
Romani “ Murtaja “ i A. Camy .
Po i kthehem , per here te trete komenteve , per A. Camy , sepse ky shkrimtar eshte ideollog , ne kuptimin e vlerave te letersise , ne rritjen e vlerave njerezore , kur bota perjetoi invazionin nazist dhe pasojat e tmerrshme te luftes se dyte boterore , qe faktikisht ishte nje lloj murtaje ( La pesta) , qe derrdhi plumba dhe gjyle , ne vend te viruseve , qe mateshin me mikrone . Ne linjen Camy kane shkruar Cafka , Nitche … Eshte grupi i shkrimtarve , qe kane idealizuar forcen e popujve karshi diktaturave dhe pandemive . Ne te njejten kohe , jane shkrimtaret , rreptesisht te ndaluar nga censura enveriste dhe qe gjithsesi e gjeten rrugen te lexusi .
Fjala murtaje , perfaqeson te keqen extreme , ne c’do segment te jetes . Semundja eshte bere e njohur nga vdekjet cfarrosese , qe kane perfshire venbanime , ne shume pika te globit . Besoj nga ky tmerr , qe ka lene pas semundja , nje arme operacionale ushtarake , eshte quajtur murtaje . Kjo lloj arme eliminon objekte jasht fushpamjes . Arme ndryshe nga te gjitha armet , nje “murtaje “ evertete .
Temen e semundjes murtaje , e ka trajtuar Camyja i famshem , ne nje liber , me kete emer . Nuk kishte si ta emertonte me keq librin , vecse me emrin e semundjes . Kesaj semundie nuk i pershtat asnje metafore , asnje epitet dhe cilesor , sado kercenus , qe te jene. Librin e Camyse e kemi ne shqip , botuar nga SHB ” Naim Frasheri “, ne vitin 2018 . Libri ka 303 faqe . Eshte shqiperuar nga Bashkim Shehu .
Per te ardhur ne komentin e artikuluar te librit , le te komentojme dy fraza te kopertineste se fundit . Pergjithesisht autoret ne kopertinen e fundit bejne shenime te thuketa , kryesisht , per te nxitur lexusin . Shumica e njerzve nuk i vleresojne shenimet e kopertines dhe bejne punen me te dobishme , qe mendojne se kane bere .

Ne kopertine lexojme : “E keqja ne bote vjen pothuajse gjithmone nga padija, teksa vullneti i mire , ne se nuk eshte qartpames , mund te beje po kaq deme sa ligesia . Vesi me deshperus eshte ai i padijes , qe pandeh se i di te gjitha dhe atehere i jep vetes te drejten , per te vrare .”
Lexusi krijon vete mendimin se cila eshte ideja , qe do te nguli ne koke autori . Keto enigma dhe zgjidhje te tyre i gjetme ne ket liber , por pa drejtuar gishtin se cila eshte enigma dhe cila eshte zgjidhja . Autori yne kerkon te jemi aktive , gjat leximit . Shumica e autoreve e kerkojne kete kusht , pa cenuar individualitetin e lexusit
Ne roman eshte shkruar se ngjarjet , kane ndodhur ne 194…Nga ky shenim , kemi te drejte te gjykojme se behet fjale , per vitet 40 te Shekullit te kaluar . Vendi i zhvillimit te romanit eshte qyteti i shemtuar Oron , nje prefekture franceze , ne bregdetin algjerian . Ne fakt qyteti eshte real dhe ne kete qytet ka pase shperthyer dhe epidemia e Murtajes . Cami eshte shkrimtar realist- ekzistencialisht . Per te fantazia ka kufij te percaketuar rigorozisht . Me veprat e tij , posacerisht me “Murtajen “ka krijuar romanin , qe ndricon , jo vetem krijimtarine e tij , por hedh drite ne te kaluaren e larget , ku romancieri cfaqet si filozof , artist i fjales dhe protestus koseguent , ndaj se keqes , qe kercenon Boten .
