ĂshtĂ« nder e kĂ«naqĂ«si e veçantĂ« tĂ« shlyesh njĂ« detyrim tĂ« hershĂ«m pĂ«r njĂ« personalitet, pĂ«r mĂ« tepĂ«r njĂ« anglezi, qĂ« iu gjend pĂ«rkrah ShqipĂ«risĂ« sonĂ« hallemadhe nĂ« periudha tĂ« vĂ«shtira, madje duke e vuajtur rĂ«ndĂ« ndihmĂ«n e tij bujare. Ky libĂ«r, vijon atĂ« tĂ« botuar nĂ« pragun e 100-vjetorit tĂ« shpalljes sĂ« PavarĂ«sisĂ« sĂ« ShqipĂ«risĂ«,  kur pĂ«rfaqĂ«suesit mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« republikĂ«s kĂ«rkojnĂ« me kĂ«mbĂ«ngulje studimin, publikimin e saktĂ« tĂ« historisĂ« kombĂ«tare, vlerĂ«simin si duhet tĂ«Â Â ngjarjeve kulmore tĂ« saj dhe nderimin e personaliteteve kontribues shqiptarĂ« e tĂ« huaj.Â
      Krahas Atit të Pavarësisë, Ismail Qemalit, i cili ngrehu sërish pas shekujsh robërie simbolin kombëtar, flamurin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut,   synohet të ndriçohen, siç e meritojnë, veprimtaritë e qindra atdhetarëve të shquar, nga tërë trevat etnike shqiptare e diaspora, të cilët me sakrifica e therrori të tejskajshme programuan, përgatitën dhe realizuan dëshirën shumëshekullore të popullit shqiptar për pavarësi.
Gjithashtu synohet të njihen dhe të vlerësohen edhe të gjithë ata që kontribuan për ideimin, themelimin, ndërtimin dhe forcimin e shtetit sovran shqiptar.
NĂ« kĂ«tĂ« pĂ«rvjetor historik, kombi shqiptar ka rastin tĂ« tregohet fisnik me mirĂ«njohjen dhe  nderimin e tij kundrejt miqve  tĂ« shquar tĂ« huaj, tĂ« cilĂ«t me pĂ«rkushtimin e tyre e ndihmuan tĂ« rilindĂ« duke mbrojtur e shpallur vlerat e tij, pĂ«rkundĂ«r pĂ«rfoljeve e lakmisĂ« sĂ« armiqve shovinistĂ«. Atyre ua ka mĂ« tĂ« madhin borxh, jo vetĂ«m pĂ«r tâi pĂ«rmendur, por dhe pĂ«r tâi vlerĂ«suar siç e meritojnĂ«.
Në vargun e miqve të shquar të huaj, përkatësisht atyre anglezë, prej Lord Bajronit deri tek shqiptarofilët e mirënjohur Hebrey Herbert e Mary Edith Durham, meriton nderimin e shqiptarëve edhe Morton F. Eden.
Morton Frederick Eden (16 qershor 1865 - 2 janar 1948) qe djalë i vetëm i familjes fisnike britanike të  Charles Calvert Eden dhe Cecile Freiin von Sinner, të cilët patën edhe vajzat Evelyn e Violet. Mbas arsimimit të përgjithshëm, ai ndoqi traditën familjare duke iu përkushtuar  karierës në fushën e shërbimit ushtarak dhe informativ.
Në vitin 1889 u caktua të shërbente në Australi ku për 25 vjet u dallua si eksplorues i trevave të virgjëra të kontinentit.
UdhĂ«timet plot aventura e vĂ«zhgime tĂ« rĂ«ndĂ«sishme qĂ« ngĂ«rthehen nĂ«Â rajone tĂ« gjera nĂ« jug e lindje tĂ« AustralisĂ«, nĂ« Tasmani, Hong-Kong e SHBA, pĂ«rgjatĂ« periudhĂ«s 1890-1940, i ka pĂ«rshkruar nĂ« ditarin e tij i cili gjendet nĂ« dorĂ«shkrim nĂ« fondin e BibliotekĂ«s KombĂ«tare tĂ« AustralisĂ«. Kjo lĂ«ndĂ« e ka frymĂ«zuar shkrimtarin Jim Barrett pĂ«r tĂ« shkruar librin mbresĂ«lĂ«nĂ«s âThe first bushwalker: the story of Fred Edenâ ( âEksploruesi i parĂ«: historia e Fred Edenâ)
Ndërkohë, si ushtarak, Morton F. Eden mori pjesë në luftën e Boerëve.
