Ana tjetër e të shkruarit letërsi bashkëkohëse
Nga Fatmir Minguli
Transformimi narrativ brenda tregimit të shkurtër të shkrimtarit Fatmir Terziu
(Shënime kritike mbi vëllimin me tregime “Në anën tjetër të portës“ të Fatmir Terziut, botim i ACPE Publishing House, Londër, 2023)
Këto ditë në detin e gjerë të letërsisë, një anije e veçantë navigon me të gjithë motorrët duke ndryshuar herë shpejtësinë, e herë drejtimin. Eshtë një anije me konstruksion të ndryshueshëm, herë me kompleksin e velave ku era është ajo që e lëviz, e herë me motorë gjigantë ku elikat çajnë dhe rrymat më të forta nënujore. Emri i kësaj anije është ”Në anën tjetër të portës” libër me tregime i shkrimtarit, poetit dhe studjuesit, publicistit, Fatmir Terziu. Një parathënie me poezi e vetë autorit paralajmëron lexuesit se me këtë libër që ka pothuajse 50 tregime, ka ngritur rrjetën për të kapur harresën dhe fenomenin e eleminimit të gjakut në dejet natyrore dhe njerëzore.
Fatmir Terziu përdor shkopin magjik si emblemë të kohës dhe të pakohës, të reales dhe të magjishmes, të asaj që pritet të ndodh dhe të papriturës. Jo vetëm shkopi është emblemë, por dhe mesazhet në letër janë të barazvlefshme. Kësisoj duke futur dhe çinarin në mes kemi një trekëndësh solid, soliditet, që vetëm gjeometria e tij e posedon.
Tregimet e librit “Në anën tjetër të portës” janë sa të ndryshëm nga subjektet, po aq të ngjashëm për nga struktura narrative. Ato vijnë si mesazhe nga bota e rilindasve tanë të mëdhenj, sa që të duket sikur vetë titulli i librit revokon atë kohë të artë të letërsisë shqipe. Ironia e thellë në tregimin “Lej…lekë” është e hidhur, sepse nakatosen shumë gjëra, situata të sotme që ndotin të kaluarën e botës shqiptare. Jo më kot, autori Fatmir Terziu, sjell që në krye të këtij vëllimi tregimin “Ujqërit e kanë fajin?” ku ndërpritet tradita e famshme e barinjve, çka nënkupton traditën e besës dhe të vazhdueshmërisë së jetës normale.
Në tregimet e Fatmir Terziut ballafaqohesh shpesh me aromën e romaneve të tij, dhe lexuesi e ndjen veten mirë, ashtu i mësuar me stilin dhe mendimin narrativ të prozës së Fatmir Terziut. Eseja është tharmi i ngjizjes së tregimeve të tij. Ai i largohet gjithmonë linearitetit monoton të narracionit dhe jo vetëm kaq por turbulencat e artit të të shkruarit pasurohen me gradientin e të kundërtave shoqëruar vazhdimisht me intersektime të elementëve të natyrës, sikurse ndodh te tregimi “Merakotja”.
Analizat psiko-analitike qëndrojnë mbi ekuilibrin e rrëfimit, mes reales dhe joreales, ku e dyta ndihmon ndriçimin e së parës. Ja një shprehje nga tregimi “Autofobi”: “Vepronin në heshtje për të zbukuruar tashmë të vërtetën.”
Vetë titullin e këtij libri do ta përktheja në “Ana tjetër e të shkruarit letërsi bashkëkohëse”, duke e quajtur këtë vëllim një risi të re në lëminë e letrave shqipe. Fluiditeti narrativ plot parabola të fuqishme vjen si ata zogj qiellorë që sjellin tabllo të vitit 1913 me sfonde të rilindasve. Në shumë tregime Fatmir Terziu revokon rolin e ndërkombëtarëve të cilët e prishin qetësinë e shqiptarëve, tek bisedojnë hallet e tyre nën hijen e çinarit, apo rrapit. Ai i cilëson bukur me metafora të gjetura mesazhet e tyre që historiksht pasqyrojnë të ardhme të pakuptueshme. Personazhet në këto tregime janë pothuajse pa emra, gati ajrorë, por që emetojnë fort realen tokësore. Duket sikur po lexon faqet e një romani të ri të pashkruar akoma të Fatmir Terziut që ka emrin “Njeriu me shkop”. Narracioni i Fatmir Terziut është njëlloj loje që ai bën me shprehjet tinzare popullore shqiptare, që bëjnë pjesë direkt në subjektin e tregimit. Dhe… frymëmarrja e çinarit ishte tejet e ndjeshme ndaj veprimeve të njerëzve…- është vetëm njëra nga parabolat.
