Poezia: “marëdhënie” dhe “dialektikë”
Poezia e Mimoza Ahmetit një linjë në teorinë e Derridës
Dr Fatmir Terziu
Hyrja
“Sidomos nesër” (1989) është një vëllim poetik që më ka rënë në dorë 20 vjet më parë. Ishte koha kur unë botoja gazetën “Fjala e Lirë” në shtypshkronjën e poetes Ahmeti, kur i shoqi i saj, Eno Myftiu më dhuroi vëllimin e saj të firmosur nga vetë autorja … Dhe që nga ajo kohë e deri më sot ky vëllim më është dukur si një lidhje ndryshe me botën poetike, me krijimtarinë shqiptare në poezi. Një hapësirë që diktohet midis teorisë së Derridës në tërësinë poetike të Ahmetit dhe ku teoria e Derridës fuqizon kuptimin e filozofisë së vargut të ngeshëm.
Dy fakte lidhëse
Janë dy fakte që e fuqizojnë atë më tej. Dy shembujt e mëposhtëm që do të sqarohen në analizën time e plotësojnë këtë lidhje teorike.
“Në rregull!” mendoi Alice (Liza) me vete. “Pas një rënie si kjo, unë ndoshta unë do të mendoj për asgjë për kërcimin tim poshtë shkallëve! Sa e guximshme që është kjo vajzë do të më mendojnë të gjithë në shtëpi! Përse, unë s’di të them asgjë rreth kësaj, edhe pot ë hidhem nga maja e shtëpisë!” (e cila ishte shumë ngjashmërisht e vërtetë) [Lewis Carroll, “Aventurat e Alices (Lizës) në Botën e Çudirave, faqja 10.]
Zbrazëtia është njohur të jetë një pamundësi për mbushjen e një hapësire. Por, sipas të tjerëve zbrazëtia është një aleat i ngushtë me karakterin special të hapësirës. Dhe atehërë ajo është jo një pamundësi por një mundësi për ta shpënë atë më përpara. [Martin Heidegger, “Arti dhe hapësira” i publikuar në “Rimendo arkitekturën: Një lexim në teorinë kulturore me editor N. Leach, faqe 123.]
Teoria dhe shpjegimi shkurt i saj
Çfarë filloi të jetë si një rast për ta konsideruar hapësirën dhe ngushtësinë në punën e artit, një spekullim për afërsinë dhe distancën, frymëzuar nga eseja e Heidegger “Arti dhe hapësira” (1968), u rrëzua në një labyrinth pyetjesh të vështira që të vetmen shpresë kjo teori e ka patur dhe e ka nga gjetja e një linje gjuhësore të re. Në konsideratën e pranëvënies (juktapozicionit) të Aestetikësdhe Hauntologjisëunë diktova një mënyrë të gjetjes së mundësive dhe limiteve të termave “marëdhënie” dhe “dialektikë”.
Aestetikaose estetika njihet si studim i senseve dhe i ndjenjave ose vlerave të ndjenjave emocionale, dhe disaherë quhet gjykim i sentimentit dhe shijes.
Hauntologjiaështë një ide me filozofi historike që u prezantua nga Jacques Derrida në studimin e tij të vitit 1993, “Hijet e Marksit”. Kjo ide tregon se e tashmja është gjithmonë në ndikimin e së shkuarës, pra është nën hijen e së shkuarës. Sipas kësaj ideje në të ardhmen njerëzimi do të jetojë duke imituar sa më shumë nga e shkuara e tij. Dhe kjo tregon që hija e së shkuarës ndikon tek hapësira në të cilën është pjesë edhe qenia njerëzore. Derrida thotë se meqenëse kjo është e vërtetë, fundi i historisë do të jetë i pakënaqshëm dhe i pabazë.