Vepra e Camuse ndihet shume aktuale ne ditet e sotme . Zgjidhjet e Camyse jane shkencore te vertetuara nga praktika , sado i hidhur te jete rezultati . Per te vertetuar , kete aksiome , po citojme nje mendim , mbi murtajen , pasojat dhe ne se ajo mund te eliminohet . Ja si e paraqet bacilin cfarroses : “ Bacili murtajes nuk vdes dhe nuk zhduket ndonje here . mund te rrije me dhjetra vite i fjetur , ne orendi , ne tesha . Pret me durim neper dhoma dhe qila, valixhe , shkreurina , shami dhe do te vije dita , qe per fatin te keq te njerzve , murtaja do te zgjoje mijte e saj dhe dot’i degonte , per te ngordhur ne ndonje qytet te lumtur “ ( F 303 ) .
Ky eshte nje mesim i madh i autorit , per lexusit e tij . Te tille spjegim shkencor edhe vete organet profilaktike , nuk mund te na i jepnim . Kjo ndodh se Camy , kur shkruan , per nje problem , behet I ndergjegjshem vete , nepermjet leximit , humultimit , ndjesise personale . Ai nuk e pyet , si ndihet nje i plagosur , pas atentatit , por plagoset vete .
Gjykoj se autori , ka pasur qellim te caketuar , qe nuk e ka precizuar vitin e sakte , kur shpertheu semundja . Faktikisht ne kete prefekture ka pasur murtaje ne vitet 1944- 45 . Kaq ngjarje nuk mund te ndodhin brenda nje viti , sepse ngjarjet e dekades 40 te shekullit te kaluar , kane influence ne shume dekada pasardhese , deri ne keto dite , dhe ne shume dekada me pas . Fabula eshrte komplekse .

Prefekti , Mjeku, Bernar Riè, gazetare , dhe qytetaret diskutojne problemet , qe lindin , per qytetin dhe ekonomine , nga karantina e detyrushme e semundjes virusale , murtajes , qe transmentohet kryesisht nga minjte .Rreth ketij problemi madhor , zhvillohen diskutime , konsultime , analiza shoqerore dhe mjekesore . Vendoset karantine e rrepte , qe streson banoret , miqte dhe frenon ekonomine . Per qytetin , kjo semundje eshte cfaqur , per here te pare , por ka nje pervoje te gjere te vatrave , ku eshte cfaqur dhe menyrat si eshte karentinuar dhe si eshte luftuar . Vendet , qe jane ndeshur me kete semundje cfarrosese , jane disa ne bote . Permenden : Abisinija , Marseja , Egjipti , Irani . Sejcili vend ka pervojen e tij , por nje gje mbete e perbashket , vdekjet e njerzve , jane ne perqindje tronditese .
Midis te tjerave , kur lexohen keto ngjarje troditese , per shendetin e njerzve dhe per rrenimin e ekonomise , na kujtohen situata tona , ne perballje me nje semendje, krejtesisht te ngjashme me murtajen . Semundjen e kemi ende neper kembe . Ndihen kudo pasojat e karantines se rrepte dhe pasojat e tjera . Covid 19 , pervec pasojave ekonomike , ka marre jeten e 4 milion njerzve, ne shkalle globale . Vetem ne Amerike , kane vdekur 605 mije njerez dhe nuk jemi ne perfundim te kesaj pandemije te ngjashme me murtajen, qe pershkruan Camyja .
Problemet e shendetesise se popullit , ne qytetin , ku zhvillohen ngjarjet i mori ne dore policia dhe ushtria . Qyteti e humbi karakterin civil . U shpall shtetrrethimi . Qytetaret nuk e duronin dot kete menyre jetese , jo thjesht per perditshmerine e tyre , por nuk mund te takoheshin me njerzit e dashur , qe u nddhen te ndare , ne kohen e shtetrrethimit . Te shkelje shtetrrethimin , ishte deninimi , me i rende , qe parashifte ligji . Qyteti u barazua me burg te mirfillte .
Ne keto kushte vdekja nga murtaja , nuk kishte ndonje ndryshim te madh nga shkelja e kligjit te shtetrrethimit.
Rrastet e te semureve , qe kerkonin sherbim mjekesor te specializuar po shtoheshin nga dita ne dite . Ndihej mungesa e infermereve , mjekeve , madje dhe e varrmihesve . Ceremonite mortore u thjeshtuan shume , per te perballuar varrimet . U gjeten menyra , per hapjen e gropave ne seri dhe nje dizinfektim i thjeshte me gelqere . Nuk kishte mjete te mjaftushme , per trasportin e trupave te vdekur . U praktikua djegia e trupave ne stiva .
