Romani âDrithĂ«rimat e yjeveâ si njĂ« fakt
Dr Fatmir Terziu
Në vend të hyrjes
Viron Kona, shkrimtari shqiptar ka kohĂ« qĂ« vjen nĂ« sitĂ«n e medias me librat e tij "PĂ«llumbat", "Mos m`i zbukuroni plagĂ«t", "DĂ«gjoma zemrĂ«n, Budapest", "DrithĂ«rimat e yjeve" etj. Media, po aq edhe kritika, kanĂ« vĂ«nĂ« siglĂ«n e tyre edhe pĂ«r librat e kĂ«tij autori tĂ« shkruara pĂ«r fĂ«mijĂ« qĂ« kanĂ« si personazh Bubulinon dhe Dardin dhe qĂ« kanĂ« lexues tĂ« shumtĂ«. Fakti Ă«shtĂ« se âKĂ«ta libra janĂ« botuar nĂ« dhjetĂ«ra, mijĂ«ra kopje. PĂ«r shembull 3 librat pĂ«r Bubulinon janĂ« botuar nĂ« rreth 50 mijĂ« kopje dhe pĂ«rsĂ«ri ka kĂ«rkesa nga lexuesit e vegjĂ«l,â gjĂ« qĂ« flet shumĂ« qĂ« nĂ« kĂ«tĂ« pikĂ«nisje. VetĂ« autori, edhe pse tejet i zĂ«nĂ« ngushtĂ«, mes modestisĂ« dhe karakterit tĂ« tij tejet njerĂ«zor, nĂ« njĂ« intervistĂ« tĂ« hershme nĂ« media thekson: âNĂ« bisedat e shumta qĂ« zhvilloj me fĂ«mijĂ«t, ndihem i emocionuar kur shoh se ata mbajnĂ« mend personazhet e librave tĂ« mi, episode, ngjarje dhe aventurat e tyre, por dhe kur shfaqen entuziastĂ« me njohuritĂ« shkencore dhe enciklopedike qĂ« mĂ«sojnĂ« nga kĂ«ta libra. PĂ«r shembull fĂ«mijĂ«ve u bĂ«n pĂ«rshtypje tĂ« thellĂ« fantazia dhe guximi i Bubulinos, sidomos dĂ«shira e tij e fshehtĂ« qĂ« tĂ« jetĂ« i pari njeri qĂ« do tĂ« shkelĂ« nĂ« planetin Mars. Sikurse dĂ«shira dhe pasioni i Dardit pĂ«r tĂ« zbuluar tĂ« fshehtat dhe tĂ« panjohurat e rruzullit tokĂ«sor, e veçanĂ«risht tĂ« vendit tonĂ«, si njĂ« vend ende i paeksploruar si duhet nga ana historike dhe arkeologjike.â (Xhoga, 2006; âNdrysheâ).
Shkrimtari Kona Ă«shtĂ« vlerĂ«suar gjashtĂ« herĂ« me çmime pĂ«r tregime dhe novela pĂ«r tĂ« rritur. Por edhe pse letĂ«rsia e tij pĂ«r fĂ«mijĂ« shihet si njĂ« arritje e konsiderueshme, ai shpesh Ă«shtĂ« pĂ«rfolur pĂ«r çmime tĂ« cilat nuk mendojmĂ« se do tĂ« vonojnĂ« edhe pĂ«r letĂ«rsinĂ« pĂ«r fĂ«mijĂ«. MegjithatĂ« Kona shprehet se âĂmimet dhe vlerĂ«simet e vĂ«rteta dhe reale i japin lexuesit. Kur shkruaj njĂ« libĂ«r, nuk mĂ« shkon aspak mendja te çmimi qĂ« mund tĂ« fitoj, por tek ajo se çfarĂ« do tĂ« thonĂ« lexuesit, a do tĂ« ma pĂ«lqejnĂ« librin? Eh, sikur tĂ« ma pĂ«lqejnĂ«! Ja, kjo Ă«shtĂ« Ă«ndrra ime. Duket disi romantike dhe jashtĂ« mode, sot kur njerĂ«zit vĂ«nĂ« nĂ« plan paratĂ«, apo jo? GjithĂ«sesi, ndonĂ«se kam shumĂ« nevojĂ« pĂ«r para, pĂ«rsĂ«ri dĂ«shiroj shumĂ«, qĂ« nĂ« radhĂ« tĂ« parĂ« tĂ« jem i pĂ«lqyeshĂ«m dhe i dobishĂ«m pĂ«r lexuesit e mi.â (Po aty).
