjergulla e dendur filloj të largohej sipër kurorës së lisave.
Ecnim pa folur, pa e kthyer kokën pas, nga frika se mos shkëputeshim nga grupi dhe fati ynë nuk dihej si përfundonte. Kishim ecur shpejtë dhe djersa rrëshqiste nga kurumi ynë ashtu si rrëketë e vogla pas një shiu të furishëm.
Lamë pyllin dhe dolëm në një lirishte ku mbizotronte bima e fjerit dhe lloje të ndryshme barishtoresh.
Goni zgjodhi një vend me hije, në buzën e lirishtes që kufizonte me pyllin dhe na këshilloi të uleshim dhe të pushonim pak kohë.
Kishim rreth katër orë që udhëtonim në atë pyll të dendur me lisa dhe tani na duhej të përshkonin një faqe mali të populluar nga bimë përralli dhe lloje të ndryshme shkurresh me gjëmba.
Gjatë pushimit Goni na sqaroi se tani na duhet të bëjmë kujdes, sepse në këto anë lëvizin çobanët. Por nuk është çudi të hasim edhe me grupe ushtarësh që kryejnë shërbimin dhe ndalojnë futjen e refugjatëve në brendësi të teritorit të tyre. Pas pak shtoi se duhej ta përdornim ujin me kursim, pasi në ato anë nuk gjendej asnjë burim uji.
Pas një pushimi të shkurtër u nisëm përsëri për udhë. Në majën e një shkëmbi Goni na shpjegoi se do kalonim për krye atij fshati që me sy duket afër. Në të majtë të tij ndodhet një repart ushtarak. Në fakt qe goxha larg.
Kishim gati dy orë që ecnim në atë mal të veshur me bimë përrali dhe duart na ishin gjakosur nga hapja e shtigjeve që ishin mbyllur nga lloje-lloje shkurresh. Ora shënonte 4 pasdite. Pas një pushimi të shkurtër filluam zbritjen në një rrëpirë që po të shkiste këmba, nuk dihej se në cilën skaj të humnerës mund të qendroje.
ULKONJA
Kolona jona po ecte duke u zvarritur në atë faqe mali. Në një moment këmba ime rrëshqiti dhe për pak mund të shkoja poshtë në humnerë. Por shkathtësia e Lencit e shmangu të keqen, duke më ndihmuar të kapesha në një shkurre përralli.
Pas një orë rrugëtimi të vështirë në atë rrafsh mali, dolëm në një luginë ku gurgullonte zhurma e një përroi.
Askush nuk fliste.
Ecnim pa bërë zë. Për një çast ktheva kokën pas. Ç’të shoh! Lencin ishte ulur në tokë, dy duartë i kishte vendosur sipër kokës së ulur me shikim nga toka. Lash çantën dhe shkova pranë tij.
-Vazhdoni rrugën - tha Lenci tërë dëshpërim. Unë nuk mundem. Më janë bërë këmbët gjak dhe nuk di se si do dal deri në rrugë. Le të më kapi policia e të më kthejnë mbrapshtë, - përfundoi ai, gati duke qarë.
Çou!,- i fola Lencit në formë urdhëri. Jepi kurajo vetes. Do lëvizim bashkë e do t’ia dalim.
Hodha vështrimin përpara dhe vura re se grupi ynë ishte larguar. Askush se ktheu kokën pas, të shihte ç’po ndodhte me ne të dy.
E ndihmova Lencin të çohej në këmbë. Dorën e djathtë të tij e hodha mbi qafën time dhe i dhashë kurajo të ecnim bashkë. Të paktën sa të gjenim një vend për të kaluar natën, pasi aty ishim të zbuluar. Për më tepër nuk kishim as dru për të ndezur zjarr.
Lenci mblodhi forcat dhe filloj të çapitej ngadalë. Dielli ishte në të perënduar dhe muzgu i mbrëmjes zbehu shikomin tonë. Vendosëm të ndjekim rrjedhën e përroit, të sigurt që do na nxirrte poshtë, në luginë. Ecnim pothuajse duke u zvarrituu deri sa ramë në një lirishte me fier rrëzë një pylli të përzier me pisha.
Këtu do ta kalojmë natën, - i them Lencit.
