Romani “ I Huaji “ i Albert Kamy
Ne rinine e brezit tim te gjimazit , nxenesit ishin shume te dhene pas leximeve te letersise dhe filozofise dhe ma pak ndaj leximeve te shkencave te mirfillta , qe kerkojne me shume impenjim te vemendjes . Kjo dukuri mund te spjegohet edhe me faktin , se atbote mungonin terenet dhe mundesite e defrimit , qe mosha i kerkon , si pjese e pa ndare e jetes rinore .
Ishte koha , kur shumica dermuse e autoreve perendimore te letersise , te shkences , te artit , ishin te ndaluar te lexoheshin ne territorin e ish Republikes moniste . Ishin te ndaluara , eshte nje fjale goje , por ato perbenin rrezik , per personat , qe diktoheshin se i lexonin ne menyre klandestine . Neper gjyqe degjoheshin , qe shqyptoheshin shprejet klishe : “ Kemi te dhena se lexon letrsi dekadente perendimore , qe te kane erresuar syte te shofesh zhvillimin socialist te vendit , nen udheheqjen e Partise “ .
Ne ate kohe te lexoje , kete lloj letrsie , nuk ishte ndonje problem fakultativ , po beheshe objekt i nje gjykimi penal . Nje nga autoret me te ndaluar te asaj kohe , ishte shkrimtari Francez , me orgjine algjeriane , Alber Kamy . Eshte nga shkrimtaret me produktiv te shekullit 20 . Pati jete te shkurter. Jetoi vetem 47 vjet , per shkak te nje aksidenti tragjik rrugor . Ne vitin 1953 , ka merituar cmimin ‘ Nobel “, per letersine . Frymezusit e tij , ne krijimtari , kane qene Franc Kafka dhe Dostojevski . Sot , qe jemi krejtesisht te distancuar nga ajo periudhe aq apsurde , njerzit lexojne ate qe pelqejne , gjykojme se ajo censure ishte nga me improduktivet , qe njef bota .
Cilat jane mendimet , qe udhehiqnin , keta shkrimtare dhe filozofe te famshem ? Sic kemi sqaruar dhe ne esete para ardhese , keta I udheheq arti dhe dashuria , per poullin . Jane krejtesisht te pa anshem politikisht , por dhe kur jane mbeshtetes te ndonje rrasti politik , dihet se qendrimi i tyre mbeshtet interesat e shumices . I tille eshte romani , I shkurter “ I huaji “ i Kamyse , qe u botua ne vitin 1942 , kur shkrimtari ishte 29 vjec .
Kur lexon kete roman , I shtron pyetjen vetes : Pse ishte censuruar Kamy , nga monizmi ekstremist shqiptar ? Ky roman politikisht eshte krejt steril . Eshte i drejtperdrejte . Personazhet dhe gjuha jane popullore . Nuk permban as figura letrare , qe te lindin dyshime , per nenkuptime . Kuptohet se Kamy eshte censuruar pa ndonje arsye , qofte dhe nga arsyet , qe udhehiqej censura ultraextremiste shqiptare .
E vetmja arsye e vertete e ketij censurimi ishte t’i jepekj kohe dhe mundesi lexusit te lexonte shkrimtaret partiake kombetare dhe sovjetike , per te cilet entet botuse dhe shtypshkronjat punoin 24 ore , pa nderprerie .
Romani eshte perkthyer nga Rajmonda Vuncani . Eshte botuar nga shtepia botuse , Fanoli . Viti i botimit 1991 . Ka gjithsej 147 faqe . Nje roman kaq i shkurter , u ben me dije romancierve , se jo gjithnje volumi i romanit percaketon vleren e tij .
Cila eshte permbajtia ? Morsoi eshte nje nepunes i tatimeve , ne nje province afer Parizit . Merr nje njoftim per vdekjen e Memes se tij , qe jetonte ne nje azil te moshuashirish , relativisht larg venbanimit te Morsoit .
Nuk e pati shume te lehte lejen nga eprori i zyres . U nis , per te marre pjese ne varrimen e Memes . Mori takoim me drejtorin e azilit , i cili i shprehu ngushullimet . I njoftoi oren e daljes se trupit nga morgu dhe oren e varrimit , ku do te merrnin pjese nje numur i kufizuar njerzish ,sepse te moshuarit I lidh nje miqesi shume sentimentale . Nuk do te mungonte dhe vete Drejtori i azilit .