Fakti që romani i tij "Drithërimat e yjeve" është botuar tre herë flet shumë për vlerat e prozës filozofike të Konës. Ajo që ne veçojmë në këtë roman, po ashtu edhe në mjaft aspekte të krijimtarisë së këtij autori është tipologjia dhe veçoria e gjuhës. Në këtë roman në qendër është refugjati shqiptar në Greqi, por edhe gotikja e fatit të trazuar të një jete që sillet si një mesazh tërësisht me vlera dhe hapësirë filozofike.
Gjuha dhe teksti mes gotikes
NjĂ« kompani qensh. QenĂ«r nĂ« letĂ«rsi gotike! Ata ndeshen nĂ« faqen 78. Shfaqen me fjalĂ«. Prezantohen me gjuhĂ«n e spikatur. Shtrohen pĂ«r syrin e lexuesit edhe me njĂ« grafikĂ«-pikturĂ«, qĂ« flet hapur. GrafikĂ«-pikturĂ« qĂ« flet me njĂ« gjuhĂ« tipike. Dy qenĂ«r nĂ« formĂ« kryqi, paraqiten tĂ« tendosur, deri nĂ« hakĂ«rrimin mĂ« tinzar. Dy qenĂ«r qĂ« nĂ« hulumtimin e shkrimtarit rizgjojnĂ« tragjikun e madh grek, Euripidin, tĂ« cilin sipas njĂ« dĂ«shmie tĂ« lashtĂ«, pikĂ«risht âkafshime qensh gjuetie i sollĂ«n vdekjen nĂ« moshĂ«n 75 vjeçareâ (Kona, fq. 78). MĂ« saktĂ« aty ku shĂ«nohet mesi i 160 faqeve tĂ« romanit âDrithĂ«rimat e yjeveâ tĂ« shkrimtarit Viron Kona, kjo simbolikĂ« e âtrazuarâ jepet sa historike, aq edhe reale. NĂ« kĂ«tĂ« mes-prozĂ« paraqitja e referuar si horror gotik, njerr nĂ« pah njĂ« zhanĂ«r tĂ« letĂ«rsisĂ« qĂ« kombinon elemente tĂ« dyfishta tĂ« horrorit dhe historisĂ« njerĂ«zore nĂ« udhĂ«kryqe kohe. NĂ« njĂ« pĂ«rafĂ«rsi me zhanrin e letĂ«rsisĂ« qĂ« kombinon horrorin dhe dashurinĂ«, proza e KonĂ«s, nis udhĂ«kryqin jetik tĂ« emigrantit nĂ« tokĂ«n Helene. NĂ« thelb Ă«shtĂ« njĂ« lidhje e ngushtĂ« me kĂ«tĂ« zhanĂ«r.
