Emi Krosi: Ndjesia shpirtërore, si komunikim në “konflikt” me realitetin, në poezinë e Anila Toto-s

Poezia për shumëkënd është frymë dhe shpirt. Është frymë, sepse frymon çdo ditë në lirinë tonë të krijimit, por dhe dëshirë për një “arratisje” nga realiteti. Është shpirt, sepse “çliron” çdo  brengë/dhimbje/mungesë/delir/dëshirë/spastrim (katarsis), nga “mbetjet” surreale të përditësisë tonë jokonformiste, në kërkim të identitetit të gjithësecilit, që jo gjithkush e gjen veten e tij, në atë që ka dëshirë të bëjë dhe është i lumtur me atë që dëshiron/bën/mbron. Poezia femërore ka tejkaluar pritshmëritë e saj, në dekadat e fundit. Ajo nuk është një lirikë e përshpirtshme, por një dimension shkrues, ku vetë femrat janë “protagoniste” të përditshmërisë. Supozohet se femrat me zërat e tyre, janë vetëm një tërbim (anti)patriarkal, kur ky zemërim  feminist, shpesherë çon në “konfuzion”  për/mbi feminizmin dhe të shkruarit femëror (Coward: 1980) duke cënuar dhe dallimin mes femërores dhe feminizmit që duhet të qartësohet përmes shkrimit femëror. Duke qenë, që mentaliteti mashkullor në Shqipëri, ku akoma femrat dhe artin e tyre e quajnë “dytësor”, “minor”, apo pak poete (shkrimtare) të denja si përfaqësuese të poezisë shqipe moderne, duke nënvleftësuar poete që shkruajnë dhe botojnë më pak, apo nuk janë protagoniste në rrjetet sociale. Kohët e fundit një libër poetik “Frymë dhe shpirt” (Toto: 2025), botuar në dy gjuhë (shqip/anglisht) dhe shqipëruar nga Laureta Petoshati, sapo ka nisur udhëtimin e saj drejt lexuesit. Herë-herë poezia e Toto-s duket si një “alegoritëm” metematik, por me një metaforë jetëdhënëse dhe shpirtërore që shtrihet në hapsirë dhe kohë.

Libri komunikon me lexuesin përmes:

a)    dekodimit të dashurisë, dashuria nuk është vetëm imazhi i një marrëdhënie mes

burrit/gruas, por një marrëdhënie më e gjerë, ku dashuria sendërton elemente jetësore, që na qartëson dhe idenë e strofimit poetik, ku mungesa e dashurisë njerëzore dhe mohimi i vetë qenies tonë, është sa absurde aq dhe post/moderniste.  Poezia " Dashuria është diçka tjetër" me vargjet: ne jemi veçse dy nartirë lirie/dashuria është diçka tjetër./Një lloj esence prej lumturie / që nga aorta e deri në zemër, ka tjetër kumt se [dashuria si fjalë del: (34 herë)], duke na kumtuar dhe alegorinë, përmes formave të vargjeve me zëra dhe marrëdhënie të tjera kontekstuale dhe ndërtekstuale (d.m.th., ndërletrare dhe ndërgjuhësore) që operon në mënyrë eksplicite brenda tekstit (Ricks:1995: 189), është një dashuri:

-       që ndërton imazhe reale/ surreale, 

-       që njeh unin individualisto-poetik,

-       që copëzon informacionin poetiko-letrar,

-       që lidh imazhet jetësore të mungesës,

-       që sendërton dashurinë e familjes/prindërve/bashkëshortëve.

