ZYBA HYSA: NJË DITË NË VENDLINDJE…

Libri për vendlinjen, Kokrevën, pas shumë studimesh dhe takimesh, intervishtash dhe bisedash të ndryshme me banorë të shumtë, ku dua të veçoj, Shefqet Hysën, Hamit Hysën, Ramazan Hysën, Nuredin Hysën, Shaban Qaton, Xhevahir Kërçinin, Hajdar Hysën, Xhevat Hysën, Pranvera Blloku (Hysa), Safet Qaton, Hamit Qaton, Beqir Hysën, Hatixhe Çota (Belba), Rexhep Çotën, Jaho Çotën, Sami Çotën, Muhamet Çotën, Harun Çotën, Kujtim Çotën, Ramadan Mënallën, Ymer Qukun, Shefqet Stafën, Sami Stafën, Sanie Stafën (Hysa) e shumë bashkëfshatarë tjerë, gjithashtu dua të shpreh me këtë rast, mirënjohje për intervistat e lira, në formë rrëfimi nga ish kuadrot që kanë punuar në Kokrevë ndër  vite, si ish Kryetarin e Kooperativës, Qamil Gulën, ish agronomin, Enver Tome, ish mamien e fshatit Hurma Rirën (Hysa), ish mësuesin e fshatit, Hamdi Kodrën, autorin e librit “Hotolishti”, Musa Alliun, gazetaren e fshatit, Desiana Hysën, gazetaren e Librazhdit, Edlira Xherrin, Poetin e Librazhdit, Mexhit Zharrin… që me fjalën e tyre të sinqertë, me dëshirën e mirë për të bërë më të mirën e mundëshme që libri të mbartë vlerat e njerëzve ndër shekuj, për t’i transmetuar këto vlera, tek brezat që vijnë, ashtu të pastra, të thjeshta, të virgjëra… më në fund, siç themi ne, “për ta mbyllur dollinë”, vendosa të bëj një udhëtim nëpër vendlindje, për të takuar banorët (të cilët janë dhe vëllezërit, motrat, kushërinjtë e mi) që nuk kam mundur t’i takoj, por edhe për të saktësuar kujtimet dhe mendimet e mia për qytetërimin e hershëm në këto treva, për besimet e banorëve ndër shekuj, deri në ditët e sotme, ndaj bashkë me djalin, Kristi Bashmilin, vendosëm të nisemi; sigurish, secili prej nesh kishte kujtime të ndryshme, unë kujtimet e fëmijërisë që janë dominante; mënyrën e jetesës, prindërit, farë e fisin, ndërsa djali, besoj mbanë mend ato ditë – netë që ka qenë bashkë me mua, tek gjyshërit, të cilët e donin shumë, se erdhi, djalë pas tri vajzave, por që nuk e them dot me bindje këtë fakt, se ata njëlloj i donin nipërit dhe mbesat dhe e besoj sot, që unë jam gjyshe e 8 nipër dhe mbesave që s’mund t’i dalloj dhe s’mund ta peshoj dashurinë, njeriu ose do, ose nuk do, por dashuria për të vegjëlit e fëmijëve, është e veçantë, siç thotë dhe populli ynë: “Mjaltë i mjaltit”!

 Lugina e Shkumbinit duket, sikur përmes këngës së lumit, të uron mirëseardhjen dhe shpalos para syshë peisazhe të mrekullueshme, ku pas çdo kthese gostitemi me mrekullitë e mëmës natyrë dhe duke vjelur kënaqësitë, më shkon mendja atëherë, kur kjo luginë që ka qenë strehë e luftëtarëve të Skënderbeut, ka qenë mburojë e tyre dhe tmerr i osmanëve, që vetëm Shkumbini di të rrëfejë saktësisht dhe me detaje, sesi mijëra e mijëra osmanë u bënë kërma në këto anë… e në të njëjtën kohë më del parasyshë, një film dokumentar turk, ku shprehej egërsia e sulltan Sulejmanit, pas vdekjes së të atit, sultan Muratit II, që thotë: “Do të çfaros njerëzit, do të djeg pyjet, do të shkrij gurët…” dhe është e dokumentuar, që “Lugina e Shkumbinit” u shkrumëzua nga turqit, ashtu siç ndodhi edhe në kohën e diktaturës, ku me “urdhër nga lart”, “Lugina e Shkumbinit” të shpyllëzohej nga lisat shekullorë që u bënë mburojë e luftëtarëve ndër shekuj dhe e mbaj mend që aq të trashë ishin trungjet e lisave, saqë “nuk mund t’i shkulnin 2 traktorë” thonë banorët, ndaj të shkretat gra e hapnin dheun për rreth lisit që më pas të shkulej dhe pasi shkulej, gërmonin për të hequr çdo rrënjë, që të mos mbinin më lisa, por e kam thënë dhe është e vërtetë se: “Ashtu si lisat pas çdo djegie, apo shkulje, kanë mbirë dhe kanë formuar pyje, po kështu  edhe vetë shqiptarët, pas çdo genocidi të egër, e kanë ruajtur racën të fshehur nëpër shpella dhe kanë krijuar prapë lagje, fshatra dhe qytete, kjo ndodh, se kjo tokë është e shqiptarëve dhe e lisave dhe kështu ka për të mbetur deri në fund, sikur edhe mijëra herë të ndodhin masakrat, mijëra herë do të mbijnë lisat dhe do të rikthehen shqiptarët, këtu ka dorë Perëndia, se përballë  Perëndisë djalli egërsohet, por kurrë nuk mund të çfarosë atë që ka krijuar Perëndia”!!

