
Levi ,ne programet shkollore te periudhes moniste , trajtohej per aq rendesi , sa kishte . Nuk injorohej sic innjoroheshin , Kafka , Nitche , Stendal apo Camy, megjithse I perkiste asaj filozofie . Une mendoj se ky diferencim ekzistonte , sepse per Tolstoin kishte folur Lenini . Lenini kishte nevoje , per Tolstoin , jo e kunderta . Lenini u mbeshtet ne nje teori fallse , pa te arthme , pa argumente , qe ishte e destinuar te deshtonte . Po qe se do te kishte triunfuar filozofia e Tolstoit , bota do te ishte krejt ndryshe . Ndoshta nuk do te kishte triunfuar fashizmi i viteve 30- 40 te shekullit te kaluar dhe me siguri nuk do te kishte ndodhur “lufta e ftofte “ 50 e ca vjecare . Levi ishte vigan historik . Lenini ishte liliput . Triunfi i leninizmit ishte fatkeqesi boterore .
Tolstoi hyn ne peseshen e pare te romancierve me te famshem te botes . Ka jetuar dhe ka shkruar , kur idete marxiste perhapeshin me shpejtesi ne Europe dhe posacerisht ne Rusi . Tolstoi , megjthse cifligar i pasur , ushqeu synimet social demokrate , qe dhe sot , pas 150 vjetesh , jane vitale .Ndryshe nga shume shkrimtare , qe influencohen nga filozofia dhe politika , Tolstoi si shkrimtar i inpornohej filozofise dhe politkes . Ketu qendron madheshtia e ketij vigani .
Si artist i fjales dhe mjeshter i intriges romanciere , Tolstoi renditet ne grupin shume te vogel te romanciereve boterore , si Cervantes , Dumas , Hygo , Dikens . Si romancier dhe historian i thelle njekohesisht , Tolstoi eshte i vetem dhe pas tij mbeten nje vend bosh , per te shenuar te dytin . Te marrim si shembull , novelen , qe analizojme , “Haxhi Muratin” . Historianet i referohen kesaj novele , per te arritur te lufta shekullore etno –kristiane te ruseve me tartaret çeçene . Historianet , per disa probleme te tjera , bien ne gjunje , perpara Levit , historian ,i çeshtjeve etno- fetare . Mendia e Tolstoit vijon te mbetet nje labirint , ku sejcila dhome perfaqesojne nje univers kompleks . Kontradikta çeçene, vazhdon ta brei , nga brenda regjimin e Putinit dhe jo vetem te Putinit , por dhe te Egdoranit, transKaukazit dhe Sirise . Cecent jane kombi i famshem tartar , nje lloj Kosove arkaike, por me te shtypur dhe te persekutuar .
Tolstoi eshte novelist sa dhe romancier .Nje novele e famshme e tij , mbetet “Haxhi Murati “. Kete novele , perpara se ta analizoj do ta perkufizoj me nje shprehje te Shpetim çuçkes . “Liria e tartarit eshte robi i tokes . Haxhi Muratit , eshte nje liri e eger . E quan per turp te jete bari , akoma me keq bujk , qe konsiderohet rob i tokes . Autoriteti i tij , midis malesoreve eshte i madh dhe i pa inponuar nga dikush . Me kete novele Tolstoi demaskon poliken e shtetit carist . Te jeta dhe te fundi I Haxhi Muratit , Tolstoi gjeti pergjigjen se pse nuk kishte paqe ne Kaukaz . C’ndodh ne realitet atje “ .
Ne kuptimin shqiptar te problemit , Haxhi Murati eshte cub , qe vendos jeten per pazmore dhe lirine e vlereson me shume se jeten e vet . E ka te tij parullen luftarake , “ja vdekje ja liri “ .
Novelen e kam nxjerre nga libri , botuar ne Kombinatin poligrafik “Tolstoi – Novela “. Viti i botimit , 1990 . Novelen “Haxhi Murat “ e ka shqiperuar , ne menyren me te natyrshme te mundeshme , Afrim Koçi, qe meriton lavderimet e lexusve .
Leon Tolstoi , i perket klases se larte cifligare , por shkrimet e tij jane teresisht ne mbrojtje te shtresave te varfera , qe kerkojne lirite elementara e mungura ; te grabitura nga pasunaret e niveleve te ndryshme . Ai i satirizon klasat , qe perdorin pushtetin , kunder varfanjakeve .