b)    Dekodimit të shpirtit, nuk lidhet as me atë diçkanë e trashendencës shpirtërore, mes

rrafshit moral dhe filozofik, ashtu si edhe “diskursi personal”, që përngjasmon me poezinë e Arapit (poeti i Vlorës), po dhe përtej një trishtimi dhe ankthi ekzistencialist. Por shpirti, nuk është ndërmjetësim fiziko-trupor, saora ka kapërcyer kohën dhe hapësirën (Stenier: 2011: 32), por është një tjetër shpirt: ai i mungesës dhe largësisë së familjes mëmë: prindërve, vëllait, dhe kompesimi i dashurisë së bashkëshortit, fëmijëve (djemve), përmes shenjimit poetik, në emër të njerëzores/humnizmit/mirësisë/dashurisë dhe bukurisë shpirtërore përmes kumteve poetike. Kaq e paqtë sa je/bëhesh poezi./E ndërsa numëroj thinjat e tua të bardha/ magjepsen nga ata sytë gri poezia “Je poezi” kushtuar, dashurisë së jetës, por krahasimi dhe analogjia e autores, kuptohet vetëm përmes vargut. Ajo e lë lexuesi pezull, në ajrì, në eter, ku ka hedhur fjalët. Era i çon larg me mallin dhe shpresën për nënën e saj. Jo vetëm analogjia, por edhe krahasimi, imazhi, që dallohet dhe nga disa fjalëkyçe si: [deti: del 21(herë)/lule; del 11 (herë)/ vetmia; del 9 (herë) etj], ajo “sakrifikon” jo vetëm nocionin logjik të perceptimit, si një ekspozicion logjik që transferon dukuritë me të cilat dramaticiteti estetik i ndjesisë komunikon me tërësinë (Terziu: 2019), por dhe tërësinë e imazheve dekoduese poetike, përmes një “logjike metaforike”. Karakteristikë e poetëve të detit, (d.m.th atyre të lindur jo vetëm në Vlorë por në gjithë bregun jonian), deti nuk është vetëm metaforë, por është një element natyror -ujor, që horizontaliteti i detit, shkallshmërisht pikëtakohet në të gjitha simbolikat e poetëve, që janë rritur pranë tij dhe të ndikuar nga madhështia e tij. Pothuajse, ciklika e poezive për/mbi detin është dimensioni i pafundësisë (Velaj : 2022:66), ashtu siç dhe tek poezia “Deti im”.

c)     Dekodimi i trishtimit “ekzistencialist”, një referencë poetiko-shpirtërore që del përmes

fjalës: [trishtimi; del, (13 herë)], përmes vargjeve: jam e trishtë./shikoj fuqitë pi më lënë,/kohët më zhgënhejnë,/kthehem në mjelmë/e urtë, e brishtë. / E trishtë/.../  Jam e trishtë.../jam e trishtë.../ jam e trishtë... përsëritja e vargut [e trishtë/trishtimi], “trishtimi ekzistencialist” i një femre/gruaje/nëne/ poeteje, i jep konotacion metaforiko -poetik tek pezia “Jam e trishë” me përsëritje, me retiçensa, ku strehohet forca shprehëse e gruas -poete dhe anasjelltas, jo vetëm të ekzistencializmit individualist, por dhe dilemës së madhe hamletiane; të jesh apo të mos jesh! Është poezia më domethënëse e vëllimit poetik. Përkthyesja L.Petoshati, “e quan si një poezi shpirti”.  Se dashuria fizike dhe shpirtërore varen nga njëra-tjetra, se dashuria është nga shpirti dhe trupi dhe veprimet e shpirtit varen nga trupi (Smith: 1985: 14), pasi ato përcjellin perceptime të ndryshme, për atë që do të thotë të ndiesh dashurinë, sidomos në shumë poezi kushtuar forcës dhe vitalitetit të gruas/grave/femrave etj. Karakteristikë e poetikës së saj, është dhe eptimi i vargut përmes çiftëzimit tek( zanoret fundore) p.sh[meditimi/kuptimi, cigare/fare, nënë/ikonë, rrallë/ gjallë etj] dhe vargjet me (bashkëtingëlloret fundore)p.sh: [çast/larg,tënd/ mënd, plakur/shfaqur etj.], apo grupe e diftonjeve [ua/ue] p.sh.(fituar/argëtuar) etj. Shkrimi dhe poezia, na ndihmon për të çliruar mendimet e trishta nga vetja, për të reflektuar mbi përvojat tona (Mazza: 2016: 10). Poezitë e trishta nuk vuajnë nga ndonjë çrregullim psikologjik, por mund t'i  quajmë paradokse të emocioneve negative në rastin e poezisë lirike, ose përmes paradoksit të lirikës së trishtë, që ngjall atë lloj trishtimi me efekt estetik (Ribiero: 2014: 194), me përdorimin e tropeve, poezia saora zgjeron si “shpërblim i dyfishtë njohës”, në një mënyrë shumë ekonomike. Trishtimi poetik, sendërtohet përmes elementeve si:

