Timo Mërkuri: EKSPRESIONIZMI I FATMIR TERZIUT
Në poezinë "Butrinti" të Fatmir Terziut, përjetimi i njeriut në përballje me natyrën dhe historinë shpaloset nëpërmjet një udhëtimi emocional dhe shpirtëror, të cilin poeti paraqet në një mënyrë poetike dhe simbolike.
Perspektiva poetike (shikimi ose qëndrimi i poetit ndaj temës së zgjedhur dhe mënyra në të cilën ai e shpreh atë nëpërmjet fjalëve, imazheve dhe strukturës së poezisë) e kësaj poezie na udhëheq në një udhëtim shpirtëror nëpër kohë dhe hapësira, duke na kthyer në një botë imagjinare ku natyra dhe historia bashkohen në një harmoni të fshehur. Për këtë poetin e ndihmon vetë Butrinti ku pemët shekullore, të dendura dhe të larta, mbirë mes rrënojave të qytetit antik, një pjesë e të cilit ndodhet nën ujin e liqenit të krijojnë një ambient dhe atmosferë mistike. Muret me gurë pellazgjikë dhe amfiteatri, mitet e Portës së Luanit e Pusit të nuseve, Nimfat që vajtojnë Panin e Madh, mozaikët e Baptisterit, statujat antike që duket sikur të shohin në heshtje, Dea e vetmuar janë disa resurse mitike që të impresionojnë në soditje, sa që harron kohën dhe vendin ku je. Veç kësaj, nisja e poezisë me imazhe të dallgëve që tretin akujt dhe bëhen akuj vetë, na fut në një realitet magjik ku gjithçka mund të ndryshojë dhe të përshtatet. Simbolet e pulëbardhave që bëhen zjarr dhe Liqeni që bëhet një vend imagjinar na bëjnë të ndjehemi si në një botë tjetër, në një dimension ku mënyra e perceptimit të realitetit është e transformuar. Ky përjetim i udhëtimit poetik na mundëson të reflektojmë mbi përjetimet njerëzore në përballje me natyrën dhe historinë, duke na bërë të ndjehemi si pjesë e një bashkëveprimi të fshehtë mes këtyre dy fuqive. Përveç kësaj, përdorimi i imazheve dhe metaforave forcon ndjenjën e misterit dhe magjisë së vendit të paraqitur, duke bërë që përjetimi i udhëtimit të jetë edhe më i thellë dhe më i shprehur për lexuesin. Nëpërmjet këtijj udhëtimi, lexuesit i jepet një hapësirë për të reflektuar mbi jetën, natyrën dhe historinë në një mënyrë të re dhe të frymëzuar.
I-Qysh në vargjet e para shfaqet një pamje gati e pabesueshme: “… po ikte Deti, askush nuk e shikonte." në formën e një imazhi të izolimit dhe të largësisë, të cilat thellojnë ndjenjën e vetmisë dhe ndjesitë e thella emocionale. Këto janë imazhe të papritura dhe të ndërlikuara që performojnë një atmosferë surrealiste të pazakontë.
-Si për ta përforcuar befasinë shfaqen vargjet: “"Gjallesat e nënujshme kërkonin copëra historish, Libri u shqye/në një aureolë kaçurrelash që mbanin dallgët gjallë /peshqit për të ushqyer."që gjithashtu shfaqin një atmosferë misterioze, ku gjallesat nënujore kërkojnë tërheqjen e copëve të historisë. Libri që u shqye dhe aureola kaçurrelash përforcojnë ndjenjën e një realiteti të distorzuar, të mrekullueshëm. Këto pasazhe vargjesh theksojnë thellësinë dhe kompleksitetin e poezisë "Butrint" të Fatmir Terziut, ku shfaqen karakteristikat e rëndësishme të ekspresionizmit letrar me paraqitjen e një bote të çuditshme të ndjenjave njerëzore.
-Le të lexojmë bashkë vargjet:"Toka u ngrit disa pashë,/përtej thashethemeve në një guackë të errët,/që fshinte një kandil deti,/drita doli më herët/e deti u kthye nga sikleti." Biem dakort që këto vargje në kuptimshmërinë e drejtpërdrejtë shfaqin një pamje të ndryshme të natyrës, plot me elemente të errët dhe simbolike. Toka që ngrihet dhe guacka e errët përfaqësojnë një ndjenjë të misterit dhe të fshehtësisë, ndërsa drita që del më herët dhe deti që u kthye nga sikleti shprehin një moment të ndriçimit dhe rikthimit, duke shkaktuar ndjenja të forta të shpresës, por ajo që ka rëndësi është fakti se këto pasazhe forcojnë thelbin ekspresionist të poezisë "Butrint" duke paraqitur një realitet të ndryshuar në një mënyrë që përputhet me karakteristikat e rrymës letrare të ekspresionizmit.