Identifikimi i poezisë së Ahmetit me këtë teori
Por më tej duke rrokur termin e Derridës, Hauntologji, identifikohet ajo që në fakt vjen në linjën e pikasur të filozofisë së Deridës me poezinë e Ahmetit në tërë krijimtarinë e saj. Duke parë poezinë e Mimoza Ahmetit “Çmendina me portë hapur” shihet qartë ky fakt lidhës se si kjo trajektore është një udhëtim i stisur në një hapësirë “me portë të hapur”. Të njëjtën gjë e realizon edhe Derrida tek “Arti dhe hapësira”. Tek Derrida është një skulptor dhe para së gjithash në mënyrë të argumentuar, një manipulues i hapësirës, që kuptohet dhe ndiqet në tërësinë gjuhësore që Heidegger provizionalisht e citon si një demarkacion të së jashtmes me të brendshmen dhe një familiaritet me atë që është duke ikur. Tek Ahmeti, është një e tërë në ikje, një materie lëvizëse që nënkupton shumë brenda kuptimit të hapësirës në tërësinë e saj ndërlidhëse të hapësirës jashtë dhe brenda, që poetikisht triumfon si një filozofi më vete për të na dhënë kuptimin figurative të hapësirës në të cilën ndodh ajo si lëvizje e detyruar. Çmendina është e dashur, është e jona, është mallëngjyese, është kjo çmendinë që sinjalizohet nga arti i Mimozës për të nënkuptuar vlerat, dhe argumentuar situatën. Atë që realizon Ahmeti këtu është një ngushticë që udhëhiqet nga mendimi i Heidëgger për lëvizjen në hapësirë dhe zbrazëti, si një ‘rrugë e detyruar emergjence” (Faqe, 122). Në mënyrë të ngjashme kjo shihet edhe si një aspekt i konceptit të Derridës ku diferenca e mendimeve përcaktohet nga zbulesa e heshtjes fonetike dhe që ngjan si një arbitër i diferencave. Tek lexon vargjet e para të “Çmendina me portë të hapur” kupton lehtë se është kjo diferencë dhe kjo zbrazëti që diktohet pikërisht nga arbitrariteti i fjalëve: “Po ikni, po na lini,/duke menduar; "Përgjithmonë". Por ajo që plotëson këtë arbitraritet të fjalës në funksion të zbrazëtisë është pikërisht vazhdimi: “Nga ky dhe që ishte juaji, joni,/që është çmendina jonë./Çmendina jonë e dashur, mallëngjyese/ me kafkat shqyese.”
Në këtë vazhdimësi që shërben për të kuptuar qartë atë që lidhet me zbrazëtinë janë fjalët “të çmendurit e mi të shtrenjtë” dhe “kurr s’ju flas” dhe që lidhen me aventurën e Alice (Lizës) në kërcimin e saj çmendarak poshtë shkallëve. Më tej është edhe ajo që vjen në ndihmë nga Heidegger: “zbrazëtia është një aleat i ngushtë me karakterin special të hapësirës. Dhe atehërë ajo është jo një pamundësi por një mundësi për ta shpënë atë më përpara”. Këtë, pikërisht këtë realizon poetja shqiptare. E realizon në mënyrë të qartë dhe me fjalë që kanë një përshkallëzim letrar, një përshkallëzim që lidhet me definicionin historik të aestetikës dhe të arbitraritet shkencor që shpjegon ‘të vërtetën’ dhe ‘bukurinë’ duke na dhënë esencialen e formës dhe nocionit të saj në një hapësirë dhe në një zbrazëti shoqërore që diktohet nga shumë arsye dhe rethana. Këto rethana janë një pasojë e Hauntologjisë shqiptare, që formohet nga forma e saj tipike e historisë gjysëmshekullore. Këtu shihet qartë kjo. Kuptohet ajo që Derrida thotë: “Sipas kësaj ideje në të ardhmen njerëzimi do të jetojë duke imituar sa më shumë nga e shkuara e tij. Dhe kjo tregon që hija e së shkuarës ndikon tek hapësira në të cilën është pjesë edhe qenia njerëzore.”
Dominimi i kësaj poezie në lidhje me këtë teori natyrshëm ‘adapton’ traditën metafizike. Pra, dominimi i kësaj poezie që bën ‘sens’ tregon se ‘renditja’ dhe ‘rendi’ jo vetëm japin një distancë, por edhe identifikojnë atë që s’mund të renditet apo urdhërohet, ashtu siç ndodh dhe natyrshëm ndodh si pasojë e kësaj lëvizjeje të diktuar nga rrethanat që i shërbejnë zbrazëtisë së kuptuar nga Derrida. Lexojmë më tej: “…dhe dot s'ju duroj/dhe dot s'më duroni./Por ky është rit:/ ne nuk e shohim në sy njëri-tjetrin/për pa urryer,/dhe ky është shkak/për t'u dashur gjer në çmendim,/duke buzëqeshur ekzaltisht,/ndërsa në faqe/ lotët na rjedhin,/ lotët.”