Në mesin e vitit 1915, ai u caktua në vartësi të shtabit të përgjithshëm të forcave aleate me qendër në Selanik. Si anëtar i stafit të Misionit Britanik u ngarkua për të ndjekur  ngjarjet  në Shqipëri deri në nënshkrimin e armëpushimit mes palëve ndërluftuese. Në vitet 1916-1919 veproi në Korçë  si agjent i shërbimit anglez Inteligence Servic dhe në periudhën 1919-1920 u gjend në stafin e Gjeneral Phillips-it, komandant i trupave angleze në përbërje të forcave aleate me qendër në Shkodër.
Për aktivitetin e gjerë dhe meritat e spikatura, në vitin 1919 u vlerësua Anëtar i Urdhërit të Perandorisë Britanike (M.B.E)
Në këtë kohë Morton F.Eden u shqua në  ndërgjegjësimin e atdhetarëve shqiptarë për fatet e vendit në momentet delikate të mbarimit të luftës, për qartësimin e tyre mbi  synimet e vërteta të diplomacisë evropiane dhe të fqinjëve shovinistë, për përgatitjen dhe mbarëvajtjen e Kongresit të Lushnjës, për ndihmesën gjatë luftës së Vlorës në dëbimin e trupave italiane nga Shqipëria, për forcimin e shtetit dhe ushtrisë shqiptare, etj.
Anglezi Morton F.Eden, eksploruesi trim, ushtaraku i rreptë, agjenti dinak dhe politikani mendjehollë, në kontakt me popullin dhe realitetin tragjik, shfaq dhembshurinë e humanizmin prej miku të përkushtuar me mish e me shpirt për shpalljen dhe mbrojtjen e të drejtave thelbësore të kombit shqiptar, duke rrezikuar edhe jetën.
Pas katĂ«r vjet veprimtarie tĂ« suksesshme nĂ« ShqipĂ«ri, mĂ« 1920, ai u zgjodh anĂ«tar i KĂ«shillit Ekzekutiv tĂ« ShoqĂ«risĂ« Anglo-Shqiptare, me kryetar Sir Aubrey Herbertin dhe sekretare Ms.Mery Edith Durham. Sipas dĂ«shmive tĂ« ndryshme, ai erdhi disa herĂ« nĂ« ShqipĂ«ri dhe bashkĂ«punoi me mjaft personalitete shqiptare si Sulejman Delvina, Aqif PashĂ« Elbasani, Ahmet Zogu, Fan Noli,Abdi Toptani, Abdyl Ypi,  Hafiz Ibrahim Dalliu, Qazim Koculi, Ali KĂ«lcyra etj.Â
Sipas atdhetarit A.Këlcyra sinqeriteti i ndjenjave të Morton F. Edenit shprehej në interesimin dhe simpatinë që tregonte vazhdimisht për problemet shqiptare gjatë shumë viteve edhe kur nuk kishte asnjë lidhje pune.
