HISTORI DHE LETËRSI
Beteja e famshme e Kolesjanit, dhjetor 1912 nëpërmjet poemës rapsodike «Valët e Drinit të Z » të Hazis Ndreut
Nga Sakip CAMI
“Ky krajl Petri po mban zi/ Unë në Lumë s’po muj me hi/ m’prenë asqerin dymbdhetmij’”....
(Hazis Ndreu, “Valët e Drinit të Zi” faqe 46, Viti 1966
Poema rapsodike“Valët e Drinit të Zi” është një poemë historike me mbi 1200 vargje të gjata 12 rrokëshe ku për habinë e ndokujt, autori Hazis Ndreu e mbante mend përmendsh gjithë poemën dhe e recitonte në koncerte e veprimtari të ndryshme. Unë jam rritur me poemat e tij rapsodike, historike, shoqërore e humoristike dhe i kam mbajtur mend shumë gjatë.
Poema përshkruan kohën e luftimeve, vendet, pjesëmarrësit, prijësit, tërë teatrin e luftës, pra pothuajse është edhe një ditar lufte poetik.
Autori Hazis Ndreu, Artist e Merituar, Nderi i Kombit, bir i Dardhës së Dibrës, i ka intervistuar vetë pjesëmarrësit e gjallë të kësaj lufte, ndaj poema të fut direkt në betejë, të bën edhe ty si lexues pjesëmarrës.
Ja si fillon poema:
Drini i Zi ecën me shkulma valë valë,
Tue u pëplasun nëpër kepa ballë për ballë
Herë në shtrat e herë prej shtratit, ai, tue dalë.
.......
Në nandqind e dymbëdhjetën në dhjetor,
Mbuloi dimni fushë e male, shi e borë.
(Koha e fillimit të luftës)
Në qendër të poemës është Uke Shkambi, që personifikon luftëtarin popullor, i fortë si ujk, (uk) dhe tokësor si shkambi. Personazhet e tjerë janë të gjithë realë, emër për emër si luftëtarët dibranë e lumjanë ashtu edhe komandantët serbë.
Ndërsa në Vlorë shpallej pavarësia, në Lumë dhe në Dibër bëhej luftë kundër serbit dhe në Shkodër bëhej luftë kundër malazezëve.
Lajmi se Ismail Qemali dhe delegatët shqiptarë e shpallën Shqipërinë të mosvarme e më vete u përhap si vetëtimë.
...Serbët e kishin marrë informacionin se në Vlorë shqiptarët do të shpallnin pavarësinë dhe nuk mund të pajtoheshin me pavarësinë dhe kufijtë e Shqipërisë. Ata donin të arrinin në Durrës përpara se të arrinte Ismail Qemali, që ta pengonin atë. Donin që të argumentonin para fuqive të mëdha se po luftojnë kundër Perandorisë Osmane dhe jo kundër Shqipërisë, se Shqipëria nuk egziston. Serbët sulmuan në të njëjtën kohë me Dibrën edhe krahinën e Lumës. Për tre ditë e tre netë me rradhë, lumjanë e dibranë, nga Reçi, Dardha, Çidhna , Sllova e Lura nën drejtimin e Elez Isufit e të Isuf Xhelilit dhe lumjanët e drejtuar nga Islam Spahia, Ramadan Zaskoci e Ramadan Çejku, nga 15 nëntori, deri 18 nëntor 1912, me trupat e tyre, u bënë barikadë nga qafa e Kolesjanit deri në portat e Prizrenit ndaj një regjimenti e dy batalioneve serbe, në 35 km gjatësi luftimi.
Harta e veprimeve luftarake në betejën e Lumës , nëntor 1912
Forcat e Lumës, Dibrës dhe Kosovës shkonin deri në katër mijë vetë, forca që e detyruan ushtrinë serbe, të nisej e përgjysmuar nga Prizreni në drejtim të Lezhës e të Adriatikut. Ushtria turke e kapitulluar ishte përqëndruar vetëm në kalatë e Shkodrës dhe të Janinës.
