Flutura Tota: Dobitë dhe sfidat e sipërmarrjes artizane në Kukës

Roli social i gruas është konsideruar ngushtësisht i lidhur me familjen, ekonominë shtëpiake dhe përkujdesin për fëmijët. Pavarësisht se nuk u janë dhënë role sociale në shumicën dërrmuese të jetës publike, gratë në të gjitha shoqëritë janë përpjekur të afirmohen përtej sferës private dhe të përmbushin edhe role të tjera të dobishme shoqërore përveç përkujdesit ndaj familjes. Vajzat dhe gratë në bashkinë e Kukësit janë një nga grupet që vuajnë më shumë nga pasojat e tranzicionit social dhe ekonomik.

Pabarazia gjinore mbetet një shqetësim, si rezultat i traditës gjinore dhe mendësisë mashkullore të shoqërisë, duke e vënë një pjesë të grave në dilemë për përmbushjen e përgjegjësive familjare apo për karrierë. Kushtet e tregut të punës janë jo të favorshme veçanërisht për gratë, duke krijuar situatë për diskriminimin dhe barriera strukturore ndaj punësimit të tyre. Në zonat rurale, gratë janë të angazhuara në aktivitetet bujqësore dhe familjare. Në qytet, niveli i papunësisë është shqetësues, ku punësimi i grave vërehet në administratën shtetërore dhe shumë pak në biznesin privat.

Albiona Thaçi është një nga gratë dhe vajzat e Kukësit, të cilat pamundësinë ekonomike e kanë kthyer në një mundësi për vete dhe familjet e tyre. Albiona është aktualisht 37 vjeçe dhe është nënë e dy fëmijëve. Ndonëse u rrit me pasionin për t’u bërë infermiere dhe për tu shërbyer qytetarëve, ajo nuk mundi që profesionin e saj ta fillonte menjëherë pas studimeve, pasi tregu i punës, por edhe kushte të tjera, nuk i mundësuan ushtrimin e këtij profesioni kaq të dëshiruar prej saj. E gjendur mes dallgëve të jetës, të cilat herë pas here janë të forta, Albiona u kthye te porositë e nënës, por edhe gjyshes së saj, te punimi me dorë. Këtë punë, që në fakt është traditë që trashëgohet ndër breza, Albiona e nisi si një domosdoshmëri për veten dhe familjen e saj të re.

“Isha e papunë. Nuk kisha asnjë burim ekonomik dhe u detyrova të kthehesha te porositë e nënës dhe gjyshes sime. Mbaj mend që kam punuar me dorë disa veshje tradicionale, të cilat arrita që t’i shisja. Me ato para që përfitova, ndihmova familjen trime të re, që sapo kisha krijuar,” rrëfen Albiona.

Me kalimin e kohës, ajo thotë se ka arritur që me shumë punë dhe sakrifica, por edhe me mbështetjen e familjarëve të saj, të shumëfishojë produktet që ajo punon duke synuar tregun, jo vetëm vendas, por edhe atë të huaj.

“Tashmë më janë bërë disa vite që po punoj dhe fatmirësisht kam arritur që veshjet apo punimet e tjera ti tregtoj edhe jashtë Shqipërie. Mundohem të jem korrekte në punën time, pasi ka klientë që duan punime autoktone, por edhe imitime,” shprehet ajo, ku thekson se me kalimin e kohës, kostoja për një punim autentik është rritur, ndërsa ka shumë kërkesa edhe për punime imitimi.

“Veshja e Lumës kushton 1.200 euro, ndërsa ajo e Hasit kushton 2.500 euro. Veshja e burrave kushton 800 euro, ndërsa imitimi arrin vlerën e 170 eurove. Mrekullia e punimeve tona qëndron në faktin se kanë shumë ngjyra, shumë motive, shumë kreativitet. Klientët më kërkojnë edhe punime origjinale, por edhe punime imitim. Dua të theksoj se autentiket kushtojnë më shumë, pasi kanë shumë mund për t’u realizuar, ashtu siç ne i kemi trashëguar ndër breza,” thotë Albiona.

Por, përballë kësaj mundësie, e cila i ka dhënë një tjetër kuptim jetës së Albionës dhe familjarëve të saj, ajo thotë se shteti nuk i ka mbështetur sa dhe si duhet.

“Unë kam një biznes të vogël social, si mundet që të më zësh frymën me taksa pa fund, kur unë nuk shfrytëzoj mjedise publike, por kam një dyqan shumë të vogël. Taksat janë shumë të larta dhe nuk kemi asnjë diferencë me meshkujt në biznese. Ne jemi gra e vajza dhe kërkojmë më shumë skema sociale për bizneset që drejtohen nga gratë dhe vajzat,” thekson ajo. E pyetur nëse institucioni do të lehtësonin barrën fiskale ndaj bizneseve të menaxhuara nga gratë dhe vajzat, dhe mbështetjen reale të tyre do ta përkthente në më shumë mbështetje për gra dhe vajza të tjera, ajo ka këtë përgjigje.

“Patjetër. Unë jam e mbytur në taksa. Nëse ato më minimizohen unë kam mundësi që të punësoj edhe gra e vajza të tjera, të cilat janë po aq të talentuara sa unë.” Ilir Brasha, ekspert për çështjet ekonomike thotë se në ligjin “Për Ndërmarrjet Sociale në Republikë e Shqipërisë”, rregullohet funksionimi i ndërmarrjeve sociale dhe kriteret që e përcaktojnë një ndërmarrje si të tillë. Vetë ligji synon që të promovojë përfshirjen sociale dhe ekonomike të grupeve të pafavorizuara, por ka disa problematika.