Në tregimin e gjatë “Linkolni nën çinar” kemi paralele kohore, hamendësime mbi Shqipërinë ashtu siç ishte e ashtu siç nuk duhet të ishte si sot. Fantazia narrative në këtë super tregim është madhështore ku e gjithë bota shqiptare vëzhgohet nga një shkrimtar shqiptar, siç është babai i “Kojrillës” Fatmir Terziu. Nuk mungojnë tregimet mbi jetën në Elbasan, që nga fëmijëria e autorit e deri në ditët e sotme. Përmendja e piktorit të nderuar elbasanas Xhemal Lufta është një befasi për mua dhe një veti prej fisniku nga ana e Fatmir Terziut. Në tregimet e këtij libri autori përzien kohëra, vende të ndryshme gjeografike jashtë Shqipërisë ku spikasin ato të Anglisë dhe Francës. Ai përzien nëpërmjet fabulës moderne edhe jetën e kafshëve me atë të njerëzve duke aluduar për kultura të mundshme e të pamundshme.
Kështu në tregimin “Shkopi i të huajve“ përsiatjet me bazamente epokash aludojnë për të ardhmen e pakuptueshme. Pra, shkopi, ky instrument magjik narrativ që i ngjan pjesërisht shkopit të Moisiut është në dorën e mendjen e vetë Fatmir Terziut, i cili di të tregojë, di të vërtisë pjesët e kapshme nga magjia e mundshme. Ai tek e tringëllin shkopin mbi gurët e sokakut shqiptar, sikur sjell rizgjimin e shqiptarëve. Duke lexuar tregimet njeri pas tjetrit mendja të shkon gjithmonë, jo vetëm te romanet e tij të botuar gjer më tani nga Fatmir Terziu, por dhe te poezitë e bukura dhe plot fantazi.
Tregimi “Pesha e lotit tjetër” është plot perceptime filozofike që ushqejnë mirë fantazinë e narracionit duke i bërë “anatominë“ lotit të dhimbjes dhe frymëzuar nga vetë Elbasani i tij i dashur. Tek lexon këto tregime herë më kujtohen shkrime të Kristoforidhit, e herë ato tregime të hershme të Shuteriqit, që kanë si epiqendër trevën e Elbasanit.
Dhe ja tregimi “Po me të ujtën ç’patët xhanëm!” që na sjell bukurinë dhe magjinë e së ujtës në romanin “Kojrillat”. Kështu autori Fatmir Terziu sjell në këtë vëllim guximshëm edhe transformimin e shprehjeve popullore shqiptare në ese dhe meditime filozofike. Parabola e gurit vjen me metafizikën proverbiale të shprehjeve popullore mbi gurin.
Fluturimet akrobatike narrative në subjekte kanë nënkuptime të shumta duke krijuar shtresëzime përsiatjesh me konkluzione të sakta ku mbizotëron origjina e shqiptarëve. Elementët psiko- analitikë vijnë e rriten faqe pas faqeje në formën asimtotike tek “Në anën tjetër të portës“ të Fatmir Terziut. Kësisoj dua të ritheksoj atë që citova e duhet ricituar se “Në anën tjetër të portës“ të Fatmir Terziut është Ana tjetër e të shkruarit letërsi bashkëkohëse deri më sot të pashkruar.
Durrës maj 2023
***********
The other side of writing contemporary literature.