RĂ«ndĂ«sia e informacioneve tĂ« Morton F.Edenit dĂ«shmohen edhe nĂ«Â librin âMiku mĂ« i madh i ShqipĂ«risĂ«: Aubrey Herbert dhe bĂ«rja e ShqipĂ«risĂ« moderne. Ditare dhe dokumentaâ (f. 218) âAlbaniaâs Greatest Friend: Aubrey Herbert and the Making of Modern Albania: Diaries and Papers 1904-1923) tĂ« pĂ«rgatitur pĂ«r botim nga studjuesi Bejtulla Destani. Atje paraqitet edhe njĂ« letĂ«r qĂ« Aubrey Herbert i dĂ«rgon pĂ«rfaqĂ«suesit britanik tĂ« MinistrisĂ« sĂ« PunĂ«ve tĂ« Jashtme, Sir Eyre Crowe, mĂ« 22 shtator 1919, nĂ« lidhje me gjendjen nĂ« frontin e ShqipĂ«risĂ« Jugore. Sir Herbert shkruan: ââSiç nuk kemi dyshim, ju do tĂ« dĂ«shironit qĂ« grekĂ«rit tĂ« posedonin territoret e tyre dhe shqiptarĂ«t tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Ne mendojmĂ« se njĂ« test i ndershĂ«m etnik duhej tĂ« bĂ«hej meqĂ« grekĂ«rit kanĂ« djegur qytete e fshatra. Ata i kanĂ« djegur sepse kĂ«to ishin tĂ« populluara nga njĂ« kombĂ«si e huaj. NĂ«qoftĂ«se do tĂ« lexoni raportin e Mr. Morton F.Eden (nĂ« atĂ« kohĂ« sekretar pranĂ« shtabit tĂ«Â gjeneralit Phillips nĂ« ShkodĂ«r) i cili ka qenĂ« nĂ« ato anĂ« tre vitet e fundit, ndonjĂ« dyshim qĂ« ju mund tĂ« kini rreth kombĂ«sisĂ« do tĂ« tretet. Evidenca amerikane ështĂ« veçanĂ«risht e vlefshme meqĂ« ata kishin njohuri tĂ« para luftĂ«s mbi vendin.â Ă«KĂ«tu Sir Herbert ka parasysh informacionet e çiftit Kenedi (Kenedy) pĂ«rkatĂ«sisht Violeta (Violett) dhe Fines (Phineas) misionarĂ«t e parĂ« protestantĂ« amerikanĂ« nĂ« ShqipĂ«ri, tĂ«Â vendosur nĂ« Korçë mĂ« 1908ç
Personaliteti i Morton F.Eden, ndjeshmĂ«ria dhe  pĂ«rkushtimi i tij ndaj çështjes kombĂ«tare shqiptare shpalosen edhe nĂ« korespondencĂ«n e tij qĂ« gjendet nĂ« fondin e Edit Durhamit nĂ« Institutin Antropologjik MbretĂ«ror, LondĂ«r (Royal Anthropological Institute, 50 Fitzroy Street, London W1T 5BT, United Kingdom, Durham, Mary Edith âcollectionâ MS 57) . Atje gjendet edhe njĂ« letĂ«r e Komitetit KombĂ«tar pĂ«r Mbrojtjen e KosovĂ«s e nĂ«nshkruar nga Fan Noli, i cili ia drejton Komandantit tĂ« Trupave Aleate nĂ« ShkodĂ«r Gjeneralit Phillips dhe letra apel qĂ« Morton F. Eden i dĂ«rgon nĂ« gusht 1920 kryeministrit Lloyd George mbi invazionin e trupave serbe nĂ« ShqipĂ«ri.
         GjatĂ« okupacionit fashist ai u bĂ«ri thirrje patriotĂ«ve shqiptarĂ« qĂ« tĂ« ktheheshin njĂ« orĂ« e mĂ« parĂ« nĂ« atdhe. Ali KĂ«lcyrĂ«s i tha: ââKam besim dhe bindjen e plotĂ« se Ju mund tâi bĂ«ni mĂ« shumĂ« shĂ«rbim çështjes kombĂ«tare nĂ« ShqipĂ«ri, sepse ajo rishtazi ka pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar si nĂ« vitet 1912 dhe nĂ« 1920, me luftĂ« nĂ« malet e saj dhe prej djemve tĂ« saj. KĂ«to nuk janĂ« vetĂ«m mendimet e mia, por edhe tĂ« disa qarqeve politike londineze qĂ« merren me çështjet e ShqipĂ«risĂ« dhe tĂ« Ballkanit e sidomos miqve tĂ« ShqipĂ«risĂ«â.
Morton F.Eden kontribuoi familjarisht në luftën kundër fashizmit duke mbetur me mendje e zemër pranë kombit shqiptar deri sa u nda nga jeta në moshën 82 vjeçare.
            Morton F. Eden njihet pak dhe i dyzuar ndĂ«r shqiptarĂ«t e sotĂ«m. Ai vlerĂ«sohet nĂ« disa shkrime gazetash e opinione tĂ« viteve 20-30-tĂ«, haset si âagjent i huajâ tek ndonjĂ« paragraf i HistorisĂ« sĂ« ShqipĂ«risĂ« tĂ« shkruar gjatĂ«Â sistemit diktatorial apo nĂ« ndonjĂ« memuar, korespondencĂ« a dokument arkivor tĂ« botuar vitet e fundit. SidoqoftĂ«, personaliteti i tij, humanizmi dhe dashuria pĂ«r shqiptarĂ«t, provohen nga sa dĂ«shmojnĂ« bashkĂ«punĂ«torĂ«t e tij, por dhe mĂ« shumĂ« nga kundĂ«rshtarĂ«t, tĂ« cilĂ«t theksojnĂ« se ai vepronte me ndĂ«rgjegje e jo pse ia kĂ«rkonte pozita e misioni si zyrtar britanik.
