Skënder Milaqi: Figurë e ndritur e letërsisë shqiptare bashkëkohore

Kushtuar shkrimtarit Shpend (Hulusi) Topallaj

Të flasësh për Shpendin është e vështirë së pari në biseda dhe takime shoqërore e ceremoniale, por të shkruash për të është "torturë" më shumë se për çdo njeri tjetër,thjeshtë për amalgamën e gjërë të personalitetit të tij intelektualo-shoqëror.Ndaj i mora përsipër të shkruaj këto rreshta si obligim qytetar ndaj një figurë deri diku emblemë në qytetin tonë të shtrenjtë.

Shpendi lindi me 14 shkurt 1947 në Berat,me babain me origjinë nga Novosela e Kolonjës dhe nënën nga fisi i agallenjve në Vlorë.Mbas mbarimit të shkollës fillore "Misto Mame"dhe më pas shkollën e mesme ushtarake "Skënderbej"në Tiranë titullohet oficer këmbësorie ku operon kryesisht në repartet e Durrësit si instruktor dhe shef këmbësorie dhe gjer në komandant batalioni.

Për shkak të problemeve me regjimin ku i ati i akuzuar si bashkëpunëtor me grupin puçist të kohës për një libër që lartësoj figura të luftës N-Çl si Petrit Duke dhe drejtuesve të tjerë të kësaj lufte në Kolonjë, Shpendi ulet në detyrë por pa e përkulur dhe cënuar

genin e një intelektuali të formuar për afro 20 vjet.

Më vonë përfundoi studimet në fakultetin e shkencave politiko-juridike duke përvetsuar bazat e letërsisë dhe historisë.Në fillimet e demokracisë emërohet

n/kolonel dhe zgjidhet shef i mbrojtjes civile në rrethin e Durrësit si dhe më vonë punoi si jurist dhe përmbarues gjyqësor.Gjatë këtyre viteve mbajti dhe akoma mban poste të rëndësishme shoqërore që i bëjnë nder qytetit tonë.Në ditët e sotme shijon kohën në pension, duke qenë i gjallë dhe elokuent dhe një përfaqësues i denjë i letrave shqipe jo vetëm i qytetit dhe i vendit tonë ,por më gjërë.

Gjatë kësaj kohe ai është bërë një figurë qëndrore letrare dhe i dashur në qytetin.

Pas viteve 90-të ka botuar vepra të zhanreve të ndryshme ku:

-Në poezi

Lirikat e zemrës.                       1996

Gjithë dashuritë e mia.            1996

Magjistari i dashurisë.             2004

Akropol për të gjithë.                2000

Metaforë malli.                          2013

Ironia e moshës.                        2015

Etj

-tregime e novela

Rrëfimi i kapitenit.                     1998

Fisniku dhe horri.                       2008

Amaneti.                                     2014

Mobiljet e vjetra.                        2019

Shtëpia e Kulakut.                     2024

Ahu në mes të pyllit.                 2015

Etj

-Romane

Lotët e zambakut.                    1998

Mashtruesi.                               2006

Mallkimi.                                    2010

Biri i Golemit,Adem Meta.       2015

Etj

Kritika letrare

Flakët e fjalës.                           1998

Triumfi i arësyes.                       2004

Porta e dijes.                              2007

Vagoni i mallrave                       2011

Kur qesh dhe qan Kadare.        2013

                                                      2025

Urat e librave.                             2017

Purgatori i librave.                      2018

Dantja.                                         2020

Të në shkretëtirë.                       2022

Ç'do ishim pa letërsinë.            2024.