By Fatmir Minguli
Narrative transformation within the short story of the writer Fatmir Terziu (Critical notes on the volume of stories "On the other side of the gate" by Fatmir Terziu, published by ACPE Publishing House, London, 2023)
These days in the wide sea of literature, a special ship navigates with all the engines changing sometimes the speed, sometimes the direction. It is a ship with variable construction, sometimes with the complex of sails where the wind is what moves it, and sometimes with giant engines where the propellers break and the strongest underwater currents. The name of this ship is "On the other side of the gate", a book of stories by the writer, poet and researcher, publicist, Fatmir Terziu. A preface with poetry, by the author himself, warns the readers that with this book, which has almost 50 stories, he has raised the net to catch oblivion and the phenomenon of elimination of blood in natural and human defiles. Fatmir Terziu uses the magic wand as an emblem of time and timeless, of the real and the magical, of what is expected to happen and the unexpected. Not only is the stick an emblem, but messages on paper are equivalent. In this way, inserting the chinar in the middle, we have a solid triangle, solidity, which only its geometry possesses. The stories of the book "On the other side of the gate" are as different from the subjects as they are similar in terms of narrative structure. They come as messages from the world of our great renaissance, so that it seems as if the very title of the book revokes that golden age of Albanian literature. The deep irony in the story "Lej...lek" (in a figurative sense and broken words of crane) is bitter, because many things are mentioned, today's situations that pollute the past of the Albanian world. Not for nothing, the author Fatmir Terziu brings the story "Wolves to blame?" at the top of this volume. where the famous tradition of shepherds is interrupted, which means the tradition of faith and continuity of normal life. In the stories of Fatmir Terziu, you are often confronted with the flavour of his novels, and the reader feels good, as he is used to the style and narrative thought of Fatmir Terziu's prose. The essay is the leaven of conception of his stories. He always avoids the monotonous linearity of the narration and not only that, but the turbulence of the art of writing is enriched with the gradient of opposites, constantly accompanied by intersections of the elements of nature, as happens in the story "Merakotja". Psycho-analytic analyses rest on the balance of the narrative, between the real and the unreal, where the second helps illuminate the first. Here's an expression from the story "Autophobia": "They acted silently to embellish the truth." I would translate the title of this book to "The other side of writing contemporary literature", calling this volume a new innovation in the field of Albanian literature. The narrative fluidity full of powerful parables comes like those heavenly birds that bring the 1913 tableau with renaissance backgrounds. In many stories, Fatmir Terziu revokes the role of internationals who disturb the peace of Albanians, discussing their problems under the shade of a sycamore or maple tree. He beautifully qualifies with found metaphors their messages that historically reflect incomprehensible futures. The characters in these stories are almost nameless, almost aerial, but strongly emitting earthly reality. It seems as if he is reading the pages of a new yet unwritten novel by Fatmir Terziu called "Man with a stick". Fatmir Terziu's narration is the same game he plays with Albanian folk expressions, which are directly part of the subject of the story. And... the breathing of the Chinese was very sensitive to the actions of people... - is just one of the parables. In the long story "Lincoln under Maple" we have time parallels, conjectures about Albania as it was and as it should not be like today. The narrative fantasy in this super story is magnificent where the entire Albanian world is observed by an Albanian writer, such as the father of "Crane" Fatmir Terziu. There is no shortage of stories about life in Elbasan, from the author's childhood to the present day. The mention of the respected Elbasan painter Xhemal Lufta is a surprise for me and a noble trait on the part of Fatmir Terzi. In the stories of this book, the author mixes times, different geographical places outside of Albania, where those of England and France stand out. He mixes through the modern fable the life of animals with that of people, alluding to possible and impossible cultures. Thus, in the story "Stick of Strangers", the reflections based on epochs allude to the incomprehensible future. So, the stick, this magical narrative instrument that partially resembles the staff of Moses is in the hand and mind of Fatmir Terziu himself, who knows how to tell, knows how to turn the parts that can be grasped by possible magic. He clinks his stick on the stones of the Albanian stone path, as if bringing the reawakening of the Albanians. Reading the stories one after the other, your mind always goes, not only to his novels published so far by Fatmir Terziu, but also to the beautiful poems full of fantasy. The story "The weight of another tear" is full of philosophical perceptions that feed well the fantasy of the narration by making the "anatomy" of the tear of pain and inspired by his beloved Elbasan himself. When I read these stories, sometimes I remember the writings of Kristoforidhi, and sometimes those early stories of Shuteriqi, which have as their epicentre the circle of Elbasan. And here is the story "What the hell did you do with him?" that brings us the beauty and magic of the Watery in the novel "Crane". Thus, the author Fatmir Terziu boldly brings in this volume the transformation of Albanian folk expressions into essays and philosophical meditations. The parable of the stone comes with the proverbial metaphysics of popular expressions on the stone. The acrobatic narrative flights in the subjects have multiple implications, creating layers of reflections with precise conclusions where the origin of the Albanians prevails. The psycho-analytical elements come and grow page after page in the asymptotic form in "On the other side of the gate" by Fatmir Terziu. Thus, I want to reiterate what I quoted, and it should be reiterated that Fatmir Terziu's "On the other side of the gate" is the other side of writing contemporary literature that has not been written to this day.
Durres, May 2023