            NdĂ«r ato pak shkrime tĂ« botuara mbi veprĂ«n dhe meritat e Morton F. Eden, dallohet ekstrakti i studjuesit Uran Asllani me referenca e opinione personalitetesh bashkĂ«kohĂ«s. Ai argumenton bindshĂ«m se âmajori Iden, agjenti anglez i kongresit tĂ« LushnjĂ«sâ, edhe vetĂ«m pĂ«r kĂ«tĂ« kontribut tĂ« vyer duhej tĂ« vlerĂ«sohej nga historianĂ«t shqiptarĂ« dhe burokracia shtetĂ«rore me studime, dekorata dhe emĂ«rtesat institucionale pĂ«rkatĂ«se qĂ« i takojnĂ« normalisht rangut tĂ« shĂ«rbimit tĂ« tij madhor.
              RivlerĂ«simi ndaj tij dhe albanofilĂ«ve tĂ« tjerĂ« anglezĂ« tĂ« kryesuar nga miku i madh Sir Hebrey Herbert,  do tâi pĂ«rgjigjej denjĂ«sisht kuotĂ«s sĂ« marrĂ«dhĂ«nieve miqĂ«sore me MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar edhe si pĂ«rkrahĂ«se e madhe e pavarĂ«sisĂ« sĂ« KosovĂ«s. Â
 NĂ« hyrjen e librit âMiku mĂ« i madh i ShqipĂ«risĂ«: Aubrey Herbert dhe bĂ«rja e ShqipĂ«risĂ« moderne. Ditare dhe dokumentaâ, Noel Malcolm shkruan: âKur vizitoi Herberti ShqiperinĂ« e Jugut, nĂ« shtator 1913, njĂ« turmĂ« e grumbulluar pĂ«rballĂ« banesĂ«s thĂ«rriste: O Paladin i LirisĂ«, i bekuari i nipĂ«rve tanĂ«âŠPor e vĂ«rteta e hidhur Ă«shtĂ« qĂ« shumica e nipĂ«rve tĂ« kĂ«tyre shqiptarĂ«ve mirĂ«njohĂ«s nuk janĂ« nĂ« gjendje tĂ« bekojnĂ« emrin e Aubrey Herbert dhe madje as nuk kanĂ« dĂ«gjuar ndonjĂ«herĂ« pĂ«r tĂ«.â A Ă«shtĂ« nĂ« nderin e kombit shqiptar qĂ« ky mĂ«njanim nga regjimi diktatorial çuditĂ«risht tĂ« vazhdojĂ« edhe nĂ« ditĂ«t e sotme ndaj kĂ«tij personaliteti tĂ« rangut tĂ« lartĂ«, i cili nĂ« krye tĂ« njĂ« grupi tĂ« vogĂ«l filoshqiptarĂ«sh anglezĂ« si Morton F.Eden, Edit Durham etj, realizoi mrekullinĂ« e shpalljes, njohjes dhe analizimit me simpati tĂ« problemit shqiptar nĂ« qarqet britanike, historikisht tĂ« lidhura me politikat shoviniste tĂ« vendeve fqinje.NĂ« pragun e 100-vjetorit tĂ« PavarĂ«sisĂ«, ne shqiptarĂ«t le tĂ« shprehim mirĂ«njohjen pĂ«r miqtĂ« tanĂ« tĂ« cilĂ«t na ndihmuan aq shumĂ« kur qemĂ« tĂ« rrezikuar nga coptimi dhe asimilimi kombĂ«tar.
          Morton F. Eden ka dhĂ«nĂ« edhe njĂ« tjetĂ«r kontribut tĂ« çmuar, si albanolog, me veprĂ«n  âShqipĂ«ria: PakĂ«naqĂ«sitĂ« e saj dhe origjina e tyreâ (âAlbania: its discontents and their originâ, 1920).