Si ne perballjen me trupin e Memes , ne dere te morgut , ashtu dhe gjat varrimit , Morsoi tregoi vetpermbajtje , qe per mjedisin u komentua jo normale . Rregullisht djali , per Memen , lipset te jete sentimental dhe eshte rrasti , per ta shprehur kete sentimenalizem te natyrshem . U vertetuan fjalet e shprehura nga bashkebanoret , qe kritikonin djalin , qe e coi Memen ne azilin e te moshuarve . Kaq e forte ishte kjo kritike , sa qe e permendi dhe prokurori , ne gjyqin , qe u zhvillua , per Morsone dhe qe do ta permendim me poshte .
Shoku i ngushte i Morsoit ishte Raimondi . Me kete ndante gezimet dhe hidherimet ditore . Nepermjet tij u njoh me Marien , te ciles I fali dashurine e paster njerezore , qe e bene qellim te jetes . Dashuria e tyre , kaloi proven e zjarrit , sepse Maria i qendroi besnike , gjat kohes se burgut . Ajo jetoi emocionalisht jeten e burgut dhe te gjyqit . E vecanta ishte se Morsoi i jetonte edhe fizikisht keto dhembje , ndersa Rajmiondi dhe Maria i perjetonin thjesht emocionalisht, deri ne formalisht .
Ne nje prej diteve te pushimit , bashke me Rajmondin dhe Marien u ndeshen me disa arabe , por thjesht takim ne distance dhe e pane me urrejtje njeri tjetrin , mbi bazen e urrrejtjes nacionale dhe fetare . Takimi i dyte me arabet ndodhi , pas nje kohe relativisht te gjate , por kete radhe shkembyen dhe fjale ofenduse . Mosoi nuk u permbajt dhe e qelloi me revole arabin , madje pasi arabi mbeti i vrare , i vajti afer trupit dhe i shkreu mbi kufomen 4 plumba te tjere. Ky krim i shemtuar e coi ne burg Morsone , duke hapur nje kapitull te ri ne jeten e tij te qete , prej burokrati .
Jeta e burgut te Morsoit dhe hetusia jane pershkruar me hollesi dhe me ndjenje te dhimbshme nga autori , por brenda kesaj dhembjeje zhvillohet ndjenja e urrejtjes . Morsoi u transformua ne kriminel , ne nje kohe shume te shkurter dhe pa ndonje aresye te qenesishme , per t’i hyre rruges te krimit.
Gjendia psikollogjike e Morsoit dite pas dite behet inkandishente , kur mendonte se do te denohej ndoshta me vdekje . Dialloget e tij me avokatin dhe pergjigjet ne seancen e pare te gjyqit , jane pjeset me te ndjeshme te romanit . Camy , ky mjeshter i romanit klasik ketu e mbyll vepren . Nuk na I jep vendimin e gjyqit . Ate ja le ne dore dhe ne pritje ankthi te lexusit . Nje mbyllje , qe e le lexusin perpara shume dilemave . E le te hapur gjyqin , ne momemntin me delikat : Ne momentin e dhenies se vendimit . Hetusia eshte nje analize psikollogjike shume e holle , ndersa gjyqi zhvillohet sipas te gjitha skemave qe njihen ne praktikat kriminale gjyqesore .
Une dhe ju , qe keni jetuar vitet e renda te monizmit enverist , shtrojme pyetjen e natyrshme : Perse ishte censuruar ky roman dhe autori i tij , nobelisti Camy ? Ky roman dhe romanet ese , qe do te komentojme me von , pershkruajne paqesisht jeten njerezore , pa asnje nderhyrje , pa ekzagjerim dhe pa asnje politizim . Pergjigja eshte e thjeshte : Ai regjim i ishte kundervene jetes paqesore . Praktikonte jeten e luftes te perjeteshme, qe kishte emrin lufte klase . Cedonte krejt ne urrejtje .
Te kthehemi te autori . Kur u shprehem se Camy , nuk eshte politik , kemi parasysh , qe nuk eshte partiak dhe axhitativ . Romancieri i vertete nuk mund te jete apolitik i sterilizuar , ndryshe nuk ka pse t’i hyje punes se lodheshme , per te shkruar romane , qe ne shumicen e rrasteve jane proza me e gjate , qe kemi lexuar . Romancieri , jo vetem kritikon aktualitetin , por indirekt jep menyren e daljes nga c’do lloj bataku ku bie shoqeria . Kete detyre , kryen dhe “I huaji “ i A. Kamyse
Shoqeria jo krejt spontanisht ka gjetur zgjidhje , per probleme te nderlikuara , me te cilat befasisht eshte ballafaquar . Te marrim nje shembell , nga e kaluara jo krejt e larget . Bota u ndodh befasisht perballe nazizmit te bashkuar ne Boshtin , Rome – Berlin – Tokio . Po qe se bota do te mbetej ne pozita te indiferences kristiane , sot do te ishyte shndruar ne germadhe naziste , qe presupozon mungesen totale te lirive dh ete drejtave te njeriut .