Lumjanët kërkuan armë te administrata turke në Prizren, por administrata turke nuk pranoi të hapte depot dhe të furnizonte me armë lumjanët të komanduar nga prijësi i tyre Ramadan Zaskoci.
Ja si e paraqit autori Ndreu kushtrimin e malsorëve;
Më mëngjes kur zbardhi drita, bumblloi lodra
Ushttoi zani, krisi pushka nëpër kodra....
Ky kushtrim i përshkojti vrimë e skutë
N’tana skajet kund nuk mbeti për pa u futë.....
Kndon manzeri i Suf Xhelilit n’Lisivalle
Peshe tue cue gjith’ krahinën mal e zalle...
Hajdi burra, Rec e Dardhë si e kem’ zakonin
Ujë e mizë t’ja zamë serbit Kolesjanin ...
Rec e Dardhë mr malsi të Lumës jan’ bashkue
Bajn’ kuvend e lidhin besë si me qëndrue...
Hajdni burra, pra ju thirri baba Lami[1]
Filloi terri, sa ka zanë me ra akshami
N’tana cukat zini vend ke istikami....
Luftimet filluan të ashpra më 15 nëntor kundër forcave serbe në qafën e Kolesjanit. Ndërkohë lumjanët futën në grackën e patkoit forcat sulmuese të një batalioni serb nga Gryka e Shkallës së Keqe, Kolesjan, Gabrricë e Bushat.
Elez Isufi kish dërguar në Qafë të Kolosjanit mbi 400 forca të shoqëruara edhe me dy topa të vegjël dhe, me 19 nëntor 1912, gjëmimi i topave dhe thirrjet “besa-besë”, realizuan fitoren e madhe mbi ushtrinë serbe, së cilës i mbetën në fushën e betejës një regjiment ushtarësh të vrarë.
Flamuri i fitores me shqiponjën dykrenare u valëvit në fushën e betejës, në ditën që u shpall pavarësia në Vlorë.
Në këto luftime të përgjakshme, pranë Halil Selmanit të larë në gjak ranë në fushën e luftimit edhe çidhnakët Beqir Dan Bushi, Dan Beshir Sala, Osman Liman Kariçi dhe Rushit Miftar Përseku ndërsa luftuan si të çartun çidhnakët Destan Tota, Ferit Dauti, Halim Xhika, Sahit Xhika, Bajram Xhika, Selam Daci, Selman Xhika, Avdi Xhika, Elez Shehu, Sali Shehu etj.
Autori Hazis Ndreu përshkuan edhe veprimet taktike, edhe udhëzimet e komandantit në luftime për krahmarrje e shpinëmarrje
“Lini t’hecin sa tu hullen n’gryk’ t’martinës
At’here me sa t’mundeni bjeruni qafës edhe shpinës
Kur t’hyjn’ mbrenda rrethimit për rrëpinë
Kamber Musa ka me u ramun mbrapa shpine ...
Ndreu me vargje të gjetura e të bukura paraqet edhe motin edhe gjendjen e luftëtarëve që rrinë me pushkë për syri në instikame:
Zbardhi drita, dit’ pa diell, po burg i zi
Retë përplasen n’njena tjetrën me stuhi
Kokrra breshni ngjesh me akull bien me shi
Burrat rrinë pushk’ për syu n’istikame
Zbath e vdeshë pa jakuce e koperane....
Elez Isufi n’mes malsorve po bërtet
Zani i tij, po, edhe tokës, i jep gajret...
Dan Zaskoci kodrës Bicajt shkon në kambë
Pushkën n’dorë, xixa të kuqe qet me dhambë:
Biniu burra, sikur turqve në Këshlla !
Më tej autori përshkruan veprimet luftarake dhe trimërinë e luftëtarëve:
Xhafer Doda kah Rrapnica me gjithë Rec
Si stuhia n’maje të malit , mbi ta reshë
I ka shkulur prej llogoresh në Gjabricë
Tue i shtimun rrugës qore në në nji ngushticë...
Tabe n’tabe me lusnjanë Ramadan Cejku
Katër tabe mbrenda sahatit krejt i fiku...