Ne momentin , qe pershkruhet dorezimi i Haxhiut ne autoritet ruse , permenden disa perfaqesus te nomeklatures shteterore , qe fillojne me kryetar distrikti , kryekomandant , gjenarale me spaleta gjithfaresh . Nga ana tartare permendet vetem nje burre , madje calaman , por trim dhe virtuoz , Haxhi Murati . Vete autori nuk ka pse te merret me asnje nga palet . Protogonisti Haxhi Murat , eshte figura heroike e krejt noveles tolstojane. Qamili , ka pas vetes te tere etnine çeçene te Dagestanit malor , krahine e varfer e sektit musliman , qe e drejton perfaqesusi i fese mullai Qamil .
Qamili eshte edhe i vetmi njeri , ne krahine , nga i cili , formalisht varet e edhe luftetari popullor , Haxhi Murat, sepse kjo ishte nomeklatura fetare . Feja muslimane eshte jo vetem besimi fetar , por edhe shpresa qe predikon dhe lufton lirine , per etnine tartare te Dagestanit . Haxhi Murati , kishte pranuar te vihej nen urdherat e Qamilit , per hir te fese dhe te vetmes menyre , qe malesoret te luftonin te bashkuar , kunder armikut. Haxhi Murati ishte ndryshe . Ai nuk dinte te shlodhej , pas betejes . Qetesia per te , ishte vdekje. Gjumin e bente me koken nen krah . Haxhi Murati , personifikonte trimin , qe udhetontonte dite e nate drejt lirise . Per lirine e atdheut dhe te familjes , ja falte vetes dhe miqve , tradhetine e perkoheshme . Jeten nen roberine ruse e quante vdekje te ngadalte . Haxhi Murati , njihej ne çeçeni si barjaku i lirise te perjeteshme tartare .
Te paraqesim shkkurtimisht permbajtjen e noveles “Haxhi Murat te Lev. N. Tolstoit. Novela shtjellohet ne 107 faqe . çeçenia eshte krahina rebele nen Rusine cariste . Ne te gjitha kohrat , deri ne ditet e sotme banoret e kesaj krahine , me kombesi tartare , kane luftuar dhe luftojne me te tera menyrat , qe te njihen te drejtat e tyre si komb , konforme ligjeve nderkombetare , per barazine e kombeve . Ne radhe te pare kerkonin lirite fetare , per te praktikuar fene muslimane , zhvillimin shteteror te arsimit dhe kultures me permbajtje kombetare , per keto te drejta kombetare , qeverria cariste as financonte , sipas ligjeve , vetem rendonte barren e taksave . Kjo marrdhenie midis dy kombesive krijon komntradikta te pa pajtushme . Kombet e vogla , ne shtet multietnike , ose duhet te ulin koken dhe te pranojne diktaturen e kombit te madh , ose duhet te rebelohen . çeçenia , nen protektoratin rus , mbeti nje krahine kryengritese .Asnje here ne qetesi te pajtimit fallco, me liri gjysmake .
Kryengritjen e drejtonte udheheqesi fetar , muftiu Qamil . Haxhi Murati ishte kryengrites popullor . Kishte simpatine e gjithe popullit çeçen . Luftetaret I besonin trimerise se tij , qe ishte kalitur ne betajet anti ruse , nga ana tjeter I besonin patriotizmit te tij te flakte dhe inteligjences , qe nuk e linte kurre ne pozita inferiore . Populli e njifte si heroi kombetar çeçen. Kete besim Haxhi Murati per dite e fuqizonte me aksione luftarake , kunder ushterise te organizuar cariste , qe njifej si nje nder fuqite me militare te botes .
Ne kontradikte me Qamilin , Haxhi Murati , vendosi te kalonte ne anen ruse. Ruset e priten me krah hapet trimin legjendar , qe ja njiifnim trimerine , por erdhi koha te ulte koken dhe te kalonte ne anen ruse . Shtepite e varfera çeçene ishin gazermat ku strehohej ushteria , qe drejtonte Haxhi Murati . Haxhiu , me truprojat e tij e gdhiu naten ne shtepine e çeçenit Sado , por e pikasen forcat qeverritare. Levizi prej aty dhe ne zonen kufitar u zhvillua nje beteje , qe ishin te zakonshme , per Haxhi Muratin .