Si njĂ« zhanĂ«r tipik, besohet nĂ« pĂ«rgjithĂ«si se ka qenĂ« i shpikur nga Walpole Horace, me romanin e tij âKalaja e Otrantosâ (1764). Efekti i prozĂ«s gotike me prurjet e ndjeshme gjuhĂ«sore tĂ« Viron KonĂ«s, nĂ« kĂ«tĂ« lloj tĂ« âterroritâ absurd, korrekton nĂ« mĂ«nyrĂ« filozofike me njĂ« zgjatje edhe kĂ«naqĂ«sitĂ« romantike letrare qĂ« janĂ« relativisht mjaft tĂ« reja dhe mĂ« tĂ« ndjeshme se nĂ« kohĂ«n e romanit tĂ« Walpole-sĂ«. Melodrama dhe parodia ishin padyshim karakteristika tĂ« vlefshme tĂ« prozĂ«s gotike tĂ« iniciuar nga Walpole, por qĂ« nĂ« prozĂ«n e KonĂ«s kanĂ« thjesht vetĂ«m rrjedhĂ«n historike dhe pĂ«rqasjen disi zhanrore. NĂ« romanin e KonĂ«s, gjuha letrare e pĂ«rzgjedhur Ă«shtĂ« e lidhur ngushtĂ« edhe me arkitekturĂ«n gotike. Ja ku ndodh kjo lidhje: âDrithĂ«rohem! KĂ«ta qenĂ« janĂ« tĂ« tĂ«rbuar! Ky mendim, mĂ« tmerron dhe mĂ« bĂ«n tĂ« mbledh tĂ« gjitha fuqitĂ« qĂ« mĂ« kanĂ« mbetur. E vĂ«rtis shkopin s ii çmendurâŠâ (faqe: 78). Dhe mĂ« poshtĂ« vazhdon mes retorikĂ«s qĂ« plotĂ«son arkitekturĂ«n gotike tĂ« ndĂ«rsjelltĂ«: âSi je barba, ke ndonjĂ« plagĂ«? â e pyes. â Jo vetĂ«m ca gĂ«rvishtje. Faleminderit, o djalĂ«! Po tĂ« mos ishe ti, ata do tĂ« mĂ« kishin bĂ«rĂ« copĂ«! â Duke thĂ«nĂ« kĂ«to fjalĂ«, plaku sheh me keqardhje pallton e madhe, qĂ« vende-vende Ă«shtĂ« shqyer nga kafshimet e qenve. â Po, çâkishin ata qenĂ« qĂ« ishin tĂ« tĂ«rbuar? â e pyes plakun. â Ku ta di unĂ«! QenĂ« janĂ«. TĂ«rbohen njerĂ«zit dhe jo mĂ« qentĂ«.â (po aty).
Racionalizmi i një stili klasik: reagimi adekuat artistik
Siç shihet pra nĂ« kĂ«tĂ« prozĂ«, nĂ« kĂ«tĂ« literaturĂ« gotike tĂ« shkrimtarit shqiptar, Ă«shtĂ« shfaqja e âringjallurâ e njĂ« risie tĂ« ndjeshme gotike me njĂ« kanalizim mĂ« efikas, mĂ« tĂ« prekshĂ«m e mĂ« domethĂ«nĂ«s. NĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme me refuzimin revivalist gotik, kjo prozĂ« siglon mes qartĂ«sisĂ« edhe racionalizmin e njĂ« stili klasik. Si njĂ« shkollĂ« letrare e themeluar hershĂ«m, nĂ« penĂ«mjeshtĂ«rinĂ« e KonĂ«s, mishĂ«ron njĂ« emocion tĂ« skajshĂ«m, ngjiz njĂ« filozofi qĂ« pason