Artikulimi nëpërmjet rrethanave
Në vazhdimësinë drejt “sqarimit” si një afirmim i “iluminacionit universal” (Derrida:35-36) (tek poezia “Mama dhe bijtë” del ideja e asaj që organizon poezia në lidhje me hapësirën dhe spacialitetin e saj, që në këtë rast lidhet me barkun e nënës: “Gjithmonë e më rallë të shoh,/gjithmonë e më tepër/ çuditem/si dola nga barku yt dhe ti je ime bijë. /Sepse je e vogël, mama, e pafajshme/ dhe lotët i ke te brishte e te rinj”. Ndërsa në të njëjtën kohë edhe ndoshta në mënyrë më tradicionale sugjerimi i një dhune supresive nga koha e shkuar e asajt që asnjëherë nuk u ndryshua mbas rregullave të nënshkruara më parë, vjen nga vargjet e poezisë “Çmendina me portë hapur”. Kjo është shumë bukur e artikuluar nëpërmjet ‘komplikimit’ të një rrethane që diktohet nga jashtë, dhe ushqehet nga rrethana të tilla që në gjuhën e terminologjisë së Heidegger dhe Derridës quhet një risk i determinuar nga pasoja: “Shpërndahuni, ikni, tretuni./Vend me vend shtet më shtet.../Oh, çfarë piskame pisket/nga çmendina jonë/ne orën e vonë të perëndimit,/ kur malli e merr për bijtë në Perëndim...”
Në fakt poezia tjetër “Nocione të shkreta” është një detaj artistik më i gjetur dhe tepër domethënës që e bën poezinë e Mimoza Ahmetit një linjë në teorinë e Derridës: “Nocione të shkreta,/Në vetmi hapësire prej jush të përbërë/Kaloj inerci bashkë me ju/Në hapësirën time të përbërë prej meje/Si në një qytet ku sapo kanë ikur të gjithë…”
Hapësira dhe spacialiteti aestetik
Në të gjitha këta shembuj poetikë hapësira dhe spacialiteti aestetik i ardhur në mendjen e lexuesit nga poezia e Ahmetit është një lidhje e tërthortë me filozofinë e Derridës. Në kërkim të ekzemplarëve të mëtejshëm për të konsideruar si të tillë poezinë e poetes shqiptare në një marëveshje midis aestetikës dhe hauntologjisë, unë u mundova të gjej një ngjashmëri midis poezisë së Paul Celan, një poet i mirënjohur Hebre, gjermanfolës i periudhës së pas Luftës së Dytë Botërore, krahinës së Bukovinës ish pjesë e Rumanisë dhe tani pjesë e Ukrahinës, si një pikëtakim i njohur me teorinë politike dhe morale të kompromizuar nga Heidegger tek vëllimi i tij i vitit 1967 “Pylli i Zi”. Unë ndërmora një kritikë të poezisë së tij që nënshkruhet midis terminologjisë së fjalës “kërkim” për një “fjalë” (çfarë Pjer Joris, një përkthyes i poezisë së tij nga gjermanishtja në anglisht, e quan “një realizim të madh”) të mirënjohjes dhe pendimit nga Heidegger për pjesëmarjen e tij politike në kohën e Partsië Nacionale Socialiste të Gjermanisë (National Socialist Party). Unë gjeta në këtë ndërmarje atë që Celan e përshkroi në evolucionin e zërit të tij poetik deri në humbjen e vokalitetit dhe të mërmëritjes që të shpie në memecëri dhe heshtje. Marëdhëniet midis poetit filozof, (Celan) dhe filozofit poetik (Heidegger) gjithashtu sjell në vëmendje edhe poezinë e Ahmetit, që në thelb këtu e ka edhe lidhjen dhe ngjashmërinë e saj teorike. Vargu i përshkruar nga Celan në poezinë e tij: “emrin e kujt e shkruajti para emrit tim?” identifikon spekullimet e vet poetit Celan për proksimitetin e evidencës të vizitave të mëparshme në vendin që e përshkruan nga një këndvështrim që ngjashëm shihet edhe tek poezia e Ahmetajt “Mama dhe bijtë”.
Ajo që pastaj thuhet nga Paul Virilio tek hyrja e librit “Arkeologjia bunker” (Bunker Archaeloghy) në faqen 14 shihet si një “variacion nëpërmjet të cilit hapësira është artikulim poetik dhe më tej gatuhet si një kalkulim i duhur i hantologjisë nëpërmjet një introxheksioni të temporales”. Në këtë pikë poezia e Ahmetit flet qartë dhe me një filozofi më vete.
Konkluzion
Poezia “Pa Titull” është një shembull tipik dhe përmbyllës i këtij fakti: “Ishte një vogëlush si drita/me sytë si nata/i gjithi yll./Qëndroi përpara humnerave të mia,/i befasuar klithi:/Zonjë, ju po rrëzoheni!” Ndërsa poezia “Dlirium” komunikon deri në potencialitetin e arsyeshëm si një linjë e domosdoshme poetike në teorinë e Derridës: “I thyer,/i errët,/i vrertë,/qëndroj,/dritëlëshoj,/mjaltë rrjedh nga vrujet e mia./I thyer në pikën më të dobët,/të të mbeturit vetëm,/që askujt s'i sjell dëm,/por mua më mbaron/prej/dhimbjesh/që kullojnë ëmbëlsi/gjaku të shtypur/në vetmi.”