Te themi dy fjale , per luftetaret çeçene dhe forcave shteterore ruse . Betejat zhvilloheshin mbi kuaj . Sejcili kale , kishte kaluar trejnim te posacem . Luftetari ishte i paisur me shpate , kobure , thike dhe kame . Paisjet ishin inferiore ndaj urrejtjes , qe kishin luftetaret , per armikun . Ne betejen , perpara se te kalonte kufirin , u plagosen dy luftetare te Haxhiut . Njeri kishte ardhur ne çete , bedel , per vellain , qe ishte martuar rishtaz . Luftetari tjeter, u ndodh balle , per balle me luftetarin rus . Rusi arriti ta goditi me shpate ne faqe . Pjesa e faqes dhe e nofulles varej e mbajtur me lekure . Luftetari trim , me doren e majte mbajti lart faqen , qe te mos varej dhe me te djathten goditi , me shpate kundersharin , qe mbeti i vrare per toke . Luftetari mundi te perfundoi me kete plagosje , qe vetem trimat e Haxhi Muratit mundin ta perballojne .
Nje plagosje e tille , kaq mizore , na kujton plagosjen e vlonjatit Zigur Lelo , ne luften e Vlores . Poeti popullor e perjeteson me vargun enigmatik : “Me nje nofull copa copa “
Kufirin Haxhi Murati e kaloi , pa veshiresi te tjera , sepse ishte lajmeruar kalimi i tij ne anen ruse . U dorezua bashke me truprojat e tij besnike dhe ju caketua nje shtepi , per banim . Guzhina , qe u sherbente forcave ruse te kufirit , u sherbente dhe Haxhi Muratit me eskorten çeçene . E pyeten autoritet e kufirit , ne se donte te dorezohej te mekembesi i Carit , apo te guverrnatorit , qe ishin me pozite shteterore te barabarte . Zgjodhi guverrnatorin. Ishte ose jo i zgjedhur me zgjedhje te drejta dhe te ndershme , ai , gjithsesi perfaqesonte popullin .
Jeta e Haxhi Muratit , ne guberrnen ruse karakterizohet nga nje simpati e hapur e popullit rus , per kete fatos te lirise dhe te bashkepunetorve te tij te ngushte . Banoret bisedonin me ta . U njohen nga afer , u miqesuan . Te krijohej pershtypja se keta çeçene , kishin lindur dhe ishin rritur aty , matane plevices te gubernes ruse te kufirit jugor Rus – Kaukazian . Se si rrodhi dorezimi , po e sqaroj ne ligjerate te drejte , per te mos krijuar pa saktesi , per rrjedhoje te pa aftesise time , se si mund te dorezohet nje vigan i trimerise popullore . Eshte ngjarje , qe ndodh rralle me trimat kordhetare , perfaqesus te popullit kryengrites .Biseda :
“ _ Po pres Haxhi Muratin , qe po kalon ne anen tone .
- Nuk eshte e mundur .
- Shperndajini ushtaret , deri te livadhi , pastaj ejani tek une , tha Voroncovi .
- Sa njerez ka vrare , ky i mallkuar !
-Dhe s’ka si te jete ndryshe . Ka qene komandabnt i pare i Qamilit .
- Sa per trim , thone s’e ka shokun .
- C’pret tjeter . Qen bir qeni do te jete dhe ai .
Voroncovi ishte shume I kenaqur , qe ai dhe vetem ai do te priste armikun kryesor te Rusise . ….Porositi adjuntantin te merrej me me myridet e Haxhi Muratit , kurse veta ate e futi ne shtepi te tij . … qofte dukja , qofte sjellja e Haxhi Muratit i pelqyen Marie Vasilevnes . ( bashkeshortja e Voroncovit ) . Haxhi Murati e kuptonte pak rusishten , por nuk e fliste . …. Pasi e la Haxhi Muratin te e shoqja , Voroncovi shkoi ne zyre , per te hartuar raportin , per kalimin ne anen e tyre te H. Muratit . Maria Vasilevna i dhuroi H. Muriatit nje diamant shume te vlefshem , ndersa H. Murati i dhuri djalit te Voroncoveve nje shish ( thike ) te komplikuar dhe me shume vlere .
Shkurt dhe sakte , Zonja Voroncova , dashuroi karakteristikat e renda te nje burri , qe i ben hije nje cubi .
