Teuta Sadiku: Ekologjia e poezisë dhe erosi ...

Ekologjia e poezisë dhe erosi në poezinë e Artan Gjyzel Hasani  

Artan Gjyzel Hasani  është autor i 18 librave nga të cilat13  janë vëllime poetike.

Poezia e Artan Gjyzel Hasanit është  poezi e fuqishme për guximin  për t`iu larguar formave tradicionale , si në mënyrën e trajtimit të temave të dashurisë,ashtu si dhe në eksperimentimin e gjendjes njerëzore, të individit, vetmisë dhe vdekjes ,jo vdekjes fizike sesa vdekjes metaforike nga Erotika.Ai është një antikomformist dhe poezia e tij është e ndërgjegjshme dhe e natyrshme çka vjen si një përmbledhje e trendit global të Majit  të viteve 1968 ,revolucionit në muzikë ,çlirimit seksual,konkretisht në Greqi,çka ndikoi edhe në qasjen ndaj dashurisë.

Erotizmit  në vëllimet e tij poetike i afrohet  Nasos Vagenas një poet grek i viteve 70 ,ku poezitë e tij krijojnë një atmosferë evokuese,pothuajse mistike.Të njëjtën klimë e hasim dhe në Erotikën e Hasanit ,mbrëmja, shtrati, qirinjtë errësira trajtohen si një proces specifik dhe një ndjenje të  një bote tjetër.

E përbashkëta e dy poetëve është fokusimi  veçanërisht tek trupi,si marrës i përvojave dhe është po trupi që përjeton dhe interpreton përvojën.

Përvoja  më tepër është fizike se sa emocionale,nëse do kishte vendosje apo ndërhyrje  emocionale do t`ia largonin pasionit seksual  thelbin . Thelbi në këtë rast janë imazhet , e dhunshme më tepër në poezinë e Nasos Vagenas dhe një çmenduri erotike në  poezinë e Hasanit , ku akti erotik krahasohet me ndjenjën e vdekjes.

Përurimi i një pikëpamjeje të re të përvojës seksuale në poezinë e Hasanit është e guximshme dhe provokuese ,ku vendosja e intensitetit siguron  një ndjesi risie dhe dinamike gjë që e bën tërheqëse përvetësimin e saj si perceptim në aspektin erotik  të poezisë.

Nëse në poezinë e Nasos Vagenas dashuria paraqitet si një akt misterioz ku mungon butësia dhe shfaqen  elemente mizorie në poezinë e A. Gjyzel Hasanit ka elemente të intimitetit shpirtëror sepse subjekti poetik përballet  drejtpërdrejt me fytyrën e gruas .   

dëshira që të ndriçon sytë...

puthja dhe gjuha gjarpërushe...

prekja,

gishtërinjtë…thonjtë e tu...

kafshimet...

veshtrimi yt djallushe...

jeshilja jote mbi sytë e mi blu..A.Gjyzel Hasani

Në poezinë e Nasos Vagenas çdo emocion është I bllokuar nën maskë,sepse subjekti poetik nuk përballet me fytyrën e gruas  me të cilën kryen mardhënie  seksuale ,por me maskën e saj.Gruaja në poezinë e tij qëndron pa fjalë dhe komunikimi bazohet në procedura  rituale, në kontaktin e gjuhës dhe atë trupor.

``Ti vjen çdo mbrëmje

Me fytyrën tënde të hidhur

Me fustanin tend të zi

Rri ulur në shtrat pa fjalë

Dhe ti më zbukuron  me lule të kuqe

Me qirinj të ndezur ``Nasos Vagenas

Përsa i përket suksesit në Shqipëri ,mos vallë e ka fajin morali   i fortë sepse gjuha që përdor poeti në poetikën e tij nuk është një gjuhë aq e butë, apo një gjuhë poetike e rrahur për veshët e lexuesit shqiptar.Kjo lloj poezie edhe pse ngjall kureshtje nuk tërhiqet nga lexuesi vendas ,me aventurat seksuale  [edhe pse i dëshirojnë, ] dhe me largimin e problemeve social-ekonomike në një shishe uiski.

Çdo natë femra që zgjova te tiArratiset nga gruaja që ka aiDhe në shtratin tim fle një tjetër(histori dashurie... sa bota e vjetër...)Artan Gjyzel Hasani

Ndoshta  koha  kërkon një poet të madh letrar , vepra e të  cilit t`i japë një tronditje të madhe moralistëve.Standartet mbizotëruese letrare brenda vendit  kërkojnë një shkallë të lartë morale dhe shoqërore.Një poezi si kjo e Artan Gjyzel Hasanit vështirë ta kalojë testin moral të publikut të gjerë lexues shqiptar.