-Të mos lemë të kalojnë jashtë vemëndjes sonë vargjet që përmbajnë elemente simbolike të thella, siç janë "aureolë kaçurrelash që mbanin dallgët gjallë" dhe "drita doli më herët", pasi pikërisht këto simbole forcojnë ndjenjën e misterit dhe të thellësisë së përjetimit të shprehur në poezi, të cilat janë tema të njohura dhe të përdorura shpesh në ekspresionizmin letrar.
Janë pikërisht këto elemente thelbësore letrare që insistojnë se poezia "Butrinti" e Fatmir Terziut i përket rrymës së ekspresionizmit pasi kombinon elemente të ndryshëm si historia, mitologjia e peizazhi natyror, për të krijuar një atmosferë të pazakontë, të mahnitshme, mistike. Ky kombinim i elementëve të ndryshëm ndihmon në distorzionin e perceptimit të realitetit dhe krijimin e një bote të ndryshme. "Distorzioni i perceptimit" është një term i përdorur për të shprehur një ndryshim ose deformim të mënyrës së shikimit të një personi për të parë ose kuptuar botën rreth tij. Ky fenomen mund të ndodhë për shkak të ndikimit të disa faktorëve të ndryshëm si perceptimet personale, përvojat e mëparshme, emocio-net ose ndikimi i kulturës dhe kontekstit social etj. Të kuptohemi, ekspresionizmi shfaq një interes të fortë për shprehjen e ndjenjave, emocioneve dhe përjetimeve personale në një mënyrë intensive,ku përdorimi i simboleve të forta, ngjyrave të kontrastit dhe paraqitjet e qarta për trazirat dhe pasigurinë shoqërore janë tipare të kësaj rryme.Mirëpo arti dhe letërsia e ekspresionizmit shfaq shpesh perceptime të distorzuar të realitetit, ku krijuesit si Terziu përpiqen ti shprehin këto në një mënyrë të qartë dhe intensivizuar.
III-Rryma e ekspresionizmit është një lëvizje artistike dhe letrare, që u zhvillua në fillim të shekullit të 20-të, veçanërisht në Gjermani dhe vendet e Austro-Hungari-së. Ajo u konsolidua si reagim ndaj traditave të epokës së romantizmit dhe realizmit. Në letërsi, ekspresionizmi u shfaq në poezi, dramë dhe prozë, dhe u përhap gjerësisht në Evropë dhe më tej. Një nga veprat më të njohura dhe më të rëndësishme të ekspresionizmit është drama "Kryqëzatat e çuditshme të dëshirës" (1911) prej themeluesit të kësaj rryme, August Strindberg.
Përveç letërsisë, ekspresionizmi gjithashtu ka lënë ndikim të thellë në pikturë, skulpturë, arkitekturë e teatër, duke krijuar një lloj tërheqjeje artistike dhe intime për shikuesin dhe lexuesin. Në tërësi, ekspresionizmi është lëvizje e rëndësishme në historinë e artit dhe letërsisë moderne, e cila pati ndikim të madh në zhvillimin e shprehjes artistike dhe kulturore të shekullit të 20-të. Përfaqësuesit më të njohur dhe më të rëndësishëm të rrymës së ekspresionizmit në letërsi janë shkrimtarët dhe poetë si: Georg Heym poet gjerman, Georg Trakl poet austro-vienas,Else Lasker-Schüler poete dhe dramaturge gjermane dhe Franz Kafka, i cili edhe pse është i njohur për prozën, veprat e tij kanë një ndikim të dukshëm ekspresionist, duke shfaqur një perceptim të distorzuar të realitetit dhe një angazhim me temat e absurditetit dhe izolimit njerëzor.
IV-Në poezinë "Butrinti" Terziu ka zgjedhur të përdorë rrymën e ekspresionizmit për të shprehur ndjenjat dhe përjetimet e tij në përballje me natyrën dhe historinë. Disa nga arsyet pse ai ka zgjedhur këtë rrymë mund të jenë:
-Dëshira e poetit për të shprehur ndjenjat e thella dhe të ngarkuara emocionale dhe mqse ekspresionizmi është rrymë që fokusohet në shprehjen e ndjenjave shpirtërore të njeriut, poeti ka zgjedhur këtë rrymë për të shprehur ndjenjat e tij lidhur me historinë dhe trashëgiminë kulturore të vendit të tij, duke i dhënë poezisë një intensitet emocional të veçantë.