Etj

              Dramë

E përdala.                                    2021

Ata ishin njerëz.                          2021

E pabesueshmja.                       2021

          Publicistikë

Shqiptarët dhe ndërkombëtarët.        2022  

Kosova është Shqipëri              2024 

Poezia,kjo perlë e të shprehurit të mendimit dhe emocioneve në vargje është trajtuar me finesë dhe zgjuarsi alla Lasgushiane nga shkrimtari Shpend Topallaj në librat e tij të shumtë në poezi.Vlera të larta pasqyrojnë ç'do varg në hapësirë dhe kohë duke ndërthurur bukur dhe thjeshtë pa shtojca të tepërta përshkrimin poetik si ndaj të bukurës dhe të keqes,të moralshmes dhe të pamoralshmes,

flladit të lehtë të bregores e kodrës dhe kaltërsisë së bregdetit,dashurisë në gjiithë diapazonin e tij dhe urrejtjes , luftës dhe paqes etj.

Duke u futur në brendësi natyrisht e ke të vështirë të zgjedhësh poezi por unë pikasa ndonjë prej tyre për të krijuar një imazh të beftë si:

             Tani ti je e largët

Tani ti je e largët dhe e huaj je,

Si ylli në të gdhirë që ftohtë sheh mbi ne,

Mornica përmbi trup, më shkojnë kur të kujtoj,

U shua edhe zjarri që desh më përvëloj.

Ti ishe një dëshirë,ti ishe një krijim,

Që kurrë s'ekzistove, veçse n'trurin tim,

Ti more dit't e mia dhe netët ti i more,

Siç merr rrebeshi i çmendur një lule në bregore.

Stili i simbolizmit emocional që pasqyron qartë autorin vjen mes metaforave të fuqishme dhe tensioneve lirike në vargje.

Në vargje del qartë se largësia është mall dhe malli është ndjenjë e ndjenja është pasion.

        Panteoni i muzës sime

I këndoja në vija dhe në fusha,

Duke ruajtur masën dhe ritmikën,

Një pëllumb i bardhë më rrinte te gusha,

Dhe më qortonte për poezi muzikën.

Eh,lirikat nga zemra më buronin,

Si bregliqenas doja të ngjaja me Lasgushin,

Doja që me ato që më lexonin,

Kohën me dashuri ta mbushnin.

Autori ndërthur bukur vargun si nota muzikore duke krijuar sensin e muzikës letrare dhe shpreh dashurinë për qytetin e Matit dhe adhurimin ndaj poezisë.

        Nuk është turp të dashurosh

Nuk kam më nge që të trishtohem,

Dhe s'kam as lot të zë të qaj,

Më nga "morali" s'do të pengohem,

Biles për të kokën s'do çaj.

Nuk është turp të dashurosh,

Të kesh një mike gjithmonë pranë,

Të thotë një fjalë e t'a dëgjosh,

E t'a pushosh pa fund  e anë.

Turp është të heshtësh,burracak,

E të mos hapësh kurrë gojë,

Se dashurinë një frikacak,

Nuk ka sesi t'a meritoj.

Këto vargje pasqyrojnë guximin e hapjes emocionale dhe mbrojtjen e dashurisë si vlerë që donte të shprehte ndaj hijezave të mungesës apo nostalgjisë që vetë Shpendi eksploron në poezi të tjera.

Rezumeja më e bukur e këtyre vargjeve është se për të qenë i sinqertë duhet refuzuar heshtja dhe të arrish afirmimin e mendimit dhe të ndjenjës tënde.

Duke u ndalur pak në kritikat letrare që kanë një dimension të gjerë dhe të gjithanshme i hodha një vëzhgim librit:

       Ç'do ishim pa letërsinë

Aty autori ndër të tjera merret me analiza të disa romaneve të romancieres së njohur Mira Meksi.

Unë u ndala pak te romani "Kutia e Agatha Christie -t".Në qendër të  librit është dhe atdhetari i shquar Mid'hat Frashëri, djali i Abdylit dhe nipi i Naimit dhe Samiut dhe ndonjëri e ka perifrazuar si "Gjeniu i kombit". Shkrimtarja Meksi ka ndërtuar me Mid'hatin anën njerëzore të këtij politikani duke i mëshuar ndjenjave të tij të fuqishme që përftoheshin nga dashuria për femrën.