mesazhe nĂ« kĂ«nde diamatike, disi sinonime me njĂ«ri-tjetrin. KĂ«tu nuk ka pasoja gotike, sâka as rrĂ«noja, por ka dimensione tĂ« hapura qĂ« gjykojnĂ« dhe zgjojnĂ« logjikĂ«n, pĂ«rpos njĂ« veprimi tĂ« ndĂ«rlidhur me qenĂ«r tĂ« tĂ«rbuar. Dhe kjo logjikĂ« pasohet me âlajmi se unĂ« e shpĂ«tova plakun nga qentĂ« e tĂ«rbuar, u pĂ«rhap me shpejtĂ«si nĂ« fshatâ. Ky lajm sĂ«rrish ka njĂ« prapavijĂ«. Ka gjykimin, por ka edhe pasojĂ«n. Ka objektiven dhe subjektiven. E autori e gjen sĂ«rrish nĂ« njĂ« rrugĂ«tim tĂ« gjetur letrar. Thuajse tĂ« mirĂ«filltĂ« me shkrimtarĂ«t gotikĂ« anglezĂ« qĂ« lidhnin ndĂ«rtesat mesjetare me atĂ« qĂ« shihnin nĂ« periudhat e errta e tĂ« tmershme. Kona ashtu si edhe ata e lidh ngjarjen me ndĂ«rtesat mesjetare, qĂ« nĂ« rastin e tij shfaqet nĂ« faqen 82 tĂ« romanit, Fari i AleksandrisĂ«, i rrethuar me re tĂ« tmershme e tronditĂ«se. E gjitha mes fjalĂ«s dhe grafikĂ«s, si njĂ« gĂ«rshetim gotik shtron deri nĂ« imtĂ«si ligjĂ«sinĂ« e ashpĂ«r qĂ« riskohet mes fantazisĂ« dhe paragjykimit. NĂ« kĂ«tĂ« prozĂ« ka njĂ« dimension prekĂ«s, njĂ« dimension qĂ« edhe pse Ă«shtĂ« shumĂ« larg tiranĂ«ve, vilanĂ«ve, banditĂ«ve, manjakĂ«ve, heronjve BajronikĂ«, vashave tĂ« persekutuara, femrave fatale, murgjĂ«ve, murgeshave, grave tĂ« çmendura, magjistarĂ«ve, monsterave, demonĂ«ve, dragonjve, engjĂ«jve, fantazmave, skeleteve tĂ« tĂ« vdekurve, tĂ« pĂ«rhumburve apo djajve, sĂ«rrish ka njĂ« alegori dhe risi pĂ«r tĂ« prodhuar gotiken qĂ« demaskon qetĂ« e qetĂ« nĂ« njĂ« kĂ«nd amoral, nĂ« njĂ« kĂ«nd antihuman. Mjafton njĂ« fjalĂ« e gjetur e autorit tĂ« shtrojĂ« nevojĂ«n dhe arsyen e plotĂ« tĂ« filozofisĂ« qĂ« sjell ngjashmĂ«rinĂ« nĂ« kĂ«tĂ« pikĂ«: âPunoj si automat. Bullgari ka kohĂ« qĂ« Ă«shtĂ« larguar. Ndihem i lodhur sa sâthuhet. Habitem se ku i gjej ato forca, qĂ« po kaloj nĂ«pĂ«r duar mijĂ«ra arka me portokalle. Bunkeri â lub, vazhdon tâi gĂ«lltitĂ« pandĂ«rprerĂ«. Ai sângopet kurrĂ«! Sâdi pse herĂ«-herĂ«, ai mĂ« sjell ndĂ«rmend vozĂ«n me fund tĂ« shpuar, qĂ« nuk mund ta mbushnin dot kurrĂ« me ujĂ« 50 vajzat e Danaut...â (faqe 83-84).