 Ky libĂ«rth i pĂ«rmendur nĂ« literaturĂ«n e huaj albanologjike pĂ«r origjinalitetin dhe objektivitetin e mesazheve âmagjikeâ, tepĂ«r domethĂ«nĂ«se pĂ«r vlerat dhe historinĂ« e kombit shqiptar, pĂ«rbĂ«n njĂ«Â âxhevahirâ i cili  ndriçon me nuancat e tij jetĂ«sore, vizionin, misionin, strategjinĂ«, mendimin historik, politik dhe diplomatik tĂ« kombit shqiptar. Ai i ndriçon popullit tĂ« thjeshtĂ« dhe pĂ«rfaqĂ«suesve elitarĂ« tĂ« tij shumĂ« tĂ« fshehta dhe enigmĂ«n e madhe: ShqipĂ«ria, si ka qenĂ« e si duhet tĂ« jetĂ«, sipas kĂ«ndvĂ«shtrimit tĂ«Â qarqeve mike dhe armike. NĂ« pĂ«rgjithĂ«si na kujton veprĂ«n âShqipĂ«tarĂ«tâ (âThe Skypetarsâ) tĂ« albanofilit amerikan George Fred Williams, tĂ« botuar thuajse nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, me tĂ« njĂ«jtin qĂ«llim dashamirĂ«s por me njĂ« spektĂ«r mĂ« vezullues.
            Në veprën e Edenit përshkruhet prejardhja e shqiptarëve dhe europianizmi i tyre i natyrshëm, kontributi i tyre historik e kulturor në Europë, prapaskenat politike në vorbullat e luftës së parë botërore, ngjarjet madhore dhe personazhet kryesore historikë, interesat që mbajnë peng kombin shqiptar, ballafaqimi i platformës së Rilindjes Kombëtare me politikat shoviniste antishqiptare, tendencat e kombit shqiptar në rivalitetin midis Perëndimit dhe Lindjes, etj.
            NĂ« vepĂ«r mbizotĂ«ron mendimi se âgjendja e pakĂ«naqshme nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e sotme, Ă«shtĂ«Â krijuar nga fakti qĂ« nuk u Ă«shtĂ« dhĂ«nĂ« konsiderata e duhur aspiratave tĂ« popullit shqiptar pĂ«r shkak tĂ« interesave tĂ« fuqishme qĂ« synojnĂ«Â prishjen e ShqipĂ«risĂ«.â
           Ky mesazh Ă«shtĂ« aktual edhe nĂ« shek.XXI, kur pak gjĂ« ka ndryshuar pĂ«r kombin tonĂ« i cili pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar sfidat e rreziqet duhet tĂ« bashkojĂ« e tĂ« bashkĂ«rendojĂ« tĂ«rĂ« gjymtyrĂ«t e energjitĂ« e tij nĂ« tĂ«rĂ« popullatĂ«n e âKomunuelthit shqiptarâ nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« KosovĂ«, nĂ« Maqedoni, Mal tĂ« Zi, Serbi, nĂ«Â Greqi, Turqi e kudo.