-Mqse ekspresionizmi shpesh paraqet realitetin në një mënyrë të distorzuar dhe të ngjashme me ëndrrën dhe duke qënë se tema e poezisë "Butrint" lidhet me një sit të lashtë dhe me historinë e tij të pasur, por dhe me një realitet impresionues, pikërisht përdorimi i ekspresionizmit mund të jetë një mënyrë efektive për të paraqitur këtë realitet të mrekullueshëm dhe misterioz në një mënyrë që të forcojë ndjenjat dhe emocionet e lexuesit. Në lidhje me vargjet : “… po ikte Deti, askush nuk e shikonte” dhe: “e deti u kthye nga sikleti” autori ka përdur në poezi një realitet të liqenit të Butrintit, i cili duke qënë në nivelin e detit u nënshtrohet efekteve të baticës dhe zbaticës çdo gjashtë orë ku ujët e liqenit derdhen në det gjatë gjashtë orëve dhe gjashtë orë të tjera më pas ujët e detit hyn në liqen.
-Në Butrint vizitori shpesh dëshiron të meditojë në vetmi dhe mqse ekspresioni-zmi shpesh përdoret për të paraqitur ndjenja të vetmisë, autori e ka përzgjedhur me vetëdije ose kjo ka ndodhur instiktivisht, duke përjetuar temën. Në poezinë "Butrint", tema e vetmisë dhe e distancës janë të pranishme, ndaj përdorimi i rrymës së ekspresionizmit mund të përforcojë këto ndjenja duke e bërë poezinë më të ndjeshme për lexuesin.
-Ekspresionizmi është një rrymë letrare që përqendrohet në shfaqjen e konflikteve dhe tensioneve të thella shoqërore dhe emocionale dhe mqse poezia "Butrint" përmban elemente të historisë dhe trashëgimisë së një siti të lashtë, përdorimi i ekspresionizmit është një mënyrë për të shfaqur e shprehur konflikte dhe tensione emocionale që ndihen në lidhje me të kaluarën dhe identitetin kulturor.
-Ekspresionizmi është i njohur për fokusin e tij në perspektivën individuale dhe subjektive dhe Fatmir Terziu mund të ketë zgjedhur këtë rrymë për të shprehur perceptimin dhe ndjenjat e tij personale në lidhje me temën e Butrintit dhe për të përforcuar ndjenjën e intimitetit dhe përqendrimit tek përvoja personale. Këtu ndoshta vlen të themi se poeti disa herë e ka vizituar Butrintin gjatë pranisë në Manifestimet tona poetike në Sarandë dhe në krijimtarinë e tij ai ka treguar se ka mbajtur thellë në kujtesën e tij pamje dhe imazhe të shumta nga Saranda, të cilat i ka shfrytëzuar në krijimtarinë e tij poetike.
-Ekspresionizmi është një rrymë letrare që synon të shkaktojë reaksione të forta dhe të thella te lexuesit. Zgjedhja e kësaj rryme për poezinë "Butrint" mund të jetë për të shkaktuar ndjenja të forta tek lexuesi dhe për të frymëzuar reflektim të thellë mbi temat dhe mesazhet që transmetohen nëpërmjet poezisë.
V-Këto arsye tregojnë se pse Terziu mund të ketë zgjedhur të përdorë rrymën e ekspresionizmit në poezinë e tij "Butrint", duke e bërë atë një mënyrë efektive për të shprehur ndjenjat dhe përjetimett e tij në lidhje me temën e Butrintit dhe për të komunikuar me lexuesin në një nivel emocional dhe intelektual të thellë. Sigurisht që arsyet e poetit mund të jenë të shumta, ndoshta dhe personale por ajo që vlen të theksojmë është fakti se: Fatmir Terziu është një nga poetët më të shquar të artit shqiptar modern, i cili ka arritur të përfaqësojë me dinjitet talentin dhe shkëlqimin e tij nëpërmjet poezive të tij të ngjashme me "Butrint". Ai është një prej pikave kryesore në pejsazhin e letërsisë shqiptare, duke e pasuruar atë me vepra të mrekullueshme të cilat paraqesin e reflektojnë përjetimet shpirtërore në mënyra të reja dhe të thella. Duke u përqëndruar në stilin ekspresionist, Terziu ka arritur të shndërrojë ndjenjat e thella dhe përjetimet e tij personale në poezi që prekin zemrat dhe mendimet e lexuesve.
