Shkrimtaret e shquar , ne te tera rrastet , jane ndier te revoltuar , ndaj realitetit , ku kane jetuar . Shkrimtari edhe kur nuk do , eshte perfaqesus i denje i popullit , qe e ka lindur .
Talentin ja ka falur natyra dhe ja ka konfirmuar populli , pa asnje kusht . Ligjerisht ai nuk ka asnje detyrim ndaj popullit , qe e ka lindur , por vetem ligjor . Moralisht shkrimtari , eshte ne borxhe , deri ne gryke ndaj popullit te tij . Midis te shumteve , ka dhe devijime . Ata jane kalemxhite e klikave , qe emrin shkrimtar , ose publicist , nuk e kane merituar , por e kane pervetesuar me fallsifikim .
Qe ta ndricojme , kete qe shkruam , mjafton te çfletesojme jetshkrimet e shkrimtareve te shquar. Shumica e tyre , kane militar ne radhet e
para te ushterise , me arme ne dore . Te tjere , po kaq te devotshem kane shkruar nga burgjet e vendeve te tyre .
Nje shkrimtar rebel , eshte O’ Henrri , pseudonimi i shkrimtarit amerikan William Sydney Porter . Jeta e tij ka kaluar ne shume prita dhe burgje . Shkroi ne moshe te madhe , mbi 37 vjec , por me pene te hidhur , sarkastike , kunder c’do padrejtesie shoqerore , qe ka hasur . Metoda e tij e punes , ka qene humori i holle , qe nuk i mungon popullit amerikan . Kete metode e ka te huajtur nga populli , sic ka te hujatur talentin , famen dhe pa vdekesine .
Fatmiresisht dhe cuditerisht , O’Henrri ihte i lejuar nga regjimi enverist . Nje permbledhje e tregimeve te tij eshte botuar nga SH.B. “Naim Frasheri “ , qysh ne vitin 1977, perkthyer me mjeshteri nga Kleo Evangjeli me parathenie te shkrimtarit , tregimtarit te shquar , Naun Prifti . Ka titullin “Dashuria per arin “ dhe eshte botuar ne 10 mije kopje . Permban 20 tregime , te shkruara , ne formen e pralles C’do tregim permban nje norme morale , qe synon ta beje shoqerine me demokratike dhe me transparente . Ne tregimet humoristike te ketij vellimi , bie ne sy , qendrimi kritik I autorit , per te metat e personave te vecante , deri te te metat dhe dobesite e sistemit. Disa prej ketyre tregimeve te thukta , do t’i zberthejme , ne kete persiatje modeste , por gjetke dua te dal .
Vepra e nje shkrimtari amerikan , William Poter ( O’Henri ) te perkthehej dhe te botohej , ne diktaturen enveriste , me censure hermetike , tingellon paradox , por eshte fakt . Parathenia e shkruar me shume kujdes , nga Naun Prifti , i ka thene shumicen e meritavet e shkrimtarit , por me dorashka , sepse vete Nauni shihej me shume dyshime , nga regjimi . Ishte me baba ne Amerike . Vellai i tij , Peter Prifti , ishte personalitet i njohur ne diaspore dhe ne shtetin amerikan , si aktivist dhe pasardhes i Nolit . Nje shqiptaro- amerikan , qe ka studjuar domosdoshmerine e polikes pro amerikane te kombit shqiptar .
Nga keto te dhena , qe parashtruam , censura e ka lejuar te botohej kjo veper amerikane , per te dale perpara botes se kultures dhe te artit , se shteti , po demokratizohet , ne shkalle te larte , qe lejon te botohen edhe shkrimtare te botes imperialiste . Edhe pse eshte lejuar te botohet kjo vepper , censura nuk u be me e dobet , por u be me hipokrite .