Unë e kam vërtetuar në jetën time, shumë herë kanë tentuar të më bëjnë atentat, vërtet jam lënduar, por jam edhe sot më e forte, se kurrë, se siç thoshte nëna ime e mençur, se: “Njerëzit që sulmohen nga dashakeqët, i mbron Zoti”, paska pasur të drejtë, i ndritë shpirti! Kështu edhe shqiptarët, vetëm fryma e Zotit, ka bërë të mos zhduken!

Me këtë monolog të heshtur zhurmëmadh, kishim arritur afër shtëpisë së vëllait, Hamitit, ndaj djali më përmendi:

-          Mam, nuk do rrimë shumë…

-          Po, bir, të marrim dhe Hamitin e do nisemi për në lagjen “Katund”!

Ishte një diell i fortë dhe duke zbritur për tek shtëpia e vëllait (ish prindërve) mendova sesi do mundemi në këtë vapë për të prekur gjithçka që doja të shikoja, por pa mbaruar përshëndetjen me vëllanë, filloi të gjëmojë dhe qiellit filluan të dalin re të zeza, por shiu ende ishte larg, e rëndësishme ishte, se kur dolëm të tre, pasi pimë kafen, ishte freskët.

U nisëm duke shpresuar, se do të gjenim ndonjë të moshuar, të pohonte ato mendime dhe kujtime që kisha për “Tumen e Shënkollit”, për “Kishën e Shënkollit”, për varrezat, të cilët unë i mbaja mend qysh fëmijë, që ishin me pllaka guri të larta dhe me kryq, gjë që nuk e pohonin shumë tjerë, sigurisht edhe vëllai im, i cili është shumë më i ri se unë, nuk i mbante mend…

Arritëm në “Tumen e Shënkollit”, zbritëm nga makina dhe para syve u çfaq një kodër me pak drurë, ku aty – këtu shiheshin gurë dyngjyrësh, bardhë dhe zi, që u dukeshin vetëm kokat e ngjasonin si mesoburra që u kanë filluar thinjat, por ende kanë fije të zeza… mbase është një ogur i mirë, për të vërtetuar atë që kam menduar një jetë, por përveç këtyre gurëve të mbytur gjer në grykë nga shekujt, asgjë dhe asnjë tjetër s’ka të rrëfejë, gjithsesi, Kristi filloi të fotografojë: diku një varr, pa pllakat kryesore, diku vetëm një gurë, diku një portë prej druri që të jepte idenë, se ai vendvarrezë, ishte kthyer në një fushë futbolli…

Duke ecur me Hamitin për të gjetur diçka, që të lexonim diçka, për të na rrëfyer diçka, afër makinës, u dukën 2 burra të moshuar, u afruam dhe njoha ish shokun e klasës në shkollën fillore, Riza Kërçinin dhe Sami Çotën, të cilët ecnin me hap të ngadaltë duke numuruar tespitë që mbanin në dorë.

-          Përshëndetje!

-          Përshëndetje!

-          Pas sa vitesh takohemi? – Tha Rizai duke më dhënë dorën.

-          Shuuumë vite, por të njoha…

-          Po mua, më njeh?

-          Sigurisht, të njoh nga sytë, jeni Samiu!

Pasi u përshëndetën edhe me Hamitin, fola me entusiazëm:

-          Në momentin, kur njeriu i humb shpresat, Zoti të sjell pranë njerëzit e duhur, ndaj

sot ju do më ndihmoni për një fakt, i cili vërteton, ose rrëzon  mendimin që kam dhënë mbi varret e “Tumes së Shënkollit…

-          Çfarë kërkon të dishë? – Tha Rizai.

-          Riza, ne të dy kemi një moshë, kur vija me bagëti këtej, këta varrezë kishin

gurëvarre të lartë dhe ishin me kryq, por kur nuk e ka konfirmuar asnjë, biles, Shaban Qatja nuk e dinte, as që kishte varreza, gjë që më bën të dyshoj tek vetja, ndaj do të lutem, më trego sinqerisht, si qëndron e vërteta?