Nxora thikën e vogël që e mbaja me vete, për të prerë ndonjë frut, dhe këputa me të dy krah me fier. Pasi rehatova Lencin, dola në pyll për të grumbulluar shkarpa dhe dru, që të ndizja zjarrin. Kur u ktheva, Lencin e gjeta duke qarë. Kishte hequr çorapet dhe këmbët i qenë gjakosur. Kishin marrë pamjen e mishit të zierë.
Mos u mërzit Lenci,- sa të ndez zjarrin dhe do t’i pastrojmë këmbët me ujë. Pastaj do t’i disifektojmë me jod dhe mjekojmë me tetraciklinë.
Ku do i gjesh këto mjete për disifektim dhe mjekim të plagve, - pyeti Lenci i habitur?
Kam marrë me vete kutinë e ndihmës së shpejt, ia ktheva, prandaj rri i qetë. Zjarri u ndez shpejtë sepse shkarpat dhe drutë qëlluan të thata. Flakët e tij ndriçuan vendin rreth nesh. Mora Lencin për krahu dhe e afrova te përroi që rridhte furishëm nga një shkëmb i lartë. I zgjata sapunin dhe e urdhërova që t’i fërkonte mirë këmbët e gjakosura, pavarsishtë se ato do i gjakoseshin përsëri. Lenci veproi ashtu siç e porosita. Nga këmbët e tij rridhte gjak i kuq dhe porsa binte në kontakt me ujin, i jepte atij njgjyrë rozë.
Boll Lenci. Eja t’i thajmë dhe më pas t’i mjekojmë,- i thashë ëmbël për t’a qetësuar nga stresi dhe dhimbjet që kishte.
I paparë je shoku. Si të ka shkuar mendja të marrësh kutinë e ndihmës së shpejtë me vete, pyeti i habitur Lenci?
Ju harroni që ne biologët, nuk njohim vetëm shkencën e kimisë dhe biologjisë, por njohim mirë dhe praktikën e dhënies së ndihmës së shpejtë, falë njohurive që kemi fituar në fakultet dhe nga eksperienca në vite me nxënësit e shkollës, ku zhvilloja mësimet praktike.
I thamë këmbët e Lencit mirë dhe më pas i disifektuam me alkol. Dhimbjet ishin të tmershme, por Lenci futi një kunjë shkrepse në gojë dhe e shtërngoj atë me sa fuqi kishte, për mos nxjerr asnjë zë.
I mjekova plagët me petadinë dhe më pas përdora pluhurin e tetraciklinës.
Në mëngjes Lenci u gdhi disi më mirë. Mjekimi dhe zjarri kishin ndikuar në përtharjen e plagve. Qendruam gati dy ditë aty, deri sa këmbët e Lencit u përmirësuan.
Ditën e tretë Lenci më tregoi se plagët e gjakosura ishin përtharë. Ishim larguar nga shtëpia katër ditë më parë dhe ende gjendeshim në pyjet e Greqisë.
Nxorrëm veglat e rrojes dhe pasi u pastruam, lamë dhëmbët me ujin e ftohtë të përroit, fikëm zjarrin dhe pasdite, kur ra pak vapa, u nisëm për rrugë. Vendosëm të ndjekim rrjedhën e përroit që zbriste poshtë malit. Ecnim duke u zvarritur dhe mbajtur në shkurret që qarkonin përroin. Pa pritur dhe pa kujtuar u gjendëm në rrëzë të një shpelle, nga binin currila uji.
Vendosëm ta eksplorojmë këtë shpellë pasi edhe mbrëmja po afronte. Nxorra elektrikun e dorës dhe po ecja i shkujdesur brenda saj. Në pjesën fundore vura re tre çifte sysh, që lëviznin si prohektor dhe nuk po gjenin vend ku fshiheshin. Lenci nisi të shkoj drejtë tyre.
Ndalu Lenci, ku shkon?- i bërtita unë.
Ti shikoj këlyshët, çfarë lloj kafshe janë, - foli qetësishtë ai.
Ktheu pas dhe mos i shqetëso, se janë këlysh ulkonje.
Lenci u tremb dhe mori me vrap të dilte në krye të hyrjes së shpellës. Iu afrova ngadalë dhe së bashku braktisëm shpellën duke u larguar disa metra larg. Nuk kishte kaluar shumë kohë, veç kur shohim një ulkonjë që mbante në qafën e saj një kaprodhë dhe duke u zvarritur në terrenin e thyer mori rrugën për në shpellë.