O’ Henrri edhe kur krtikon sitemin , e ben , per ta bere sistemin kapitalist me te fuqishem dhe me vital . Te tere personazheve te humorit , te O’Henrit , ju dhimset sistemi kapitalist , qe u siguron jetesen , ne shoqerine e konsumit. O’ Henrrit , nuk i shkon , nder mend se mund te kete nje sistem tjeter , vec atij , qe po perjeton . Shkrimtari e do vendlindjen , simbas menyres se tij , po pa cenuar atdhedashurine dhe perspektiven e atdheut . O’henrri luftoi si ushtar , por dhe si i burgosur i regjimit . Ishte dhe mbeti amerikan , deri ne frymemarrrien e fundi te tij .
O’ henrri na meson , se te jeshe atdhetar , nuk mjafton te perkedhelesh sistemin , ku jeton , por te kritikosh ate , qe nuk perputhet me ligjet dhe morlin e shoqerise , ku jeton .
Njeri nga tregimet e ka emertimin kuadratura e rrethit . Simbas natyres , jeta eshte ndertuar mbi bazen e rrehit , qe do te thote , gjithcka eshte e rrumbullakosur , por projektusit dhe arkitektet projktojne ndertesa me kende te mbrehta . Me kete veprim ata duan ta zevendesojne levizjen rrethore , ne levizje drejtvizore - drejtkendeshe .
Nje tjeter tregim rondi boten e varferise se rruges . Personazhi imagjinar , Semi ndeshet me perballjen e policit , sa here kerkon te kaloje nga nje rruge ne tjetren . Kan je rregull strikt , ndryshe do te ndodhin aksidente te pa parashikushme . Autori , ben thirrje , per njerzit , te mesohen te levizin ne kuadraturen e nje elipsi te madh , qe eshte shoqeria njerezore dhe nuk mund te jetoi pa rregulla . Ky eshte mesim i madh , per njerzit e prirur , per kontravajtje , shklje morale , deri ne krime .
Nje prej tregimeve emerohet “ Etika e derkucave “ . Nje afarist, Xhefi , kerkonte te punesonte nje person , qe te mbante mardhenie me fshatin . I rekomanduan nje fshatar babaxhan , Ruf . I pelqeu Xhefit edhe ne intervisten e punesimit . Ruf u vesh ndryshe , qe i pergjigjej pozicionit te ri te punes .
Nje nate ndoqen nje çfaqie cirku. Ruf , ne fsheftesi marramenshe , vodhi nje derkuc , diku ne fshat . Tregonte kujdes te shtuar , per te dhe i thote shefit te tij , Xhefit , se derkuci , ishte me shkolle , seppse mundi ta pervetesonte ne cirk . Pa humbur kohe , Ruf , realizoi nje lajmerim ne gazete , per shperblimin , qe jepte cirku , per gjetjen e derkucit te shkolluatr . Duke njohur kete fakt , xhef i kerkoi rrufit , t’i blente derkucin , me çmimin 3 -4 fish te tregut . Se fundi rane dakort , per nje çmim shume te larte . Nderkohe u muar vesh se lajmi , ne gazete ishte fallco dhe derkci nuk ish te vjedhur ne cirk .
Ngjarje , qe rrisin kriminalitetin , por dhe zgjidhje te mencura , ndodhin periodikisht ne shoqerine njerezore . Jeta nuk do te kishte kuptim , pa ngjarje , tragjike sa dhe komike . Ne nje kohe te gjate , shitja e pijes alkolike Wisky , konsiderohej kontrabande , gati sic eshte sot Canabisi . U duk nje biznes , qe shiste bastune dhe pati shume sukses . Kudo gjendeshin bastune , qe shiteshin dhe bliheshin , por kerkesat ishin ne rritje. Me von u zbulua se kur , zberheje koken e bastunit , hapesira ishte e mbushur me dy dopjo , wiski . Mencuria popullore tejkalon c’do mase shtrenguse ashtu cic mund te eliminoi ato , pa u diktuar nga shteti . Progresi kerkon , qe populli dhe shteti i tij , te jetojne ne paqe . Kjo eshte arsyeja , qe eshte krijuar shteti .