_ Shish i mbrekullushem tha Voroncovi . Me se mund tju sherbejme ? .
Nuk kam nevoje per asgje tha H. Muriti , por kerkoi nje vend per t’u falur . Voroncovi , thirri sherbetorin dhe I tha t’I plotesohet deshira Haxhi Muratit .”
Kjo ishte intervista kryesore e Haxhi Muratit , por te tilla intervista u zhvilluan ne instancat eprore , ne Gorni dhe Tibilis te perfaqesusi i Carit rus .
Pas c’do interviste Haxhi Murati perforconte bindjen se asgje nuk po zgjidhej . U mallua shume , per familjen edhe per faktin se vinin lajme qe Qamili i shikonte me sy te keq . Nje nga djemte e Haxhi Muratit , Qamili e pat izoluar .
Kaq mund te durioi trimi . Ne nje prej diteve , shoqerusit e Haxhi Murati u rreshqiti rojeve dhe dolli perseri matane kufirit . U futen ne çeçeni .Ja si e pershkruan kete moment autori : “ Ignatovit ju rrezua kali dhe theu nje kembe . Dy malesore , pa zbritur nga kuajt e qendisen me shpata ne koke e ne duar . Petrakovi u leshua ne ndihme te shokut , por dy plumba , njeri ne ije , tjetri ne shpine e arriten me pare dhe ai ra si thes nga kali . Nene moj c’keni katranosur , thirri komandanti i forteses ,C’me bete more c’me bete . E paskeni lene te ike , more zuzare” . ( Faqe 389 )
Kur ikja e Haxhi Muratit , u be fakt I kryer , ruset shpallen mobilizim te pergjithshem te zones kufitare . U ndermor nje goditje e perqendruar , kur ishte koha e faljes se mbremjes . Njesia e Haxhi Muratit u gjend e rrethuar . lajme nuk vinin me nga kjo perleshje . Nuk qarkullonin lajmetaret .
Pasi u hap dita , ushtaret ruse po ktheheshin ne fshatin kufitar nga ku nisi beteja . Populli mbushi rruget , per te mesuar lajmet e reja te betetejes se madhe . Nje komandant kozak , po i printe njesise se vet dhe ndali , per te shkarkuar nje thes nga kali . Nga thesi nxorri koken e Haxhi Muratit . Banoret u tmerruan nga kjo disfate . Ishte fshati ku Haxhi Murati kishte jetuar ne kohen e dorezimit te ruset . Fshataret ishin miqesuar me Hazhi Murain dhe me shpurren , qe e shoqeronte , ne kohen e dorezimit te ruset . U be nje dite zie e pa shpallur , Populli nuk ka nevoje per prokllamata zyrtare . Guberrna mbajti shume dite zi , per vdekjen tragjike te Haxhi Muratit , qe quhej i pa thyshem dhe i pa vdekshem .
Autori novelen e perfundon me disfate , por lexusi , pervec keqardhjes , per kete humbje te madhe , I rritet urrejtia , per pushtusit ruse , qe luftojne ne kushtet e ushterise mercenare , ndaj nje populli , qe lufton me heroizem , per te fituar lirine nacionale . Situata u kthye ne piken zero . Lufte e ashper kunder nje pushtusi te eger , por pa trimin e lirise , Haxhi Muratin .
Illo Foto studius , ne NY , korrik 2021
S.Athanasi:
Lexoj me ëndje këtë studim mbi novelën Haxhi Murati të L.Tolstoit dhe kuptoj filozofinë e zbërthyer të Tolstoizmit krejt e kundërt e Leninizmit. Vepra nga autori është shkruar në kohën kur marksizmi lulëzonte në të gjithë kontinentin Europian. Leninizmi po ashtu. Koha e tregoi se sa gabim ishte kjo rrugë e mbrapshtë përqafuar nga njerzimi. Po të ndiqej rruga e tolstoizmit, nënvizon autori I.FOTO, nuk do të qe krijuar as Fashizmi. Kurse novela Haxhi Murati, flet për luftën e një tartari trim për liri. Luftë e pabarabartë me një ushtri e shtet të organizuar kundër një populli tartar për nacionalitet. Studiuesi ILLO FOTO, madje bën edhe krahasimin e ngjajshmërinë me Kosovën dhe luftën e saj për shkëputjen nga pushtuesi…