Bota mendore dhe emocionale tek të dy poetët nuk rezulton si një cektësi, si një poezi sipërfaqësore,përkundrazi trupi barazohet me shpirtin ,materia me shpirtin.Sepse në fund të fundit trupi dhe ndjesia janë fillimi dhe fundi i përvojës seksuale erotike,çka e çon subjektin poetik drejt diçkaje transcendtente,edhe kur preken kufijtë e vdekjes,por jo të vdekjes fatale, kemi të bëjmë me një vdekje metaforike.

Humbja e dashurisë është ajo që krijon trishtim,edhe pse dashuria  në thelb mbetet një përvojë seksuale – fizike ,pasi është kjo që zevendësohet me një dashuri tjetër.

Poezia e Artan Gjyzel Hasanit është një poezi e veçantë për nga lloji , e një poeti të talentuar,por që ende nuk ka lënë  gjurmën e duhur për të grishur audiencën  dhe për më tepër  vëmendjen e kritikës,si pjesë e  letërsisë bashkëkohore. Lexuesi i kësaj poezie  jo se ka vdekur ,por ai akoma nuk ka lindur.Është një evolucion,një diksion i ri poetik ku pasqyrohen ndjenjat më intime të misterit të jetës dhe natyrës së njeriut.Kanadaja është për Artanin vendi i imagjinatës së tij,mjedisi që herë pas here i mundëson atij t`i bëjë përshkrimet dhe fotografimet e imazheve  mbi ndjenja të mprehta e të forta,pasionante .Me një gjuhë të thjeshtë por mjaft intensivë mendore ,subjekti poetik shkruan për dashurinë dhe aventurat seksuale,  i çliruar, me zjarr e forcë,ashtu siç shkruan Lampman-i sonetat e tij.

Dashuria  në poezinë e A.Gjysel Hasanit është një shprehje e unit,  e egos ,një luftë për dominimin  e një trupi mbi një tjetër,një dominim narcist , seksual , sensual, është afirmimi i fituesit  në kurris të humbsit.

Në krijimtari poeti mer edhe nga realiteti ku jeton, nga realiteti i kulturës së vendit . Toronto është  qytet kozmopolit dhe i hapur dhe poetët marrin e japin; pra dhe në krijimtarinë e Artan Gjyselit  kemi ndërfutjen e kulturave tek njera – tjetra.

Kurioziteti i çon  poetët në këtë marrje – dhënie sepse si njeri dhe pastaj si poet, subjekti poetik rivlerëson dhe rizbulon vetveten.Pikërisht aty lind fantazia, ndjenja, kërkimi dhe aventura e madhe e përsiatjeve.Poetët, modesten e bëjnë madhështore .Ky është arti i vërtetë,është sekreti i transformimit, i përjetimit të mesazhit universal.

Në poezinë e Artan Gjyzel Hasanit vargjet  përbëjnë një reflektim të thellë mbi identitetin, kufizimet, dhe ndjenjat e brendshme të shprehura nëpërmjet një gjuhë të thjeshtë, por të pikturuar me figuracion të fuqishëm artistik. Poeti përdor një stil bashkëkohor dhe introspektiv, duke eksploruar konceptin e artistit dhe marrëdhënien me botën e jashtme.Vargu është i ndarë në shtresa  kuptimesh ka deklarata personale dhe  reflektime mbi gjendjen emocionale dhe shpirtërore.

 Vëmë re përdorimin e tre pikave "..." në fillim dhe në fund çka shërben si element heshtjeje, boshllëku, ose hapësirë për interpretim, duke krijuar një efekt të ndjeshëm të ndarjes ose ndalimit të rrëfimit.

Stili i përdorur është i lirë, pa vargje të rregullta metrike, çka tregon për një frymëzim modern dhe subjektivitet të lartë. Kjo është e zakonshme në poezinë bashkëkohore, ku rëndësi ka  figuracioni dhe mesazhi emocional që përcjell.

"Unë sjam poet", thuhet në një poezi : Reflektim i identitetit të poetit, ku "s`jam" është një formë jo-standard për "jam",  krijon një efekt të  introspektivitetit ose një ndjenjë të ndryshimit ose mungesës  të vetëdijes së plotë.

"Gabrielë" është ndoshta emri i engjëllit, që simbolizon  shpëtimtarin, mesazhin e shenjtë, ose një forcë hyjnore që i jep kuptim ekzistencës së poetit .