Ikim Lenci sa nuk është vonë, se ulkonjat për të mbrojtur këlyshët i sulmojnë edhe njerëzit. U larguam pa zhurmë dhe morëm poshtë përroit, deri sa dolëm në një ultësirë ku pylli zbriste deri poshtë në luginë. Muzgu mbuloj ambjentin përrreth dhe na u desh që të gjenim përsëri një vend për të kaluar natën. Lash Lencin bashkë me çantat e shpinës dhe dola të mbledh shkarpa dhe dru për të ndezur zjarrin.
E kaluam natën pa asnjë problem. Për fat, edhe këmbët e Lencit gati qenë shëruar. Pasi fikëm zjarrin filluam marshimin tonë duke ndjekur rrjedhën e përroit, për të dal poshtë në luginë.
Kishim ecur gati dy orë, kur para nesh u shfaq përsëri një pyll me pemë të larta lisi dhe panje. Flladi i freskët që frynte në atë ditë qershori, na freskoi fytyrat. Rruga gjarpëronte drejtë zemrës së malit. Cicërimat e zogjve filluan të bëheshin gjithmonë e më të qarta. Zërat e tyre dukeshin sikur tregonin histori të ndryshme dashurie. Flisnin për dashuri zemrash, në arenën e ndeshjes midis tyre, të luftës për të zgjedhur partneren, deri në përgjakje. Ndonjëherë edhe me humbjen e jetës.
Ishte dita e pestë e udhëtimit. Fati i grupit tonë nuk dihej. Ata u shkëputën prej nesh pa e çarë kokën se mbetëm pas. Secili shikonte fatin e tij…
ÇOBANI
Rezervat e ushqimit dhe cigaret ishin gati në mbarim. Përtej në horizont dukej një fshat malor. Rruga poshtë në asfalt kishte qarkullim të shpeshtë.
Vendosëm që t’i shmangeshim sa më shumë rrugës kryesore dhe të ecim nëpër pyll, duke patur si orientim fshatin teje në horizont. Lugina ishe e bukur dhe në të rriteshin bimë aromatike, që mbushnin mushkritë tona.
Etja po na shtohej. Paguret tona të ujit qenë boshatisur. Në një kthesë, larg fshatit, na zuri syri një pus të braktisur. U ulëm ngadal në rrugë dhe me një shpejtësi të rrufeshme zbritëm poshtë në luginë. E gjetëm pusin dhe, sigurisht u gëzuam, por kur zgjatëm kokën në të, vumë re që ishte shumë i thellë.
Qe pus i vjetër dhe i braktisur.
Hoqëm rripat tanë të pantallonave dhe lidhëm paguret duke i vendosur një gur me qëllim që uji të mbushte ata.
Mundimi na shkoi kot, paguret nuk arrinin në thellësinë e posit. Atëhere hoqëm edhe këmishat tona dhe zgjatëm “litarin” e sajuar. Prova doli me sukses. Pasi pimë ujë dhe u freskuam, u nisëm përsëri për rrugë. As që e menduam nëse ishte apo jo i pastër ujë. Etja nuk pretendon për cilësi.
Më tej përshkruam një rrugë, që gjarpëronte mes një pylli me shkurre dhe me gurë të bardhë. E lamë fshatin në krahun e djathtë, duke shmangur rrugën e asfaltuar, ku kalonin makina të shumta dhe të llojeve të ndryshme.
Rruga më pas kalonte nëpër livadhe dhe shkëmbinj, ku në një farë mënyre maskohej nga shkurre të shumta. Në kodrën ku po bënim plan të pushonim, pa pritur takuam një çoban grek, që ruante dhitë.
Ai qëlloi burr i mirë. U përshëndetëm me të me shenja, pasi nuk kishim haber mga gjuha greke. Çobani na afroi cigare dhe na tregoj rrugën për në Janinë. Atje ku duket ajo kisha e vogël, duhet të bëni kujdes,- tha çobani, sepse aty dalin shpesh ushtarët. Sipas tij, deri në ora 12 të natës, në rrethinat përrreth Janinës lëvizin forcat e policisë. Pastaj na tregoi me shenja një rrugë të ngusht këmbësorësh që të nxirrte në majë të malit, ku dukej dhe qyteti i Janinës.