-       identifikimi në kuptimin e vetes dhe përtej/vetes, në një çast të caktuar,

-       përtej gjendjen tonë shpirtërore, mund t'i japin zë mendimeve dhe ndjenjave tona,

-       përmes “përvetësimit” të përvojave personale,

-       shprehshmëria e një diçkaje që edhe ne e ndjejmë, ose e kemi ndjerë,

-       si dhe përfshirja e mekanizmave distancuese ose/ me efekte kompensuese, qëndron si

konfirmim i ekzistencës tonë njerëzore, thjesht ajo që na konfirmon se poezia na shërben si shpresë, si tejkalim të vetëvetes, se jemi “ende  gjallë” në kohë të pikëllimit, përmes hapësirave jo/formale, në të cilat mund të ndiejmë emocionet, që “flenë” ende brenda nesh.

d)    Dekodimi leksiko-gjuhësore. Teksti poetik i Toto-s, karakterizohet nga një “ekonomi”

gjuhësore, me një leksik të pasur, si nga ana e tropeve metaforike, por dhe atë të fjalëformimit që zakonisht mbështet tek parashtesat: [-pa/-për], por dhe fjalët e përbëra si: [gjysmafitore/ gjysmadorëheqje/ shumëngjyrëshe etj.]

Fjalët kyçe: det/trishtim/vëlla/bir/nënë/baba/dëshpërim/fjalë/poezi/dashuri/heshtje/natë/ qytet/lot/fëmijë/ëndrra/ftohtë/dëborë/brishtë/grua/ ngjyra /lule /fushë /mure /statujë /gra/ /humb/burra/mall/vetmi/vjeshtë/aromë

Fjalëformime: njëqindmijë /fatlume /pashpallur /përbrenda/ pashpallur /përmendore/ vetëdishme/tërheqje/ndërgjegjes/buzëqesheje/gjysmafitore/gjysmadorëheqje/përditë/mirëpo/ përpara/bashkëpunëtore/përditë/larpamjen/përqafohemi/gjysmëbuzëqeshje /pafund /vetëdije/ shtatlartë/pafalshme/ringjallesh/përreth/imagjinata/flokëverdhjë/bojëqielli/paqartë/përqëndrim/përkujdesje/shumëngjyrëshe.

BIBLIOGRAFIA:

1.     Coward, Rosalind. (1980): This novel Changes Women’s Lives:  Are Women’sNovesl Feminist?, “Feminist Review”, 5, XX-XX.

2.     Mazza, Nicholas. (2016): Poetry Therapy: Theory and Practice. Abingdon: Routledge. 

3.     Ribeiro, Anna Christina. (2014): Heavenly Hurt: The Joy and Value of Sad Poetry. Texas Tech University Press.

4.     Ricks, Christopher. (1995): The Force of Poetry. New York: Oxford University Press.

5.     Smith, Albert - James.  (1985): The Metaphysics of Love. Studies in Renaissance love poetry from Dante to Milton. Cambridge University Press.

6.     Terziu, Ftamir. (2019): Ekspozicioni logjik i vargut , “Fjala e lirë”: https://www.fjalaelire.com/post/ekspozicioni-logjik-i-vargut

7.     Toto, Anila. (2015): Frymë dhe shpirt, “Triptik”, Vlorë.

8.     Velaj, Alisa. (2022): Fatos Arapi dhe nostalgjia për absoluten, “Onufri”, Tiranë.