Sic ndihej mungesave e varrmiuhesve dhe infermereve , filloi te ndihet mungesa e mjeteve te transportiti . U kalua ne mobilizimin e mjeteve te transportit publik . Shifeshin vagona te mbushur me kufoma , duke i maskuar me mjete opake , per te shmangur pasigurine ne popullin , qe ende ishte pa u prekur nga murtaja . Sidoqofte jeta ndryshoi rrenjesisht . Murtaja zoteronte pjesen me vitale te qytetit .
Eshte shume trishtuse skena , ku pershkruhet vdekja e femijes se Taruse , ndihmesit te doktor Rie . Jane pershkruar dhe skena te tjera te ngjashme , per te semure , qe humbin ne perballjen me murtajen cfarrosese . Te ngjashme me skenen e vdekjes se femijes , jane kampet ku izolohen te karantinuarit . Njeri prej ketyre kampeve te improvizuar eshte nje stadium i adoptuar si kamp karantene . Kete kamp e vizituan , Taruja , dhe keshilltare te Prefektures . Ne perberje te ketij grupi ishte dhe Gonzales , ish fotbollist , qe e paten njohur kur ndodhi cvendosja e qytetit , per t’u mbrojtur nga murtaja . Ish footbullisti Gonzales u ndie shume i trishtuar , kur pa stadiumin me njerez te shperngulur . Fuaha ishte e mbushur me cadra ngjyra ngjyra , qe ja paten eliminuar funksionin fillastar , ketij stadiumi te famshem . Ne c’do hyrje kishte skuadra rojesh , qe ndalonin hyrje- daljet . Ishte nje burg i vertete .
Nuk ishte vetem ky stadium , i kthyer ne burg real , por kronikanti , per efekt te sekretit shteteror , nuk mund te raportonte , per te tera kampet - burgje, qe ishin ne funksion , kudo ne qytet . Ekzistonte nje qytet i boshatisur dhe objekte burgu , ne te gjitha cepat e qytetit .
Te krijohet bindja se ne bote ka vetem viktima dhe epidemi , per keto bisedohet dhe per keto te dyja vecmas ka perfaqesus . Duhet qe midis tyre te jete shtresa e mjekeve te ndershem , qe sakrifikojne , per te eliminuar semundjen e tmerrshme . Kjo shtresa e trete e mjekeve te ndershem , mungon , thekson autori . Njerzit e ndershem , jane ne krahun e viktimave , por jo gjithnje jane te fituar moralisht .
Ne Janar u perhap nje lajm se ishin diktuar dy minj te gjalle , c’ka jepte shprese se murtaja , po thyej . Me von u pane dhe 3 mace , qe ngroheshin ne diellin e manget te fillimmarsit . Personalitet e prefektures , perfaqesusit e shtypit dhe vete mjeku Rie ishin te ndare ne dy pjese . Pjesa me e madhe ishin mosbesus , ne permiresimin rrenjesor te sisuates . Gradualisht dielli ngohte gjithnje me shume te tera majat dhe skutat e Oronit , qytetit ku u zhvilluan ngjarjet tragjike te murtajes . Ketu mbyllet romani , ku bie ne sy optimizmi i autorit , duke na dhene nje roman me shume ngjarje tragjike , por gjithsesei triunfom , perpjekja kolektive e enteve shkencore dhe administrative te bashkuar me qellimin e madh te fitores se jetes mbi vdekjen .
Lajmi , per eliminimin e kufizeme nga murtaja , u festua , kudo . Gezimi dhe hareja pushtoi sheshet dhe lokalet publike . Njerzit gezonin , sipas menyrave te tyre . Bashkoheshin me njerzit e dashur , prej te cileve ishin ndare dhe nuk dihej ne se ekzistonin . Po kaq te gezuar dhe te lumtur ndiheshin ata te pakte , qe paten kaluar murtajen . Njerzit defrenin ne rruge.Konsiderohej nje fitore e jetes mbi vdekjen . Ne te tere kete lufte mendore dhe fizike , u shqua , perkushtimi dhe gjykimi i ftohte i doktor Rie . Me shembullin e tij , u shpetuan shume jete njerzish , por humbi njeriu me I afert i tij , Taruja , qe nuk mundi te fitonte betejen me murtajen . Taruja vdiq , por shume te tjere nga komuniteti Orion , jetojne fale , perkushtimit profesioan dhe njerezor te Taruse .