-          Keni të drejtë, këtu kanë qenë të gjitha pllakat e varreve me kryq, por në kohën e

kooperativës, nuk e di se cili urdhëroi, që të merreshin dhe të përdoreshin për mure, a nuk di mire, se për çfarë u përdorën, ndaj këtë e them me përgjegjësi, që kështu kanë qenë!

-          Po, po, është e vërtetë, - ndërhyri Samiu, - këto i mbaj mend edhe unë…!

-          Këtë e vërteton edhe kisha… - Shtoi Rizai.

-          Ku ka qenë kisha?

-          E shikon atë lisin aty… - Tha duke dretuar gishtin andej.

-          Po, e shikoj, por aty janë 2 a 3 drurë, cili nga këta?

-          Druri i parë, pikërisht, aty ka qenë “Kisha e Shënkollit” edhe pllakat e varrit kanë

qenë me kryq, siç e thashë, po ne kemi qenë të krishterë më përpara, turku na ktheu myslimanë… Nuk mbahen mend sesa të vjetër kanë qenë këto varre!

-          Edhe pleqtë tanë nuk e dinin, sesa të vjetër kanë qenë, të krishterë kanë qenë, turku i ktheu, vetëm në Mirditë nuk shkoi turku, nuk u fut atje… - Ndërhyri Samiu,

-          Ajo puna e Mirditës, ka qenë kështu: Në atë kohë, një pjesë e qyteteve të bregdetit

tonë kishte rënë në duart e Venedikut dhe i kishte shndërruar nga të krishterë, në Fenë Katolike, po kështu edhe Miditën, i kishte konvertuar në Katolikë dhe arësyeja që nuk u konvertuan në Myslimanë, është marrëveshja e fshahtë e sulltanit, me papën të nënshkruar në vitin 1462, ku jeoej porosia, që vetëm ata arbnorë, të cilët nuk kanë pranuar të konvertohen në asnjë Fe, (këtu të kemi parasyshë, se shqiptarët e kishin pranuar besimin e krishtërizmit qysh nga apostujt e Jezu Krishtit, por ndarja në Fe, ishte për të na përçarë dhe sunduar deri në shpirt, pra për të na robëruar) të konvertoheshin në Myslimanë dhe Rusisë u dha e drejta, pas pushtimit të Konstandinopojës nga Perandoria, të merrte të gjitha literaturën (bibliotekën e Konstandinopojës) dhe të krijonin Fenë Ortodokëse, ndaj në trevat, ku ishin konvertuar Katolikë, nuk u prekën!

-          Ne nuk i dimë këto, por dimë që ne kemi pas qenë të krishterë dhe këtë na e tregojnë

varret dhe toponimet, por si ka mundësi që nuk ka mbetur asnjë i krishter këtu tek ne!?

-          E sqarova, këtu nuk ka pas katolikë, edhe Shën Kolli nuk ka qenë katolik, por i

krishterë, ndaj sipas marrëveshjes, të gjithë ata që kishin mbetur të krishterë, të konvertoheshin myslimanë e kjo ndodhi… në Dokumentat Osmane, kam gjetur shumë emra krishterë, të cilët i kam pasqyruar në libër…

-          Ja, atje quhet “Qafa e Gjinit” – Thanë të dy me një gojë.

-          Po ndonjë toponim tjetër?

-          “Rrapi i Lazes”, “Shën Kolli”, “Bregu i Shlliut”, “Shumrani”, “Zhgëniva”, “Gropa e Koçit”, në mal është një vend që quhet “Gegëgjin”…

-          Po “Kumon” kemi ne?

-          Po, kemi…

-          I ndanë “Përroi i Shesë?

-          Jo, nuk i ndanë përroi…

-          Po më parë nuk ishte përroi kufiri me Hotolishtin?

-          Po, keni të drejtë, atje u vra një prift dhe me gjyqë, aty ku u vra prifti, që e vrau “Dervishi” mbeti kufiri, ashtu bëhej atëherë, se kufiri ka qenë “Sheha e Hotolishtit”, ose “Përroi i Shesë”…

-          Greku thotë që deri në Shkumbin është teritor grek…

-          Greku mund të thotë deri këtu, quhet Greqi, por ai duhet ta dijë mirë, se edhe e

ashtuquajtura “Greqi” ka qenë teritor shqiptar dhe popullsia është shqiptare, një pakicë janë barbarë që solli turqit, rusët, francezët, gjermanët… po është histori tjetër kjo…

-          E shikon atë bregtun tjetër përballë nesh? Edhe aty kanë qenë shumë varreza, gjë që

tregon, se kjo lagje ka pas qenë e populluar shumë… - Tha Rizai.