Dhe kĂ«tu nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m prania e ujqĂ«rve, ... pra?! ĂshtĂ« e gjitha kjo strukturĂ« qĂ« e bĂ«n kĂ«tĂ« tĂ« klasifikohet si njĂ« letĂ«rsi moderne gotike. ĂshtĂ« njĂ« strukturĂ« letrare qĂ« shpalos kalbjen njerĂ«zore, ndjell supernatyralen e detyruar e tĂ« stisur tĂ« njeriut nĂ«n tutelĂ«, nĂ«n diktat pĂ«r tĂ« mbijetuar. NjĂ« njeri-ujk Ă«shtĂ« paralelja nĂ« kĂ«tĂ« âmeseleâ emigracioni. ĂshtĂ« paralelja nĂ« jetiken e emrave tĂ« tillĂ« si Dhimoja, Argjiri, Andonaqi, Dionisi, Andrea e mjaft tĂ« tjerĂ« qĂ« jetojnĂ« mes sensit dhe situatave dramatike gotike. MĂ« saktĂ« Ă«shtĂ« ajo qĂ« GĂ«zim Tushie citon: âĂ«shtĂ« vetĂ« letĂ«rsia qĂ« ka aftĂ«sinĂ« dhe sensibilitetin e reagimit adekuat artistikâ (Fq 11). Kjo letĂ«rsi nĂ« gjuhĂ«n e bukur tĂ« autorit jep tĂ«rĂ« dimensionin e saj, jep atĂ« reagim adekuat artistik, qĂ« ravijĂ«zohet mes parasĂ«, si koncept dhe materie, dhe asaj qĂ« lidhet me fate dhe ankthe pĂ«rditĂ«sie: âAndrea mĂ« paguan 4 mijĂ« dhrahmi. I mbaj nĂ« dorĂ« paratĂ«. I kam fituar me mundim dhe ndihem i kĂ«naqur. KĂ«to para sâkanĂ« tĂ« krahasuar me pagĂ«n qĂ« merrja nĂ« vendin tim si mĂ«sues. Pra, ia vlen barra qiranĂ«! Kam dĂ«gjuar se ka refugjatĂ« qĂ« paguhen edhe mĂ« shumĂ«. Marrin shtatĂ«, tetĂ« deri edhe dhjetĂ« mijĂ« nĂ« ditĂ«. Ndofta edhe unĂ« mund tĂ« arrij tâi marr aq para. Po, hĂ« pĂ«r hĂ«, le tĂ« kĂ«naqem me kaq. Mbase, e nesĂ«rmja mund tĂ« mĂ« sjellĂ« mĂ« shumĂ« fatâŠâ
Mjafton ky fakt të kuptohet ky racionalizëm i stilit të autorit, që kalon në vrimën e stilit klasik, por pa harruar fabulën dhe syuzhet që ndjehen lirshëm në tërë mesazhin e prodhuar. Në përgjithësi, thuajse në këtë pragraf, por edhe në tërë romanin e Konës, forma syuzhet forcon perceptimin tonë të fabulës, duke kontrolluar edhe elementët emocionalë që ngjizen mes nesh përpos sensit dhe ndjenjës, në këtë rast për fatin e refugjatit në Greqi. Duke vazhduar me paragrafin më poshtë le të forcojmë bindjen dhe perceptimin tonë për këtë pikë:
â-Ah, prit, pĂ«r pak desh harrova! â mĂ« thotĂ« Andrea kur po ndaheshim. Ai futet nĂ« furgon dhe del me njĂ« shportĂ« tĂ« vogĂ«l.
-Mâi dha ajo gruaja plakĂ«. Nuk e di çâka vĂ«nĂ«, por mĂ« porositi disa herĂ« qĂ« tĂ« mos harroja tĂ« ti jepja, - dhe, pasi mâi vĂ« nĂ« dorĂ« Andrea mĂ« buzĂ«qesh me çiltĂ«rsi.