Por Agatha Christie e jonë siç thotë autori (Mira Meksi)i ka dhënë vlera intelektuale, njerëzore e sidomos atdhetare për një ndër pinjollët e shquar të frashëllinjve Mid'hatit duke e skalitur si vigan kur ishte puna për çështjen kombëtare dhe delikat me ndjenja të pastra kur bëhej fjalë për dashurinë, pasi ai besonte me shpirt se në këtë univers ku gjithçka mplaket, shuhet dhe vdes vetëm ajo është e pavdekshme,dashuria Këtë e perifrazon bukur sipas autorit Franz listi që thotë:"kur mendoj për Marie Dyplessis-in e gjorë,teli i mistershëm i një elegjie antike tingëllon në zemrën time ".

Më tingëlloj bukur shkrimi rreth librit "BojËndërr" të autores italiane Noa Nur që aq shumë e donte Shqipërinë.Në një bashkëpunim letrar mes Shpendit dhe autores ku u zhvillua një bisedëe e ngrohtë  dhe e këndshme u shkëmbyen dhe libra e një nga librat e autores së sipërcituar ishte dhe "BojËndërr"dhe ajo që spikat ishte dhe novela "gur dhe shkëmb". Të katër personazhet Tarioni,Andika, vajza e gjetur Katrina (pasi çifti nuk bënte fëmi)dhe bashkëshorti i saj Borjani pasqyrohen njerëz të zakonshëm dhe me virtyte të larta.Ata bëjnë një jetë baritore duke jetuar dhe shijuar mrekullitë e natyrës në mal.Anton Çehovi i madh thonte se:-" duhet të ndërtosh në mënyrë të tillë që puna të jetë e domosdoshme .Pa punë nuk mund të kesh jetë të pastër e të gëzuar "apo Leonardo Da Vinçi"lumturinë e gjen ai që punon" Në kapitullin"Mali" të novelës shkrimtaria Noa Nur(për të cilën Shpendi nuk është i sigurtë nëse është emri i vërtetë apo emri simbolizues i saj letrar) trajtohen me mjaft mençuri problemi plagë i shoqërisë sonë i kurbetit ku burrat pasi kishin lënë gratë me fëmijë ktheheshin pas një çerek shekulli ku fëmijët ishin rritur e ku të habit shqetësimi qytetar i autores që mgjs e huaj njeh zakonet e ritet shqiptare në mënyrë të admirueshme.

Në pasazhin mbi librin "Unë jam Sara" të shkrimtarës së re dhe premtuese Sara Shaqiri shkrimtari Shpend Topallaj vëren talentin, feminitetin dhe sinqeritetin që e karakterizon autoren e librit duke e quajtur pikturë në vargje ku ndihet një trishtim pikëllues por dhe i ndritshëm si lule bore mbi varr.

Ja si shprehet autorja në një poezi të sajën:

Tani më jo s'do buzëqesh,

Thellimi buzët mi venit,

Më paksohen shpresat shpesh,

Më shtohen këngët për ç'do ditë.

Dhe flasin krejt pa dashjen time,

Për poshtërime dhe përqeshje,

Se është e tmerrshme, është dhimbje,

Të dashurosh me shpirt në heshtje.

Sara pikturon me penel dhe patjetër që atje e ka derdhur mllefin e saj ndaj botës që e rrethon, por ndofta ka ende shumë për të thënë ndaj e gjen veten duke thurur vargje.

Sara në libër ka poezi të goditura që të bën të ndjesh brendësinë e tyre ,por nuk po zgjatemi duke thënë që vetë titulli i librit i tregon të gjitha, ku për të më shumë rëndësi ka të flasë me varg atë që ka ndodhur në jetën e saj ashtu siç bëjmë dhe ne dhe nëse ka vend për qortim ato i meriton vetë shoqëria jonë egoiste që na rrethon.

Autori e thotë bukur në pasazh ku thotë se Sara Shaqiri është një poete në këtë udhëtim plot çiltërsi dhe ka arësye për të qenë e lumtur në vazhdimësi.