Nisur nga masakrat e kryera nga ushtria greke në vitin 1914, por edhe ngjarje të tjera, më kishin krijuar një shije të keqe për ta. Por në këtë botë ka njerëz të keq dhe njerëz të mirë…
E falenderuam çobanin dhe morëm udhën që na tregoi, për të shmangur kontaktin me banorët e zonës përrreth, si dhe ushtarët. Megjithatë, frika mos ndesheshim me ushtarët nuk po na ndahej për asnjë çast. Madje na qe kthyer në makth, pasi kishim dëgjuar shumë histori të trishta. Tani frika ishte më e madhe pasi kishim përshkruar gjithë atë rrugë dhe ndiheshim të rraskapitur nga lodhja.
Zemra na rrihte më fort se zakonisht. Por instikti i mbijetesës, është një nevojë e domosdoshme për të mposhtur frikën dhe ankthin që na kishte mbrthyer. Ai ndizte brenda nesh ndjenjën e guximit, për të përballuar çdo lloj rreziku.
Pasi kaluam rrugën e ngusht të atij pylli me pisha, dolëm lart, në sheshin e një kodre, ku ndodhej një livadh shumë i bukur. Asgjë nuk përpinte atë pasdite në pyll, përveç zogjve që uleshin e ngriheshin në hapsirën e livadhit, për të siguruar ushqim për vete e të vegjëlit e tyre.
Pasi u çodhëm dhe rimorëm veten, filluam t’i ngjiteshim një kodre të thepisur që na duhej të bënim një hap para e dy hap pas. Këpucët na rrëshqisnin dhe me shumë sakrifica e kaluam atë rrëpirë duke u zvarritur me këmbë e duar.
Rrezikun e kaluam dhe më në fund morëm rrugën për tu ngjitur në majën e një mali të xhveshur, që na dukej sikur s’do arrinim kurrë. Për fatin tonë të mirë gjetëm shtegun përmes një pylli të dendur me shkurre që na nxorri në majë të malit. Ecëm gati edhe një orë dhe më në fund u ndalëm në një gorricë për tu çlodhur. Prej andej qyteti i Janinës dukej për bukuri.
Hoqëm këpucët dhe pamë se mishi i këmbëve tona ishte bërë si oshafe e zier. Morëm frymë lirishtë. Përrreth mbretëronte një heshtje e thellë dhe të krijonte përshtypjen se në këto anë nuk shkelte këmbë njeriu.
Pasi u çlodhëm rreth një orë, morëm përsëri rrugën për tu afruar sa më pranë qytetit të Janinës. Ora shënonte rreth shtashtë e gjysëmë pasdite dhe dielli ishte në të perënduar. U gjendëm në një rrugë traktori që përshkonte malin si një gjarpër gjigand, që nuk dihej se ku fillonte dhe ku mbaronte.
Po ecnim në xhaden e traktorit të shkujdesur, kur pa pritur dëgjuam një zhurmë makine. Mali poshtë ishte i thepisur dhe lartë muri mbajtës i xhades nuk na lejonte të ngjiteshim.
Shtangëm në vend. S’kaloi shumë kohë dhe një veturë e bardhë na qëndroi te këmbët. Ishte vetëm shoferi që drejtonte makinën. Ai na foli greqisht duke qeshur. Pu, Pu! – u habit duke na vështruar me habi.
-Janina, Janina…- folëm të dy me një zë.
-Aha! – ia bëri dhe diçka tha në gjuhën e tij. Hapi derën e makinës dhe na ftoi me dorë të hynim brenda. Gjatë rrugës ai pyeste se ku do shkonim, por me aq sa kuptonim ne i thamë se jemi nisur për në Athinë. Qeshi…
Nuk kishim bërë asnjë copë rrugë me makinë, kur greku papritur, në një kryqëzim rruge, pa hyrë në fshatrat e Janinës, ndaloi makinën dhe tha diçka në greqisht, duke treguar me dorë rrugën që do ndiqnim për t’u futur në qytetin e Janinës.
Bëni kujdes, foli në gjuhën e tij, se këtej rrotull lëvizin forcat e policisë. E falenderuam shoferin grek në gjuhën tonë dhe e përshëndetëm me dorë, deri sa ai na u largua nga sytë.
U nisëm përsëri në këmbë për t’iu afruar Janinës dhe për të studiuar rrugën që do përshkonim gjatë natës. U ulëm në majën e një kodre dhe për shumë kohë vëzhguam rrugën e pa asfaltuar që përshkonte fushat e Janinës.
Dielli u largua ngadal në horizont dhe qytetin e Janinës e mbuloj muzgu.
Tani është koha për të lëvizur, i them Lencit.