Duhet të themi se përdorimi i rrymës së ekspresionizmit është vetëm një aspekt i Fatmir Terziut, pasi ai ka eksploruar suksesshëm edhe rryma të tjera letrare, duke demonstruar një shkathtësi të jashtëzakonshme në shprehjen e ndjenjave dhe ideve të tij. Me një stil të personalizuar dhe të veçantë ai ka krijuar poezi që bien në sy për thellësinë dhe përmbajtjen e tyre, duke e bërë atë një nga poetët më të rëndësishëm të artit shqiptar sot.
Fatmir Terziu përfaqëson jo vetëm një nga figurat më të rëndësishme të letërsisë moderne shqiptare, por gjithashtu është një përfaqësues dinjitoz i artit dhe kultu-rës shqiptare në skenën ndërkombëtare. Veprat e tij janë shfaqur në festivale letrare dhe aktivitete kulturore në disa vende të botës, duke i dhënë atij një pranverë të gjërë dhe një admiratë të vazhdueshme nga komuniteti letrar shqiptar dhe ndërkombëtar.
Poezia e Fatmir Terziut, pavarësisht rrymës së zgjedhur, është një testament i fuqishëm për talentin dhe kontributin e tij në letërsinë shqiptare moderne. Me thellësinë dhe ndjenjën që shfaq në veprat e tij, ai përfaqëson me dinjitet artin dhe kulturën tonë, duke lënë gjurmë të thella në historinë e letërsisë shqiptare dhe në zemrat e lexuesve të tij.
Në përputhje me këtë qasje, këndvështrimi mbi kontributin e Fatmir Terziut në letërsinë moderne shqiptare është thelbësor për të kuptuar rëndësinë dhe ndikimin e tij. Është momenti që të themi se përveç poezisë "Butrint" dhe përfaqësimit të tij të shkëlqyer të ekspresionizmit, Terziu ka shkruar një gamë të gjerë veprash poetike, që reflektojnë një diversitet të frymëzimeve e rrymave letrare, për të cilat jemi shprehur dhe më parë. Poetika e tij është e pasur me elemente të modernizmit, postmodernizmit dhe të rrymave të tjera letrare të influencuara nga tradita letrare shqiptare dhe ndërkombëtare. Ky aspekt e bën atë një pikë referimi për studiuesit dhe lexuesit e letërsisë, duke e pasuruar dhe diversifikuar pejsazhin letrar shqiptar.
Nëpërmjet poezive të tij, Terziu shpreh thellësinë e ndjenjave njerëzore dhe lidhjen me trashëgiminë kulturore të vendit të tij në një mënyrë të njëanshme dhe të frymëzuar, duke përfaqësuar një kombinim të rrallë të sensibilitetit artistik dhe analizës së thellë të realitetit shoqëror dhe individual. Kështu, ai kontribuon në ndërtimin e një identiteti letrar shqiptar që është i pasur dhe i gjerë në shprehjen e përvojës së njeriut në kohën moderne. Në nivelin ndërkombëtar, veprat e Fatmir Terziut japin një përfaqësim të dinjitetshëm të letërsisë dhe kulturës shqiptare. Ndoshta dudhet të theksojmë faktin kuptimplotë se pavarësisht rrymave moderne që shfaqen në poezinë e tij, tema kryesore e veprave të tij është njeriu, bota dhe jeta shqiptare, pra ai me veprën e tij shpie në europë jetën dhe botën shqiptare si të barabartë me çdo europianin. Përmes përkthimeve dhe prezantimeve në festivale letrare dhe ngjarje kulturore, ai promovon imazhin e një culture sshqiptare të pasur dhe të vlerësuar ndërkombëtarisht. Kjo ndihmon në rritjen e ndërgjegjësimit dhe vlerësimit të letërsisë shqiptare në skenën botërore, duke e vendosur atë në një piedestal të rëndësishëm në arenën letrare globale. Ndoshta ka ardhur koha që ta shikojmë europën nëpërmjet syve të të talentuarve tanë për ta ndjerë dhe kuptuar se sa afër nesh është ajo.
Sarandë, më maj 2024
Butrinti
Nga Fatmir Terziu
… po ikte Deti, askush nuk e shikonte.
Dallgët treteshin e bëheshin akuj
rëra rrëshqiste kthehej në ar. Pulëbardhat,
ktheheshin zjarr dhe Liqeni, bëhej një vend imagjinar.
Gjallesat e nënujshme kërkonin copëra historish, Libri u shqye
në një aureolë kaçurrelash që mbanin dallgët gjallë
peshqit për të ushqyer. Toka u ngrit disa pashë,
përtej thashëthemeve në një guackë të errët,
që fshinte një kandil deti,
drita doli më herët
e deti u kthye nga sikleti.