Ndaj s'më lexon dot ...": Kjo shprehje tregon një ndjenjë të izolimit, mungesës së kuptimit ose vëmendjes nga të tjerët. "S'më lexon" mund të interpretohet si mungesë e komunikimit shpirtëror ose emocional.

"Jam gërryerje... Drogë... Ethe...": Këto janë figura të fuqishme që përshkruajnë gjendje të brendshme të dëmtimit, varësisë ose etjes së pashuar për diçka që i jep emocion ose kuptim. "Gërryerje" simbolizon dobësimin ose shkatërrimin e vetvetes. 

"Jam tre pikat në fund të vargut tim ...": Ky është një figuracion poetik që përfaqëson një ndjenjë të papërfunduar, të paplotë ose të pambyllur. Pikat tregojnë për një pritje ose vazhdimësi, si një hapësirë për vazhdimësinë ose misterin që pason.

"Retiçenca jote e përjetshme": Retiçenca,fjalë e huazuar nga latinishtja ("reticencia" - heshtje, fshehtësi), që nënkupton një mbyllje të brendshme ose një fshehtësi të vazhdueshme. Kjo mund të jetë e referuar ndaj një dashurie, një force hyjnore ose vetvetes, që është e përjetshme dhe e pandërprerë.

Stili i poetit është introspektiv, i thellë dhe i lirë, duke përdorur figuracion të fuqishëm për të shprehur gjendje emocionale të ndërlikuara. Gjuha është e thjeshtë, por me një ngarkesë simbolike që krijon një atmosferë të tensionuar, të ndjeshme dhe të fshehtë.

Vargjet në vëllimet poetike ndër vite   janë një shembull i mirë i poezisë bashkëkohore me figuracion të fuqishëm për të shprehur ndjenja të thella të izolimit, kërkimit për kuptim dhe lidhje shpirtërore. Stili është i lirë, introspektiv dhe i mbushur me simbole që ndihmojnë lexuesin të ndjehet i përfshirë në një botë emocionale të fuqishme.

Transplatimi i traditave letrare  në krijitarinë e Artan Gjyzel Hasanit.

1.  Një fjalor metaforash  nga fjalët e reja, të pahasura në poezinë shqiptare ;`` tatuazh për lëkurën e dirsur të negrit`` , ``dashurinë e konkuronte seksi anal``,

2.  Importim dhe përshtatje të formave dhe teknikave në poezinë shqiptare nga vendet ku kanë emigruar poetët.

3.  Poezia shqiptare ashtu si dhe kultura shqiptare është e hapur më e huazuar ndaj kulturave dhe poezive të vendeve  të tjera . Tek `` Vallja e Yjeve ``Lasgush Poradeci ka yjet  , të cilat janë bartës së energjisë,së dashurisë edhe vetë dashuria jepet si energji që mposht ftohjen, plakjen , vdekjen

4.  Nuk kemi një teori diellore të dashurisë, tek Lasgush Poradeci  por kemi një teori Yjesh.

5.  Në poetikën e Artan Gjzyel Hasani format dhe teknikat janë të importuara, por përmbajtja, tematika janë shqiptare,kemi peisazhin shqiptar, familjen shqiptare me identitetin shqiptar.[ në pjesën më të madhe  ]

6.  Kemi një përputhje midis diksionit të tij poetik të importuar dhe përmbajtjes vendase shqiptare poezia ``Dashuria``, ``Prindrit``

Poeti krijon një ekuilibër të harmonishëm mes realitetit dhe dëshirave  lindur nga ky realitet . [poezia për nënën për shën valentinin]

Subjekti poetik krijon letërsi të  fluksit të rrjedhës psikologjike , kjo është një teknikë e letërsisë moderne.

Kritika standarte e ka të vështirë të komentojë këto poezi e jo më të analizojë,sepse kritika është mësuar të analizojë temën ,figurat artistike dhe të bëjë përqasje me këtë apo atë poet botëror pa argumenta, pa metoda nga teoria e letërsisë dhe nuk i zbërthejnë dot këto forma kompozuese të reja në krijimtarinë e Artan Gjyzel Hasanit.

Poezitë e Artan Gjyzel Hasanit  thyejnë kornizën e narrativës,dalin nga tematika rutinë e dashurisë dhe krijojnë vetë tematika të reja duke iu përshtatur shoqërisë ,vendit ku punon e jeton.