Për katër orë ecëm në fushat e Janinës dhe më në fund, sipas tregimit që na kishte bërë Goni, rruga na nxori te gropat e gëlqeres. U ulëm në një mezhdë kanali dhe pritëm që ora të shkonte 12 e natës.
Shihnim grupe refugjatësh që lëviznin pasmesnate në drejtim të Janinës. Ne vendosëm që të shkonim te stacioni autobuzave, pas orës 2 të mëngjezit, me qëllim që të prisnim biletat për në Athinë, sipas orarit që na kishte treguar Goni. Autobuzat niseshin në 5 e 30 ndaj mëngjesi.
Hymë në qytet. Duke ndjekur refugjatët që ishin para nesh iu afruam stacionit të autobuzave.
Kur, befas, para na dolën dy civilë.
-Ku shkoni?- bërtitën ata greqisht. E pamë që ishte e kotë të iknim me vrap dhe iu përgjigjëm me një zë, - te stacioni autobuzave, për në Athinë.
-Ejani me ne! Ua tregojmë ne stacionin dhe na mbërthyen prej krahu. Nuk kaloi shumë kohë dhe te këmbët tona ndaloi një makinë policie. Na shoqëruan për në rajon, por për fatin tone, sheshi në rajionin e policisë ishte mbushur plotë me ikanakë. Njëri nga policët e veshur me uniformë se më kë foli në telefon dhe pas 30 minutash ia mbrriti një makinë me dy ushtar, që mbanin dy qenë dhe pushkët automatike hedhur krahve.
Përpara qëndronte një oficer. U hap dera e rajonit të policies. Policët që na shoqëronin shkëmbyen disa batuta me oficerin dhe ushtarët, duke qeshur me fatin tonë. Aty nga mesdita na urdhëruan të hipim në makinën ifa që sollën për ne dhe për një orë e gjysëm na nxorën në doganën e Kakavijës. Të gjitha rezervat e ushqimit i hodhën në kazanin e plehrave. Etja dhe urija bënin punën e vet.
Dy qentë e mëdhenjë që ushtarët mbanin për zinxhiri na vështronin me gjuhën jashtë dhe nga momenti në moment dukej se do na përpinin të gjallë. Frikë dhe ankth. Ishim strukur të gjithë në krye të makinës dhe mundoheshim të mbaheshim në spondet që lëkundeshin sa andej këndej.
Në Kakavijë pamë tufa njerëzish turma-turma me trasta në krahë e me rroba të vjetra, që përpiqeshin të kalonin matanë kufirit. Disa vinin dhe të tjerët iknin me makina, autobus apo në këmbë, me çfarë të mundnin.
Fshati Kakavijës, një fshat i vogël kufitar nuk kishte parë ndonjëherë kaq shumë njerëz dhe dukej sikur ishte bërë epiqendër e botës së lirë.
Dolëm nga dogana greke të ndjekur me të shara dhe të thirrura nga ushtarët dhe policët grekë. Përsëri u gjendëm në tokën shqiptare. I gjithë mundi dhe sakrifica që bëmë nëpër male e shkrepa na shkoj kot. Përsëri jashtë kufirit. Po binte nata dhe makinat e transportit për në Gjirokastër ishin të rralla. Për habi, edhe punonjësit e doganës shqiptare talleshin me fatin e ikankëve dhe hidhnin rromuze duke qeshur. Hajdeni, provojeni përsëri…!
FATI KEQ
U endëm në Kakavijë gjithë atë pasdite, me shpresën se mos gjenim ndonjë mjet për t’u kthyer në Gjirokastër. Ora kaloi dhe po shënonte 8 e mbrëmjes. Humbëm çdo shpresë për të udhëtuar me mjet dhe nuk na ngelej gjë tjetër, veçse të ecnim në këmbë, për gjithë natën, deri në Gjirokastër. Iu bashkuam vargut të lodhur dhe të rraskapitur, të disa dhjetra njerëzve si ne. Edhe ata, të dëshpëruar për fatin e keq që patën, po ktheheshin andej nga ishin nisur.
Vargu i ngjante një batalioni të shpartalluar nga lufta.
Gjithë rrugën e përshkruam në këmbë. E ndieja që përsëri do e provoja fatin tim sepse më dukej se fati ynë ishte përcaktuar ndryshe nga fati i katër shokëve tanë, që na braktisën në mes të rrugës…
Në të dalë të Jorgucatit, pamë një çoban, i cili i kulloste delet, në ata mbrëmje të bukur qershori. U përshëndetëm me të dhe u ulëm për t’u çlodhur pak dhe ndërruam cigare.
