F. Terziu
Latinishtja e Horacit na sjell në kujtesë: “Notandi Sunt Tibi Mores” (vini re sjelljen). Kështu që ne vetëndjejmë dhe mirëkuptojmë, se natyrisht dhe në mënyrë të natyrshme “Sjelljet e njerëzve duhet të vëzhgohen me kujdes”. Kjo është metoda e Aristotelit për të marrë parasysh: së pari, fabulën, dhe së dyti mënyrat, ose siç zakonisht i quajmë ato në shqip, bëmat dhe karakteret.
Natyrisht, Homeri ka shkëlqyer mbi të gjithë poetët heroikë që kanë shkruar ndonjëherë, me shumëvlefshmërinë dhe shumëllojshmërinë e personazheve të tij. Çdo perëndi që është pranuar në poezinë e tij, vepron si një pjesë që nuk do të ishte e përshtatshme për asnjë hyjni tjetër. Princat e tij, krejt natyrisht, janë aq shumë të dallueshëm nga sjelljet e tyre, ashtu sikurse nga dominimi i tyre. Madje, natyrshëm janë të dallueshëm edhe nga ata, pra, personazhet e të cilëve duket se përbëhen tërësisht nga guximi në të cilin ata shkëlqejnë.
Me pak fjalë, nuk ka një fjalë të pamjaftueshme ose veprim të pakët në Iliadën e Homerit, të cilën lexuesi nuk mund t’ia përshkruajë personit që flet, ose vepron pa e parë emrin e tij në krye të saj. Dhe kjo ndodh lirshëm, krejt natyrshëm. Dhe ne e lexojmë dhe e mirëkuptojmë këtë si një diskurs më vete, pra natyrisht. Pra e bëjmë vetëm me veprën?
Dy llojet e kuptimit
Unë argumentoj, se kur interpretojmë një vepër letrare, ne angazhohemi me të paktën dy lloje të ndryshme të kuptimit, secili prej tyre, kërkon një mënyrë të veçantë të interpretimit. Këto lloj kuptimi janë varietete letrare të asaj që Paul Grice i quan domethënie natyrale dhe natyrore. Debati i gjatë që filloi me sulmin e Beardsley dhe Uimsatt mbi falsitetin e qëllimshëm, është një debat për kuptimin e panatyrshëm në letërsi.
Supozoj se kuptimi natyror është lënë pas dore në teorizmin tonë në lidhje me interpretimin letrar dhe se kjo vjen me një kosto serioze, duke rezultuar në një pasqyrë joadekuate të asaj që përfshin interpretimi. Unë argumentoj, së pari, se duke kuptuar se kuptimi letrar përfshin si kuptimin natyral ashtu edhe natyrisht, ne jemi më mirë të kuptojmë marrëdhënien e lexuesit me autorin dhe, së dyti, se njohja e dallimit mes kuptimit natyral dhe natyrisht, përparon debatin e vendosur rreth kuptimit letrar, duke ofruar mbështetje për intentionalizmin aktual. Pikëpamja më gjithëpërfshirëse e kuptimit letrar ndihmon në zgjidhjen e një vështirësie të dukshme të ngritur nga Noël Carroll. Le ta shpiem më tutje me leximin më të ndjeshëm, Homerin.
Homeri jo vetëm që shkëlqen mbi të gjithë poetët e tjerë në shumëllojshmëri, por edhe në risi të karaktereve të tij. Risia e karaktereve të tij, sjell atë që dallon midis natyrales dhe domethënies diskursive me siparin “natyrisht” në letërsi. Kryemjeshtri i përkthimit dhe figura e njohur e linguistikës shqiptare, Petro Zheji, kur solli punime si “Shqipja dhe Sanskritishtja” (1996, 2001, 2011), “Gjuhët e vjetra dhe shqipja”, “Gjuhët moderne dhe shqipja”, “Universaliteti i gjuhës shqipe”, “Libri i Aforizmave” (2012) nuk mendoi vetëm se prurjet e tij shënojnë një ringjallje dhe rivlerësim të Rilindjes, por dhe një përditësim të faktorit diksursiv “natyrisht”. Kush i ka lexuar përkthimet e këtij autori, ka marë me vete dhe të panjohurën e vetëdallueshme të natyrales dhe asaj që lexohet natyrshëm, “natyrisht”.
Ngasja e elementit natyror
Virgjili i ndoqi leximet e Homerit, mes karaktereve ku theksoi se Homeri, bie pafundësisht në një natyrshmëri të shkurtër në karakteret e poezisë së tij, si për larmi dhe risi të tyre. Kjo ndihmoi njerëzit që të kuptojnë mes “përkthimit” dhe “leximit” të Virgjilit se Aeneasi ishte padyshim një karakter pefekt natyror dhe më tej Akate stilimin e tij të lidhur natyrisht si mik i stiluar i heroit. Gyas, Mnesteus, Sergestus dhe Cloanthus, të gjithë janë burra me të njëjtën vulë dhe karakter: Fortemque Gyan, fortemque Cloanthum (i guximshëm Gyas, i guximshëm Cloanthus) (Virgjili).
Kjo natyrisht lexohet … natyrshëm. Lexohet dhe në katër variantet bazë të folklorit shqiptar të baladës së këngës së vëllait të vdekur. Variantja arbëreshe me personazhe Konstandinin e Garentinës (a Doruntinën), varientja e Jugut me personazhë gjithashtu të krishterë, Konstandinin (Kostën, Gjinin e Dhoqinën, Marinën etj.), varientja e pjesës qëndrore dhe verilindore të Shqipërisë me veshje të islamizuar (me heronjtë Aliun e Fatën a Hysenin e vogël e Meremen, etj) dhe variantja e Malësisë së Veriut, kënga e bukur e Halil Garrisë, që këndohet me vijën karakteristike të rapsodive, natyrisht lexohen nayrshëm tek diskursi natyrisht i asaj që Horaci na e tha me kohë “Sjelljet e njerëzve duhet të vëzhgohen me kujdes” dhe natyrisht “Notandi Sunt Tibi Mores”.