Në disa artikuj përmbyllës për ndërkombëtarët shkrimtari i njohur Shpend Topallaj flet me shumë realizëm dhe çiltërsi për rolin konkret të tyre në mbarëvajtjen e demokracisë në Kosovë dhe në Shqipëri ,ku në shumicën e rasteve janë bërë frenues dhe jo objektiv me apo dashje në mbarëvajtjen e punëve në secilin vend gjoja në pretekstin e ekuilibrave për stabilitetin rajonal.

As ura e Bruklinit e varur dhe afro 2 km e ndërtuar nga Emilio  Roeblingu  që u bë një nga simbolet e Nju Jorkut nuk pati vëmëndjen e diplomacisë botërore sa ura e thjeshtë me dy harqe e Ibrit që ndan në dy pjesë qytetin shqiptar të Mitrovicës. Në vend që t'a përgëzonin nismën e Albin Kurtit për hapjen e saj vërshuan me kritika ndaj tij për moskordinim me t'a dhe Serbinë . Një turp i madh, a thua se urat nuk ndërtohen si në të gjithë botën për bashkim kurse muret për ndarje.

Apo mardhëniet e ndërkombëtarëve

me Shqipërinë e shqiptarët.

Fishta i madh e akuzonte herët shumë hapur Europën duke thënë:

"Kurvë e motit".

Që herët në fillimet e demokracisë ishin këto ndërkombëtarë me kostum tjetër që hiqeshin si miq që na bëjnë peshqesh teorinë e nisjes nga hiçi duke na premtuar çekun e bardhë dhe politika jonë e mefshtë pranoi qorrazi duke shkatërruar gjithçka nga industria e gjithë kategorive gjer në strukturimin dhe municionet e ushtrisë.E vetmja industri që mori zhvillim ishte metalurgjia e përpunimit të skrapit.Dhe në vazhdimësi në vendin tonë ndërkombëtarët janë sjellë dhe sillen si paqësor por në të vërtetë tregojnë se nuk kanë qasje pozitive për zhvillimin e demokracisë këtu.

Situata në botë e trazuar në çdo cep të saj është një këmbanë alarmi që vendet e fuqishme dhe ndërkombëtarët të jenë më shumë të vëmendshëm në mbështetje të paqes dhe jo luftës,në mbështetje të mirërritjes së fëmijve dhe jo vrasjes dhe shkatërrimit të civilizimeve nga ka marrë jetë njerëzimi.

Së fundmi në novelën "Një shëtitje me lugatin" eksploruesi shpend na jep një strukturë model novele për kohën e sotme.

Shpendi në këtë novelë na vjen me gjallërinë e një të riut që sjell anamnezëm e shoqërisë nën fytyrën e lugati të gjallë.E gjithë novela nga fillimi në fund të len pa frymë duke marrë pjesë në udhëtimin e lugatit nëpër Tiranë dhe duke konfonduar të sotmen me të djeshmen me një sarkazëm therëse.

Libri paraqet dhe një leitmotiv reflektimi duke treguar diktaturat në çdo epokë prodhojnë njerëz, të njejtët spiunë, të njejtët përkrahës e bashkëpunues, të njejtët sadistë dhe arbëreshi i madh Ernesto Sabato"Nderi i Kombit" është shprehur se:- s' ka diktatura të mira e të këqija; të gjitha janë të pështira.

Duke përfunduar këtë shkrim për shkrimtarin polivalent shpend Topallaj dhe duke mos pretenduar që ja kam arrirë më së mirës gjej tek ky njeri,mendim të thellë,shqipe të kulluar, kulturë të gjithanshme dhe paqe në shpirt.

Sa të na ndriçoj dielli dhe të na qetësoj hëna,

Sa të shikoj syri, mendimi ujëvarë,

Vitet le të ecin,pena të skalisë,

Vepra të reja në një udhë të mbarë.

Urime dhe suksese të mëtejshme mikut tonë me vlera Shpend Topallaj