           Sikurse u deklaroi zyrtarisht parlamentarĂ«ve shqiptarĂ« z. Behgjet Pacolli, si President i KosovĂ«s, âme kĂ«tĂ« qasje, unĂ« dua tâi thĂ«rras ndĂ«rgjegjes suaj kombĂ«tare, vetĂ«dijes suaj politike, aftĂ«sive tuaja profesionale, pĂ«r tĂ« menduar pak: A duhet tĂ« kĂ«naqemi me kĂ«tĂ« nivel tĂ« bashkĂ«punimit ekonomik, kulturor, shpirtĂ«ror mes veti?⊠Ne duhet tâi japim kuptim sakrificave tĂ« mĂ«dha historike tĂ« heronjve tanĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, angazhimit shekullor tĂ« paraardhĂ«sve tanĂ«, duke hapur pista tĂ« reja bashkĂ«punimi.â (1)
             Se pĂ«rse ndodh kĂ«shtu, cilĂ«t janĂ« faktorĂ«t e aktorĂ«t e kĂ«saj gjendje ka dashur tĂ« na e sqarojĂ« edhe pĂ«rkthyesi i kĂ«saj vepre, atdhetar SkĂ«nder Luarasi, i cili shprehej:  âMĂ« dhimbset e vĂ«rteta nĂ« histori dhe do tĂ« isha i lumtur tĂ« ndriçoja, nĂ« dritĂ«n e sĂ« vĂ«rtetĂ«s, qoftĂ« dhe ndonjĂ« ngjarje ose persona tĂ« kĂ«saj historie tĂ« sĂ« kaluarĂ«s. Se ja, do sâdo, vjen njĂ« kohĂ«, kur duhet tĂ« bĂ«jmĂ« bilancin e jetĂ«s e tâi japim pĂ«rgjigje shoqĂ«risĂ«: Ăâi lamĂ« vendit tonĂ«?â
             Vepra e Edenit, âShqipĂ«ria: PakĂ«naqĂ«sitĂ« e saj dhe origjina e tyreâ, e pĂ«rkthyer prej origjinalit nga SkĂ«nder Luarasi nĂ« vitet 60â, u bllokua nĂ«Â Institutin e HistorisĂ«Â pa e parĂ« dritĂ«n e botimit. Indikacionet e saj rastisĂ«n tĂ« gjenden nĂ« regjistrat e institutit ku vepra e pabotuar pĂ«rcaktohej si pĂ«rkthim i SkĂ«nder Luarasit.Â
            Materialin e  plotë të daktilografuar fatmirësisht e gjeta në një nga dosjet e përkthyesit, i cili edhe si historian nuk bëri kurrë pazar me të vërtetat historike.
           Në kushte të vështira censure, ai nuk rreshti së shpalluri nderimin e tij ndaj jetës dhe veprës së miqve të vërtetë të kombit shqiptar duke shkruar me dashuri  edhe për albanofilët anglezë: Lord George Byron, Lord Tennyson, Sir Aubrey Herbert e Lady Elisabet Carnarvon, Lady Mary Worthey Montag, Lucy M.J.Garnett, Mary Edith Durham, etj.
           Botimi nĂ« shqip i veprĂ«s âShqipĂ«ria: PakĂ«naqĂ«sitĂ« e saj dhe origjina e tyreâ   nĂ« prag tĂ« festĂ«s sĂ«Â 100-vjetorit tĂ«Â pavarĂ«sisĂ«Â sĂ« ShqipĂ«risĂ« Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shmi mirĂ«njohje ndaj albanofilit Morton F. Eden dhe pĂ«rmbush dĂ«shirĂ«n e hershme tĂ«Â atdhetarit SkĂ«nder Luarasi pĂ«r tâia bĂ«rĂ« tĂ« njohur kombit shqiptar. (*)
                 *    *     *
Në përkujtim   të 95-vjetorit të Kongresit Kombëtar të Lushnjës, ndër programet festive u shfaq edhe një film dokumentar ku  ndër delegatët shqiptarë të kongresit  u publikua edhe fotoja dhe kontributi i  konsullit anglez Morton Frederik Eden.
Bashkia e qytetit tĂ« LushnjĂ«s e vlerĂ«soi me titullin âQytetar Nderiâ, me motivacionin: âMisionar i ShqipĂ«risĂ« nĂ« kohĂ« tĂ« vĂ«shtira, dha kontribut tĂ« veçantĂ« nĂ« mbrojtjen e Kongresit tĂ« LushnjĂ«sâ. Nga ana e tij Ambasadori i BritanisĂ« sĂ« Madhe nĂ« ShqipĂ«ri, Nicholas Cannon, tĂ« cilit iu dorĂ«zua ky titull, u shpreh: âShteti im ka qenĂ« prezent me trupin diplomatik pĂ«r tĂ« stabilizuar fatet e ShqipĂ«risĂ«. NdĂ«rsa Konsulli Eden ka njĂ« kontribut tĂ« veçantĂ« personal nĂ« ruajtjen e punimeve tĂ« Kongresit nĂ« momentet kur ekzistenca e shtetit shqiptar vihej nĂ« rrezik.â
NdĂ«r ata qĂ« ndihmuan  kĂ«tĂ« publicitet veçoj  studjuesin EngjĂ«ll Zerdelia me  librin e tij tĂ« suksesshĂ«m ââKongresi KombĂ«tar i LushnjĂ«sââ, qĂ« i kushtoi vĂ«mendjen e duhur edhe kontributit dhe nderimit tĂ« miqve tĂ« huaj me nĂ« krye Morton F. Edenin. (2)Â
Sikurse nĂ« raste tĂ« tjera harrese, pĂ«r personalitete dhe ngjarje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme kombĂ«tare, atdhedashĂ«sit shqiptarĂ«Â shqetĂ«sohen pĂ«rse do tĂ« duhej tĂ« kalonte rreth njĂ« shekull pĂ«r ta pĂ«rmendur dhe vlerĂ«suar konsullin anglez qĂ«Â jo vetĂ«m ââka njĂ« kontribut tĂ« veçantĂ« personal nĂ« ruajtjen e punimeve tĂ« Kongresitââ,  por dhe pĂ«r shumĂ« e  mĂ« shumĂ« vepra bamirĂ«sie  âânĂ« ditĂ«t e sterrosuraââ pĂ«r shqiptarĂ«t?!