Qytetari , Sop, eshte nje nga me te varferit e qytetit , siç i thone ne keto raste , pa palng e pa shtepi . Kishte vite me kete status social te veshtire , per te jetuar . I ra ne mend , te provokonte ndonje incident , per t’u arestuar . Jeta e burgut do te ishte shume me komoode se kjo , qe po jeton . Krijoi disa incidente , por polici nuk e arestoi . Ne nje rast , kur stop po ulerinte perapar operas , polici ndenji indifferent , por dikush I tha policit , pse e lejon kete shkelje . Pergjigja e policit ishte kjo : Ky eshte stdent I universitetit Jale dhe skuadra e fotbollit ka fituar , kunder Hovardit. Ne nje rrast tjeter , upa sop ,e duar te lidhura , drejt burgut . Moraali i tregimit eshte i qarte : Shoqeria kapitaliste zhvillimin e bazon ne pabarazi pasurore . Njerzit ambicjoze , kane mundesi te pasurohen , tepa aftet , dembelet , jo vtem vuajne pa aftesine etyre , por per ta ka instiucione te korigjimit me forcé .
Nje matafore shume te holle ,ka zhvilluar autori , ne tregimin “Nje nate ne Arbine e re “. Ngjarja zhvillohet ne Bagdat , ku zhvillojne veoprimtari shume biznese dhe banka amerikne . Nepunesit amerikane i jane pershtatur jetes ne Bagdat . Shumica jane pasuruar . Pershkruan nj ebizesmen , qe e la biznesin tregetar dhe “ filloi siermarrjen ne nje madem qymyri , ku parate rrithnin si lume ne xhelpat e tij . “ ( Faqe 48 ) .
Ne kete trajektore levizen te gjithe amerikanet dhe jo vatem amerikanet , qe u vendosen , ne Bjerutin arab . Autori na pershkruan jeten ne familjet e disa sipermarreve , duke na lene te nenkuptojme , qe pasurite natyrore arabe , moren vlera te reja , te pa njohura , deri ne ate kohe .
Ne paragrafin e fundit , autori sqaron gjithe enigmen e pasunareve sipermarres . Bamiresite e “neteve árabe “ , duallen nga moda .
O ‘Henrri i famshem kete tregim e mbyll me kete fraze : “ Lum ne , qe ne shekullin tone te ndritur , denimet me vdekje te kalifeve , marrin nje forme me te bute , ate te hesapeve tregetare “ ( Faqe 65 ) .
Nuk kam lexuar ne ndonje rrast tjeter , nje shprehje kaq alegorike , qe karakterizin çfrytezimin kolonial . Fjala eshte per Ameriken , qe nuk ka pasar vecse nje koloni , madje ka qene vete koloni angleze . Shtetet europjane koloniale , perballe penes se O’Henrrit , do te beheshin fertele .
Nga syri i O’Henrrit , nuk ka shpetuar as dita e bamiresise , qe amerikanet e quajne dita e falnderimeve . Eshte dita , kur shtrohen dreka falas , nga kishat , institucionet dhe pasaniket . Kete problem , autori e stigmatizon , ne tregimin “ Ne emer te tradites “ . Autori sqaron se dhe ne nje shtet te ri , mund te krijohet tradita , nje prej te cilave eshte dreka falas , diten e falnderimeve . Plaku i drejtohet te riut “ Ne arthsh me mua tani , more bir , do te gostit me nje dreke , qe te ta beje gjendjen trupore , te puqet me gjendjen shpirterore . Vit per vit i permendte keto fjale , ishin bere tradite , tamam si teksti i shpalljes se pavaresise “ .
Kuptohet lehte se puqja e gjendjeve trupore me ate shpirterore , eshte qellim i jetes se njeriut dhe kjo nuk mjafton te ballancohet , vetem ne nje dreke , por , kerkohet te jete , per gjithe jeten .