- Si ju shkoi rruga?! - na pyeti, duke e ditur që më parë përgjigjen.
- Ja… - iu përgjigj Lenci, - siç na shikon.
- Eh, mor djema, - psherëtiu plaku, - kohë të këqija po vijnë. Ishim mirë e bukur; të varfër, por i kishim të gjithë xhanet pranë. E keqja më e madhe ishte atëherë, kur dërgonim djemtë ushtarë. Dhe kjo zgjaste vetëm dy ose tre vjet. I kishim para syve, - përfundoi fillimin e bisedës çobani.
Pasi u mendua pak, e futi dorën në xhep dhe nxori kutinë e duhanit.
- E pini duhanin? - pyeti ai.
- Me hundë, - u përgjigj Lenci.
- Tani filloi të na hajë kurbeti, - vazhdoi ai, me një psherëtimë dhe filloi të dridhte cigaren. Qëndroi një copë herë pa folur.
- Nxori një masat, pak eshkë dhe një copë gur stralli. Era e eshkës më shpoi hundët. Kisha shumë kohë që nuk e kisha ndier këtë aromë.
- Jetë i thua ti kësaj? - foli papritur ai dhe, pasi kishte ndezur cigaren e vet, na zgjati kutinë që të dridhnim ndonjë cigare. Dhe vazhdoi:
-Mbrëmë, aty nga mesi natës, kështu si ju, kaluan tre djem. Matanë kufirit, në një fshatë të Greqisë, Delvinaq, më thanë i kishte kapur ushtria dhe jo vetëm që i kishte rrahur sa ishin ngopur, por u kishin hedhur dhe bukën. Më në fund u kishin marrë edhe paratë...
Kur dolëm në tokën shqiptare, më thanë: Shpëtuam nga ajo dhunë e pamerituar, nga këta përbindsha që nuk kishin asnjë lloji dhimbsurie.
Për disa minuta nuk e ndava vështrimin nga fytyra e çobanit, me atë lëkurë të ashpër e të lagur nga vesa. Na shihte me një ndjenjë dhëmbsurie. Çobani pinte duhan dhe qëndronte mendueshëm. Mëngët e përveshura të këmishës së gjerë mbi fustanellën e leshtë fërfërinin me një ëmblsi që s’tregohej.
Tufa e dhenëve kulloste e qetë në atë zabel shkëmbor. Vetëm këmborët së bashku me zukatjen e bulkthave dhe karkalecave, krijonin një mozaik tingujsh që ta kishte enda t’i dëgjoje. Yjet që nuk i zinte gjumi, hera - herës dukeshin sikur shkrinin zjarrin brenda tyre.
Atë natë qielli ishte i kaltër dhe bari i livadhit jeshilonte nën beharin e ngrohtë. Më në fund heshtjen e theu Lenci.
-Xhaxha, nuk shkojmë në Greqi për mall, por për nevojë. Kështu erdhi jeta. Me sa po shohim e po dëgjojmë, ata që kanë shkuar jashtë për të punuar, kanë filluar ta rregullojnë ndopak ekonominë e familjeve të tyre. Këtu punë s’ka, para s’ka. Ç’të bëjmë? Të vrasin morra, apo të merremi me pisllëqe e të rrimë në kafene tërë ditën?!
Plaku tundi kokën me mosbesim. U ndamë nga çobani dhe vazhduam rrugën për në Gjirokastër. Drita e hënës na ndihmonte të ecnim shpenguar në rrugën e asfaltuar plot gropa. Në atë natë të freskët me hënë, xixëllonjat endeshin duke lëshuar dritën e nevojshne në livadhin e gjelbëruar.
Në rrugë mbretëronte qetësi e plot, përveç ndonjë qeni që ndiente kur kalonim afër shtëpive në fshatrave që qarkonin rrugën. Kur e shihnim që ne ndiqnim rrugën tonë, qentë ktheheshin në foletë e tyre për të vazhduar gjumin e prishur.
Në ora një pas mesmate, u gjendëm në Gjirokastër, afër hotelit “Argjiro”.
Qyteti nuk flinte. Rrugët e tij ishin plot me njerëz, që endeshin për të gjetur një strehë, megjithëse koha ishte e ngrohtë. Ndërkohë hotelet ishin të mbushur plot e përplot me refugjatë.