“Problemi me ndërmarrjet sociale qëndron në faktin që një ndërmarrje të fitojë një status të tillë duhet të ketë formë ligjore si organizatë jofitimprurëse, shoqatë ose fondacion. Një nga kriteret e tjera për fitimin e statusit të ndërmarrjes sociale është që të paktën 30% e punonjësve të punësuar në ndërmarrje duhet të jenë nga grupet e pafavorizuara,” thotë Brasha. I pyetur se cila është barra fiskale, të cilën këto biznese sociale duhet të paguajnë, Brasha thekson se nga ana tatimore, ndërmarrja sociale u nënshtrohet të njëjtave detyrime si një biznes tjetër.

“Kjo do të thotë që nuk shfaq një lehtësi të drejtpërdrejtë vetëm për arsyen se një ndërmarrje e caktuar konsiderohet si ndërmarrje sociale. Ajo çfarë shteti ka synuar që të nxisë ndërmarrjet sociale, është nëpërmjet subvencioneve, ku në vitin 2023 është miratuar një fond prej rreth 240 milionë lekë për ndihmën e këtyre ndërmarrjeve. Kjo politikë ndihmonte organizatat në punësimin e grupeve të cilësuara si të pafavorizuara, duke qenë se shteti premtonte subvencionimin e pagës minimale,” shton ai.

Aktualisht në Shqipëri nuk ka ndryshim të politikave tatimore midis ndërmarrjeve sociale që drejtohen nga gra dhe të tjerave që drejtohen nga burra. “Të vetmet favorizime për ndërmarrjet sociale pavarësisht gjinisë se nga kush drejtohen, vijnë si rezultat i subvencioneve në nxitjen e punësimit të grupeve të pafavorizuara,” sqaron Brasha.

Lidhur me bizneset sociale që menaxhohen nga gratë dhe vajzat dhe mundësitë për lehtësi fiskale ndaj tyre, Brasha jep këto rekomandime: “Mënyra më e thjeshtë për ta bërë këtë është nëpërmjet subvencioneve, pa prekur kështu paketën fiskale. Nëpërmjet subvencioneve ndihma do të ishte më lehtësisht e realizueshme, por nëse do bëhej me anë të paketës fiskale do të ishte më e qëndrueshme si politikë. Një nga mënyrat mund të ishte subvencionimi i sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore për punonjësit, përjashtim nga taksat lokale për një periudhe disa-vjeçare, si dhe ulja e tatim-fitimit.”

Por çfarë thonë sociologët për ndikimin e këtyre bizneseve në jetën e çdo gruaja apo vajze?

Msc. Bibe Tota është një nga ato vajza e gra që i kanë ndjekur prej vitesh çështjet e grave dhe vajzave në Kukës. Ajo thotë se, shqetësimi i vajzave dhe grave kuksiane për mirëqenien e familjes përbën një vlerë të madhe sociale me dobi të pallogaritshme për qëndrueshmërinë dhe kohezionin e familjes. “Në një shoqëri me nevoja të shtuara si për individin, ashtu dhe për familjen, ku mospunësimi i tyre jashtë ekonomisë familjare nuk është shumë frytdhënës për ekonominë e familjes. Prandaj, pjesëmarrja e vajzave dhe grave në tregun e punës, për të siguruar të ardhura shtesë për familjen është një domosdoshmëri.” E pyetur se cilët janë faktorët që nuk ndihmojnë gratë dhe vajzat apo edhe komunitetet për tu fuqizuar edhe më shumë në aspektin ekonomik, ajo jep këtë përgjigje.

“Ekzistojnë shumë faktorë që pengojnë zhvillimin e mundësive ekonomike si dhe punësimin e banorëve, si dhe klasifikohet si vendi me nivelin më të lartë të papunësisë në krahasim me bashkitë e tjera. Edhe pse posedon burime dhe resurse të konsiderueshme, si minerale, burime hidrike, pyjore, bimë medicinale, bujqësore dhe blegtorale që për nga natyra dhe cilësitë e tyre mund të konsiderohen si prodhime bio dhe që përbëjnë burim të madh të ardhurash për banoret, por asnjë e ardhur nuk është e prekshme nga banorët.”

Sociologia Tota thekson se në Kukës ka pasur disa iniciativa të grave dhe vajzave për biznese sociale, por nuk ia kanë dalë pasi shteti i ka taksuar shumë. “Disa gra edhe pse kanë tentuar dhe ia kanë arritur të administrojnë një biznes social, kanë hasur pengesa në mbarëvajtjen e biznesit, si mungesa e tregut për shitjen punimeve artizanale që ato realizojnë. Madje, edhe ato pak të ardhura që përfitojnë nga sado pak shitje të punimeve të tyre, ato taksohen edhe pse janë të regjistruara në Qendrën Kombëtare të Biznesit si biznes social.”

Por çfarë thonë statistikat e Agjencisë së Punësimit për gratë dhe vajzat si punëkërkuese në Kukës? Sipas Agjencisë së Punësimit Kukës, përgjatë vitit 2025, janë të regjistruar si punëkërkues të papunë, 3.200 persona në total, ku prej tyre 1/654 janë vajza dhe gra, dhe 1.546 meshkuj. Ndërsa, numri i personave që kërkojnë punë është 1.189 individë, ku 572 prej tyre janë vajza dhe gra dhe 617 janë meshkuj.