Po ne ate tregim , pershkruhet nje I semure , I ardhur ne urgjence dhe nje mjek I ri , tregoi se I semuri vuante nga uria . Kjo tregon se sa komplekse eshte jeta reale . Nuk jane bamiresia , qofte dhe e kthyer ne tradite , qe te krijoi drejtesine , ndersa barazija mbete utopi e perjeteshme .
Nuk i komentova te 20 tregimet e “Nga dashuria , per artin “ . Komentova shtate , prej tyre , duke pretenduar se vete lexusi e krijon idene se cili eshte O’ Henrri dhe humori i tij i qete , pa shume sqarime dhe etiketime , pa fjale fyse dhe banale . Humori i ketij autori , fillimisht perkedhel edhe protogonistin e kritikuar . Nuk eshte humor revolte , por shpreh nje dhimbje dhe plage shoqerore . Brenda ketij humori eshte dhënë edhe zgjidhja me optimale dhe shoqerisht e pa demeshme .
Fola , me siper se perkthimi eshte i nivelit te mire , por ka dhe te meta jo te vogla , ne procesin perkthys , qe po i rendis si me poshte :
Ne faqen 64 shkruan : Paundi eshte mase baraz = me 4. 5 litra . Eshte krejt gabim . paund eshte 453 gram . Gallon eshte 3. 7 liter Nuk eshte evertete , kjo , qe eshte sqaruar nga perkthysi . Shenohet ne nje faqe : Shoferi po hallavitej ( F 63 ). Kjo fjale , nuk permbahet ne fjalor. Shkoj , deri te qoshia , te ble nje puro ( Faqe 19 ) . Dialekti korcar , nuk e ploteson foljen , me blere . Nuk eshte rrast i vetem , i ndeshur ne te shkruarit dialektor .
Ka shume vite , qe zhanri i humorit tek ne , ne Shqiperi , zhvillohet i sforcuar.Lipsen perpjekje nga humoristet , qe kjo menyre te shkruari , te gjeje rrugen natyrale te lexusi dhe degjusi I skeceve , qe aktualisht , jane te ngarkuar me banalitete dhe perifrazime deklarative .
Shqiperia ka pasur humorist te shquar , qe nga rilindasit, gjat mbreterise dhe vecanerisht gjat monizmit . Humoristet shqiptare , gjat monizmin , kur e drejta e fjales ishte krejtesisht e censuruar , ata munden te shprehnin mendimet e tyre progresiste , nepermjet humorit te shenetshem . Ishte nje humor kaq I thelle , sa qe vuri ne gjume ate çensure te hekurt te kohes. Folklori yne ka ngjyra humoristike te thekura . Kjo tradite u zhvillua dhe u pasurua , nga grupet humoristike te ish estradave , ne rrethet e vendit . Ai humor ishte nje ferngji gazmore e popullit , gjat monizmit . Kjo tradite lipset te shendoshet , jo thjesht si nje zhanerr I rendesishem I letersise , por si nje arme , per te luftuar , te metat , qe bart shoqeria e sotme dhe e arthme , sepse asnje rrast nuk gjen shoqeri dhe ligj steril nga te metat dhe dobesite te rrugetimit demokratik . Kuadratin e elipsit , na i solli O’Henri I pa vdekshem .
Humori i mban gjalle njerzit , ne te gjitha kohrat . Eshte me fame humori anglez dhe i kombeve te tjere, duke marre ngjyra kombetare . Nuk jane vetem humoristet profesioniste , qe e zhvillojne humorin . Ne c’do krijim , te c’do natyre , humori eshte kripa e gjelles , sic eshte midis shokesh , midis bisedave te organizuara , midis politikaneve dhe jetes se perditeshme . Problemi eshte te kemi nje humor natyral , pa sforco dhe porosi , sic eshte humor i O’ Henrrit , qe trajtuam ne kete kumtese modeste .
Illo Foto – Tetor 2020
Comments