E hap shportĂ«n. ĂshtĂ« e mbushur me rrush, fiq tĂ« thatĂ«, ftonj, shegĂ«. NĂ« fund, njĂ« kupĂ« me gliko arre dhe njĂ« qese ku ndodhet njĂ« triko leshi. I shoh kĂ«to gjĂ«ra tĂ« thjeshta dhe ndjej mirĂ«njohje pĂ«r atĂ« nĂ«nĂ« greke, qĂ« vetĂ«m pak orĂ« mĂ« parĂ« ishte krejt e panjohur pĂ«r mua. Provoj njĂ« nga ato çastet e rralla kur njeriu ndjen tâi pĂ«rshkojnĂ« tĂ« gjithĂ« trupin ca ndjenja tĂ« bukura pĂ«r jetĂ«n. MĂ« shkon mendja tek telefoni. TĂ« flas me time shoqe, me dy vogĂ«lushĂ«t e mi tĂ« shtrenjtĂ«, me nĂ«nĂ«n time tĂ« moshuarâŠâ
NĂ« kĂ«tĂ« pragraf duket qartĂ« ajo formĂ« imagjinare, perceptuese, vizive qĂ« rreket nĂ« ndĂ«rgjegjen tonĂ«. Dhe ashtu siç, Bordwell na vjen nĂ« ndihmĂ« âKur Fabula Ă«shtĂ« manipuluar pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« pezullim maksimal tĂ« rrĂ«fimit tĂ« historisĂ«, syuzhet (ose mĂ« saktĂ« histori-rrĂ«fenja, ashtu siç Ă«shtĂ« thĂ«nĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«) Ă«shtĂ« krijuar mes njĂ« manipulimi tĂ« tillĂ« qĂ« ka pĂ«r efekt mbifamiliarizimin e mesazhit (Bordwell, 1985:57). Sipas Bordwell jashtĂ« vizives, nĂ« prozĂ« apo nĂ« tekst, ndihet qartĂ« racionalizmi i njĂ« stili klasik, si njĂ« aspektreagimi adekuat dhe tejet artistik. Kona nĂ« kĂ«tĂ« pikĂ« simbolizon mĂ« qartĂ« dhe mĂ« ndjeshĂ«m. NĂ« fakt qartĂ«son tĂ«rĂ« ndjesinĂ« e njĂ« shpirti gotik nĂ« njĂ« prozĂ« me fate tĂ« tilla njerĂ«zore...
Duke përfunduar
NĂ« definicionin e fjalĂ«s âgotikâ, qĂ« nĂ« fakt vjen nga letĂ«rsia gotike, shpeshherĂ«, autorĂ« tĂ« shumtĂ«, analistĂ«, kritikĂ« e studiues i referohen thjesht letĂ«rsisĂ« gotike, letĂ«rsisĂ« me horror, letĂ«rsisĂ« me prurje tĂ« frikĂ«s, errĂ«sirĂ«s, trazimit, hijeve, apo edhe mĂ« tej. Disa nga analistĂ«t e kohĂ«ve tĂ« fundit, kanĂ« lidhur anĂ«n figurative tĂ« saj mes njĂ« filozofie qĂ« rishtron kuptim logjik nĂ« elementĂ«t e ditĂ«ve tona, jashtĂ« bedenave e kĂ«shtjellave, jashtĂ« âhorroritâ mesjetar, por me njĂ« sens logjik tĂ« ndjeshĂ«m e tĂ« ngjashĂ«m, pĂ«rpos asaj qĂ« shtrohet nĂ« fate dhe jetĂ« njerĂ«zish. Edhe romani âDrithĂ«rimat e yjeveâ, duket se qĂ« nĂ« titull na ndihmon pĂ«r kĂ«tĂ«. Autori gjen logjikĂ«n dhe filozofinĂ« e tij atje lart mes natĂ«s sĂ« errĂ«t nĂ« qiell, ku arrin tĂ« âfotografojĂ«â artistikisht âyjet qĂ« dridhenâ e tĂ« na prodhojĂ« me njĂ« penelatĂ« tejet artistike, âdrithĂ«rimat e yjeveâ. Le tĂ« mbesim disi tĂ« hapur pĂ«r kĂ«tĂ«, por edhe tĂ« bindur se pĂ«r kĂ«tĂ« shkrimtar duhet ende vĂ«mendje, ende hulumtin tĂ« detajuar. Ne sapo kemi hedhur njĂ« ide, mbi atĂ« mal letrash qĂ« vijnĂ« tek lexuesi, mes modestisĂ« dhe njohurisĂ«. Autori ka bĂ«rĂ« njĂ« detyrĂ«, vazhdimi dhe tejçimi i saj na pĂ«rket tĂ« gjithĂ«ve.