Kërkuam ndonjë vend, por një gjë e tillë ishte e pamundur, në këtë orë të natës. U ulëm përballë hotel- turizmit për të shpirë këmbët, të cilat na ishin gjakosur. Hoqa çorapet dhe ndjeva se këmbët u liruan nga një ngërç që më shtrëngonte.
U shtrim në murin mbajtës të turizmit për t’u çlodhur pak. Duke ndenjur, na kishte zënë gjumi. Kur u zgjuam, këmbët na zienin. Të ftohtit e mëngjesit na kishte hyrë në palcë. Dalëngadalë, ora shënoi pesë e mëngjesit. Zoti na ruajti, që nuk u rrokullisëm poshtë në humnerë, nga muri mbajtës afër rrapit shekullor, që ndodhet para hotel-turizmit.
U afruam te vendi i autobusëve duke tërhequr këmbët zvarrë. Shpresonin që të gjenim ndonjë makinë për t’u kthyer. Zbritja e fortë që përshkruam deri te agjencia, na i lëndoi këmbët e gjakosura. Agjencia e kamionëve ishte mbushur plot me refugjatë, që lëviznin nga të dy kahet.
Dallimi midis tyre ishte i dukshëm. Ata, që “udhëtonin” për në Kakavijë, ishin të larë dhe të ndërruar; kurse ata që ktheheshin për në brendësi të vendit, të qelbnin nga era e keqe e djersës.
Gjetëm, më në fund, një kamion të ngarkuar me zhavor, deri në Memaliaj. Nuk e zgjatëm, por hipëm sipër. Kamioni ishte i hapur. Era e mëngjesit na mpiu fytyrën.
Kishin filluar të dilnin në skenë “gjahtarët” e udhëtarëve. Grupe të rinjsh, ngaqë nuk kishin me se të merreshin, patën filluar të bënin “të fortët” e zonave të tyre. Kishin ndarë sinoret dhe bastisnin karvanarët e shkretë.
U përpoqëm sa mundëm, që t’u shmangeshim këtyre “Robin Hudeve” modernë. Në hyrje të Memaliajt, një ndërmarrje e prodhimit të parafabrikateve, vazhdonte të funksiononte. Brenda saj ishte një mëngjesore e hapur për punëtorët.
Ora po shkonte 8 e mëngjesit dhe punëtorët ende nuk kishin filluar nga puna. Shumë prej tyre kishin mbushur klubin e vogël. Përpara kishin vendosur filxhanin e kafes, të shoqëruar me nga një gotë raki.
Hymë brenda të druajtur dhe njëri nga punëtorët, që ishte ulur në tavolinë i vetëm, na ftoi të uleshim aty. Pas përshëndetjes, porositëm nga një pilaf dhe kos. Hëngrëm thuajse pa folur. Punëtori rrinte e na shikonte kur ne mbllaçisnim pilafin e shoqëruar me kos.
-Ç’u ka sjell në këto anë?- theu akullin ai, pasi e pa që ne mbaruam së ngrëni.
-Halli,- foli i pari Lenci, që gjendej i ulur në krah të tij.
-E, mor shok, si erdhën punët dhe ne nuk dimë se ku do qëndrojmë. Ja, të gjithë shokët tanë, që punonin këtu, ikën në Greqi dhe atje kanë bërë hajër.
- Thirri kamerierin dhe porositi kafe e raki për ne dhe një teke për vete. Biseda u vërtit rreth ikjes në Greqi dhe grupeve të të rinjve, që plaçkitnin çdo të ardhur, që i gjenin rastin.
Pas pak, fati e solli, që të gjenim një makinë për në Berat. Aty zbritëm të lehtësuar. Më në fund edhe aventura jonë kishte marrë fund. Përpiqeshim që t’u shmangeshim të njohurve, pasi na vinte turp që nuk kishim qenë të zotët t’i shmangeshim policisë greke.
Në familje më pritën me një gëzim të madh. Fëmijët dhe gruaja, të pamësuar me largime nga shtëpia, u gëzuan sikur t'u kisha prurë gjithë pasuritë e botës. M’u kujtua çobani i Jergucatit. Pasi bëra një dush, u ndjeva i çlodhur. I tregova gruas gjerë e gjatë, për peripecitë e aventurës time. Duke treguar më kishte zënë gjumi.