Monologu si dhe dialogu vërtiten rreth jetës, aventurave seksuale për të njohur vetveten,rreth  dashurisë e vdekjes deri tek tjetërsimi i njeriut.

Fjalët hyjnë në grevë jo me heshtje, por me protestë ``Demokracia alla shqiptarçe``.Duket sikur lëndën letrare e gjen  rrugëve të Athinës, Tiranës ,Torontos ,por më parë ajo shoshitet në shpirtin , ndërgjegjen e poetit .Kjo poetikë i çan prangat që e mbajnë të lidhur me poetikën standarte si në tematikë dhe në formë.

Poeti shkel në parcela  të pashkelura   të imagjinatës krijuese, por nuk e mohon dashurinë.

``Se vetëm dashuria e kishte magjinë

Që fjalën Larg ta lexonte Pranë`` Për ty nga libri Erotika

Në shkrimin e saj  ``Poezia është çështje shkrimi dhe leximi``,studjuesja dhe kritikja Emrije Krosi ngre me të drejtë problemin e mungesës së kritikës profesionale.

Ku qëndron vlera e një poezie

Vlera e një poezie qëndron në intensitetin me të cilin  është përballur  një përvojë çka i përket parimeve të  estetikës .Poeti Artan Gjyzel Hasani  duke kërkuar bukurinë e fjalës, mësoi dhe ashpërsinë duke u ndikuar nga poezia Dekadente.Por poezia bashkëkohore e poetit në fjalë përshihet  më tepër në poezinë Moderne Estetike.

Në letërsinë shqiptare kemi një vonesë kohore prej afro tre degadash në trajtimin e një tematike  me forma të tilla . .Poezia e sotme ajo që kritika e quan poezi moderne është një poezi me ndjenjën e lodhjes shpirtërore,një poezi e përkushtuar,e thellë e shpesh e zemëruar.A kemi vërtet një lëvizje Moderniste në Shqipëri në vitet pas 90 –ës

``Të lutem mos u rrit

Rritja është gabimi``  Lutje e mbrëmjes për një vogëlushe

Artan Gjazel Hasani

Subjekti poetik i marrë në shqyrtim është po aq i hapur ndaj rrymave të reja letrare aq sa edhe ``fanatik ``ndaj trajtimit të temave me bazë traditën letrare të vendlindjes, si dhe problemet aktuale shoqërore të vendit.

Në poezinë e tij trajtohet tematika intime,meditimet mbi jetën e përditshme, aventurat seksuale ,jeta dhe vdekja, ankthi dhe vetmia. Specifika e poezisë është liria e fjalës,fryt i eksperiencave dhe sfidave me të cilat është përballur.

``por ah sa i madh pylli kur dita përkulet e bëhet muzgsi malli yt kur unë vonohem e rrugën humbashutuar si nusepashke në tërfilin e prillitndrojtur si gishtërinjtë e erës në flokët e baritdëborë e rënë nga pishat në supet e lisitku më pas sëpatën i lodhur do mbështesë druvari  ``Artan .Gj. Hasani. 

Ekologjia e poezisë  së Artan Gjyzel Hasanit i referohet marrëdhënieve të poezisë me mjedisin ose natyrën. Poeti me mënyrën e vet të tërthortë  paraqet  se si poezia percepton, përçon dhe ndikon në marrëdhëniet e tij  me botën natyrore, duke nxjerrë në pah rëndësinë e ruajtjes së ekosistemeve, ndërgjegjësimin për krizën mjedisore dhe ndjenjën e bashkësisë me natyrën. Në këtë kuadër, poezia  e tij shërben si një mjet emocional dhe estetik për të reflektuar mbi ndikimin e njeriut në mjedis dhe për të nxitur një qasje më të përgjegjshme ndaj mjedisit jetësor.

Përdorimi i fjalëve   të marra nga natyra në funksion

të idesë , në mënyrë të tërthortë rrit emocionin dhe anën estetike për të reflektuar dhe nxitur qasjen e përgjegjësisë së njeriut ndaj natyrës ; pylli, nusepashkë,tërfili i prillit, flokët e barit,dëbora e rënë nga pishat  në supet e lisit dhe  sëpata.

Në shumë vende  e në shumë kultura letërsia e në veçanti poezia përdoret për të shprehur lidhjen e artit me natyrën  dhe rolin që ka arti për ndërgjegjësimin ekologjik.Edhe në letërsinë shqiptare poetët , prozatorët të ndërgjegjësuar kanë filluar të trajtojnë tema ekologjike ,në mënyra e forma të ndryshme, por mbetet akoma shumë për të bërë.