Kam pare ne shtyp edhe reagime ndryshe , simbas te cilave pretendohet se Hitleri do ta bente boten Gjermani . Keto shkrime i perkasin naivitetit extrem dhe mungeses totale te kultures dhe te analizes historike .
Diktatoret , kurre nuk mendojme , per jeten e popullit te tyre . Popujt e tjere I kane shpallur armiq . Atyre nuk u mjafton c’do lloj pushteti diktatorial. Kerkojne me te thellen e regjimit shtypes . Ne kohen , kur lindi lakmia naziste , bota u shtrengua dhe lindi nje Churchill , nje Rozvelt dhe nje Stalin , qe sado te ndryshem , bene nje aliazh te domosdoshem , qe pergjunjen lakmine naziste , qe synonte te kthente boten ne germadhe . U gjet mekanizmi i shpetimit. Bota gjithnje eshte e mbarsur me te kunderten e zhvillimit dhe kjo fillon nga jeta e nje individi , deri ne jeten e nje shteti , rajoni dhe globi . Bota fizikisht eshte ndertuar mbi biodiversitetin , qe fillon nga krrimbat e tokes dhe mbyllet me krijesat nderplanetare . Rregullimet brenda jetes se gjalle , nuk mund te shkelin mbi biodiversitetin .
Shkrimtari yne na tregon nje rruge te permiresimit te botes kontradiktore . Ai kerkon te vendoset gjykimi , nga nje drejtesi dhe hetim i pa ndikuar nga jashte ketyre zyrave , me vlere hyjnore . Autori na tregon si zhvillohet hetusia psikollogjike e Monrose dhe si zhvillohet gjyqi , me nje avokat , qe mbon klientin e vet , duke gjetur plasdarma ligjore , perballe nje trupe , qe perfaqeson jo thjesht shtetin , por shoqerine njerezore , ne zhvillim te vazhdushem . Drejtesia franceze na ka ofruar shume shembuj se ka gjykuar , ne perin e holle , qe ndan fajesine esofistikuar nga pafajesia .
Kamy ka kaperxyer ne gjykim ndaj botes , duke u hedhur ne politiken globalizuse , qe eshte rregullatori i sotem, i ekonomise dhe politikes . Kamy e ka pase pare mbi 100 vite perpara . Deri sa bota ka pranuar qarkullimin e lire te ideve , materjaleve dhe njerzve , nuk mund te flitet , per politike te mbyllur ne korrnizat e nje shteti te vetem , qofte ai dhe superfuqi .
Duke e pare boten kaq te bashkuar , gati monolite , teoria e re “Amerika ferst “ eshte e pa plote . Po qe se kjo teori do te quhej e plote do te pranojme , qe sejcili shtet te mendonte ta kishte “first “ shtetin e vet , por jeta ka krijuar organizma nderkombetare , nen drejtimin e OKB . Mendo c’do te kishte ndodhur me Pandemine Covid19 , ne se nuk do te kordinoheshin veprimet nen OBSH-ne . Qeverrisjen e botes do ta merrte ne dore pandemija dhe politikes do t’i mbetej vetem te kryente veprimet e morgut .
Keto komente i kreva , per te ndricuar idene se Albert Kamy ishte dhe mbetet nje gjeni , ne sferen e romanit dhe i pare ne konteksin boteror te ideve te tij , jo thjesht letrare , por dhe filozofike . Ne dy esete e arthshme do te shtjelloj veprat filozofike te A. Kamyse , “Miti Sizifit “ dhe “ Murtaja “ .
Ne kete analize , per romanin “I Huaji “ , nuk pershkrova vlerat artistike te romanit. Nuk eshte lathitja ime . Cilido lexus e kupton se si nje fabul , kaq e komlikuar , eshte shtjelluar ne kaq pak faqe romani . Niveli artistik , eshte baraz me shtjellimin konciz te c’do vepre .
Illo Foto , ne NY – Qershor 2021