N’krye të bugasë , që zen fillin ke Gestili
Vikamë t’madhe u lshoi malsorve Suf Xhelili...
Baki Maliqi e Jakup Tota, Selman Lusha e Shaban Coka
Dan Koldashi e Hajzar Gjoka, Rrem Brahimi e Isuf Coka
Ke dy buga mes zabelit, n’nji kodrinë
Tetë malsorët janë afruemun shpin’ për shpinë.
Të tetë malsorët sikur burrat e zamanit
N’kamb qëndruan deri në fishekun n’fund të kollanit ..
Për nën Shtiqen Hysen Daci me nahie
S’po ja ndalin: pre në zabel e qit në korie ...
Ja si e përshkruan autori tërheqjen e armikut:
Mark Dushani ka marrë hov në pikë të vrapit
Mjekra e zezë tu ju dridhë si mjekër e sqapit
Ka humb’ shtabin , krejt i mbetën oficerat
Kuajt e shalës kanë thy qafën me gjithë kerrat...
Prej dymbdhjetmij’ nja nji mij’ po duen me thanë
Hodhën lumin dhe po qëndrojn’ me shpirt në dhambë
Dita e fitores përshkruhet në mënyrë të tillë:
Kaloi nata, zbardhi drita, ndriti vendi
Ndriti Rruna me Gjallicë, edhe Shkëlzeni...
Elez Isufi me gjith’ krenë të vegjëlisë
Janë drejtue dhe kan’ dalë në mes të kojrisë
Dan Zaskoci në të djathtë i rrin Elezit
Dy kollana, nji për qafe e nji për brezit
Përmbas tij vjen Xhafer Doda shpatullgjani
Kah vloi pushka, besa vetë i pari rrani
Ram Ciku trup të lehtë si skifteri
N’jetë të vet kurrë bosh s’i shnoi mauzeri
Përmbas tyne Senë Daci e Suf Xhelili
Mustakkuqi bash si gjethe trandafili
Me kta krenë sot nuk asht Islam Spahia
Brinj’ në brinj’ plagë të thellë i dha Serbia....
S’do të harrohen Hazis Xhaferi e Dali Lami
Hasan Rama, Xhafer Sula e Fal Kasami
S’do të harrohen Kamber Musa e Sul Salia
Mbushën Shejet nji sahat me postaqija ...
Dhe në mbyllje të poemës vjen paralajmërimi:
...Mbaje cakun ku e ke/
Tjetër herë mos u kap me ne:/
Po t’lakmojn me na marrë tokën, /
Në Shqipni do tua bajmë gropën.
Pas tërheqjes së forcave të mbetura serbe përtej Bicajve, drejt Kullës së Lumës, kontigjenti i dibranëve nën udhëheqjen e Elez Isufit u shkëputën nga beteja dhe u drejtuan nga Dibra e Poshtme. Elez Isufit i erdhi njoftimi se ushtria serbe po sulmonte Dibrën nga ana e lindjes. Forcat e Elez Isufit që e kishin kryer detyrën më së miri në mbrojtje të vëllezërve të tyre lumjanë, tani ishin të detyruar të marshonin në drejtim të Dibrës së Madhe në mbrojtje të vëllezërve të qytetit të Dibrës.
Lumjanët i ndoqën serbët edhe në Kullën e Lumës, ku forcat e mbetura u rrethuan nga lumjanët dhe u dëmtuan rendë. Edhe një batalion që u nis t’u vinte në ndihmë, nuk çau dot, veç të nesërmen. Karrot e kuajt e ushtrisë serbe ishin shkatërruar e asgjësuar dhe ushtarët e dy kompanive të shpëtuara, duke mbajtur armët e renda dhe municionin mbi shpinë, mezi u grumbulluan me 17 nëntor natën afër Vermicës dhe vonë natën u tërhoqën në Zhur.
Në Betejën e Lumës kanë rënë dëshmorë më shumë se 200 luftëtarë, lumjanë dhe dibranë dhe janë plagosur edhe shumë të tjerë.
[1] Islam Spahija