Camy , eshte modest , ne perpunimin e ndgarjeve dhe i thote lezusit se jo vetem nje Cami , ju njef me kete realiet deltax . Ja si na i paraqet , nje nga ndjesite e shumta te romanit : “ Thjesht duhet te behej i dobishem , per pune te vogla . Per te tjeret ishte teper i moshuar “. ( F 131)
Shkencetari , Dr. Rie ka nevoje te konsultohet me njerez te zakonshem , per kete problem te madh , ku perzihet shkenca , perkushtimi ndaj njerzve , administrata publike , forca e ligjit dhe portofoli i shpenzimeve monetare . Mi mire se kudo , Rie e gjen te mundshmen , te te moshuarit dhe te vuajturit.
Veshtiresite , per perballimin e semundjes , jo vetem , per mjekim , por dhe per diagnostifikim jane shume te medha . Ja si shprehet Rie , ne bisede me Tarune dhe Gozales : “ Na mungojne mjetet . Ne c’do ushtri ne bote , mungesa e mjeteve , zevendesohet me njerez . Ne na mungojne dhe njerzit . ..Ne moshen 30 vjec njeriu fillon te plaket dhe duhet te perfitohet nga c’do rast “ ( F 150 )
Shume komentatore , Dr. Rien e kane quajtur racional . Duke qene i tille cfrytezon te tera njohurite shkencore , biollogjike dhe te praktikes se thjeshte . Autori shtron nje pyetje me vlere filozofike . Pyetja eshrte : “A duhet te veje prifti te mjeku ? “. Kjo pyetje shtrohet , kur prifti , po zhvillonte nje lutje , kunder murtajes dhe ku pjesmarria ne meshe ishte maksimale . Fjala e priftit , ishte shume emocionale dhe i frymezoi degjusit , per te rruitur qendrushmerine ndaj te keqes , qe kishte pllakosur qytetin .
Autori na le te nenkuptojme se feja bashkejeton me shkencen . Kjo bashkekzistence vijon dhe sot , por te ndara , ne menyre drastike . Jetojne te ndara dhe ne paqe te perjeteshme
Ky eshte romani me i madh i nobelistit Camy , jo vetem si volum , por si fabul me permbajtje te thelle dhe kuptim metaforik fund e krye . Qyteti Oron , perfaqeson Globin , Murtaja perfaqeson luftrat qe priteshin te vershonin ne Europe dhe Bote . Zhvillimi i semundjes murtaje ishte thjesht fytyra e luftrave , me kampet e perqendrimit dhe Holokausin mazist . Fitoria e forcave progresiste nuk ishte e lehte dhe pa pasoja .
Illo Foto , Studjus , ne NY – Korrik 2021
S.Athanasi:
Studjuesi Illo Foto, duke kaluar nëpër duar mjaftë klasikë, kësaj here është ndalur dhe ka hulumtuar me sukses, nobelistin Camy. Përzgjedhja e këtij autori me romanin Mortaja, dhe kalimi në sitë të pasojave mortale nga ky bacil, vjen si paralelizëm në kohën aktuale me Coronovidin,19.
Analiza dhe diskutimet e personazheve të Camysë, rritin ndjejshmërinë e lexuesve. Kjo ëshë vlera më e lartë. Këtu është edhe synymi i Studjuasit tonë pasjonant Illo Foto, të cilin e falenderojmë për këto prurje dinjitoze! Urime!
S.Athanasi/Athinë.
Përshëndetje Illo;
Gëzohem shumë, që, pas kaq shumë krijimesh në përgjithësimin shkencor të përvojës tënde, tashmë po shoh për herë të katërtën shkëlqimin
e prirjes mbresëlënëse letrare që manifestoje dikur në gjimnaz, krahas prirjes mbizotëruese në matematikë, shkencat e natyrës dhe filozofi dhe
mbizotërimin në bisedat, midis nesh shokëve të tu, plotë zhdërvjelltësi me humor, batuta këngë dhe mençuri. Të uroj përzemërsisht vazhdimin
e komenteve artistike dhe filozofike për vepra të mëdha të nobelistëve më të shquar. Mirë u pafshim. Vedati