DritĂ«-hijet e kĂ«saj enigme: rrethanat, tjetĂ«rsimi i tĂ« vĂ«rtetĂ«s, atentatet dhe  kĂ«rcĂ«nimet deri nĂ« nivelet mĂ« tĂ« larta ndĂ«rqeveritare, qĂ« çuan nĂ« largimin e tij nga detyra dhe pĂ«rpjekjet pĂ«r tâia shuar pĂ«rjetĂ«Â emrin dhe veprĂ«n,  i qartĂ«son  mĂ« sĂ« miri studjuesi grek Lampros Psomas, edhe pse bazohet nĂ« interesave politike greke.(3)
Përmes dokumentave dhe kritereve profesionale ai zbërthen paradokse dhe u jep përgjigje dilemave: Nga kush e përse akuzohej dhe si u largua nga detyra Konsulli Eden? A qe ai një ushtarak i aftë, i bindur dhe i përkushtuar në ushtrimin e detyrave shtetërore që i qenë ngarkuar nga eprorët? Informacionet që u dërgoi autoriteteve britanike qenë objektive apo sajesa në favor të shqiptarëve për përfitime vetiake?
Mbi të gjitha paraqet interes konkluzioni i studjuesit se akuzat që iu bënë Konsullit Eden se kinse shpërdoronte detyrën duke sajuar rrethana të paqëna  për  mbrojtjen e të drejtave dhe trojeve  të shqiptarëve, se dizinformonte shtetin britanik për interes të një kompanie private nafte, qenë akuza të  pa provuara. Dhe këto sajesa që i përkasin një situate të tejkaluar shekullore  marrëdhëniesh ndërshtetërore u imponohen kancelarive përkatëse prej një shekulli, për paradoks edhe vetë politikës dhe historiografisë shqiptare, që pasardhësit  të mos njohin e vlerësojnë aftësinë profesionale dhe që të nderojnë humanizmin shembullor të Konsullit Eden, si mbrojtës i të drejtave shtetformuese të shqiptarëve dhe tërësisë territoriale të nëpërkëmbur mizorisht.
Ndjenja atdhetare mĂ« obligoi tĂ« pĂ«rkthej dhe botoj edhe studimin e dytĂ« tĂ« tij, ââShqipĂ«ria dhe fqinjĂ«t e sajââ, botuar nĂ« korrik tĂ« vitit 1921, tĂ« cilin ia ofroj pa komente shqiptarĂ«ve tĂ« pĂ«rgjegjshĂ«m. (**)Â
-------------------
(1) Nga fjala e Presidentit tĂ« RepublikĂ«s sĂ« KosovĂ«s, z.Behgjet Pacolli, nĂ« Parlamentin Shqiptar: âAspiratat tona kombĂ«tare, nĂ« pĂ«rputhje me rregullat e hapĂ«sirĂ«s evropianeâ, mĂ« 21 Mars, 2011.
(2) Engjëll Zerdelia, Kongresi Kombëtar i Lushnjës, Agim Bakushi ,Tiranë , Emal, 2014, 220 f.
(3) Lampros Psomas, A Spy in Albania: Southern Albanian Oil and Morton Frederic Eden, International Journal of Intelligence and Counter Intelligence, Volume 28, 2015 - Issue 3. http://www.academia.edu/12399538/A_Spy_in_Albania_Southern_Albanian_Oil_and_Morton_Frederic_Eden