-          Po, më kanë thënë, që aq shumë shtëpi ka pasur, saqë nga këtu, deri në Buzgarë,

macja donte 2 ditë, duke kaluar çati më çati të mbërrinte…

-          Ne do të largohemi tani… - Thanë ata.

-          Ju po shkoni të falni xhumanë?

-          Po, jemi besimtarë…

-          Mirë bëni, boll të jetë shtëpi e Zotit dhe falu, se të gjitha fetë një Zot besojnë, por mos

e ngatërroni Fenë me politikën, ne, shqiptarët çdo Fe, duhet ta konsiderojmë Besim në Zot, as të marrosemi nga “mrekullitë” e hoxhallarëve, as të priftërinjve, as të papëve, as të baballarëve bektashianë, se ne e dimë se cilët vendosen në këto poste, por të mrekullohemi nga besimi që kemi tek Zoti dhe nga veprat tona humane dhe njerëzore!

-          Ashtu është, urojmë gjithë të mirat! – Thanë dhe u larguan.

Me një lehtësim të madh mbi shpirt, vazhduam rrugën për të takuar banorë tjerë dhe për të bërë foto të ndryshme, vërtet ai udhëtim ishte i magjishëm, të shikosh fshatin të ndryshuar si me magji, kjo është e pabesueshme, por shqiptari vuan vetëm për pak liri, të cilën më egër se të gjithë pushtuesit, na e mohoi diktatura komuniste duke mbetur edhe më keq, sesa në mjerimin e pushtimit Osman!

Diku në një pyll, përballë banesës së Beqir Hysës, ishte një shtëpi e vjetër, sigurisht e pabanuar, muret me gurë, çatia me rrasa guri, ashtu siç i ka pasur e gjithë Kokreva në diktaturë dhe të pa suvatuara, as nga mbrenda, as nga jashtë, përjashtoheshin vetëm pak shtëpi që kishin nga një dhomë të rregulluar e 2 – tri shtëpi dykatëshe… Pa i thënë gjë, Kristi e fotografoi, ndërsa unë qëndrova gjatë përballë saj dhe kujtova momentin e ndarjes së babës nga trungu familjar, ku morëm si pjesë 2 dhoma në shtëpinë njëkatëshe, e pa rregulluar, pra përveç tokës si dysheme dhe çatisë me rrasa, asgjë nuk kishte. Kur binte shi jashtë, ne zgjoheshim në mëngjes nga uji që futej nën rrogoz dhe ndjenim ftohtë, apo kur binte borë me erë, nga hatllat e shtëpisë hynte bora dhe në mëngjes, mbi mbulesat tona, kishte një shtresë të hollë bore…

Më pas shkuam nëpër shtëpi, takuam djalin dhe gruan e Harun Hysës e më dukej vetja sikur s’jam në vendlindje, por në një tjetër planet, ku njerëzit jetojnë si njerëz, shtëpitë e tyre nuk gjenin krahasim me atë shtëpi që fotografuam, të gjitha shtëpitë vila luksoze, në mes të blerimit dhe luleve, që do t’i kishin zili presidentët e botës, për ajrin, bukurinë dhe qetësinë!

Ja, pra, sa rëndësi ka liria, këto janë vepra të vetë banorëve, të cilët ikën rrugë e pa rrugë, sa nga mali, po aq nga deti, për t’i shpëtuar kolerës komuniste, që me plot bindjen e them, se asgjë nuk pati me komunizmin, tek ne u aplikua heretizmi mesjetar që mori formën e një genocidi ndaj nesh, prandaj shqiptarët nuk pritën më gjatë, sapo u këput kloni i korentit që na kishte futur në një burg gjigand duke na ndarë nga bota, morën arratinë… shumë mbetën rrugëve, u mbytën deteve, u vranë nga policitë e vendeve për rreth, por lirinë e fituan, se ajo fitohet me guxim dhe me gjak, askush nuk ta fal lirinë, ajo kërkohet, por nëse nuk të jepet, rrëmbehet dhe jetohet! Sot shqiptarët I gjenë kudo: në shtetet ballkanike, në Europë, në Amerikë e gjetkë dhe dua të them, se shqiptarët në Ballkan, Turqi, Europë e deri në Egjypt dhe Indi, nuk duhet ta quajnë veten emigrant, ata janë në trojet e tyre dhe këtë e vërtetojnë emrat e lumenjve, toponimet e shumta të vendeve, artifaktet e ndryshme dhe zbulimet arkeologjike që gjenden kudo, e vërteton vetë historia, që për fat të keq, vetëm ne, shqiptarët nuk e njohim, por bota e njeh mirë, ndaj shqiptari në këto vende ndjehet I barabartë me popujt ku shkojnë dhe u është shpërblyer puna dhe vetëm për pak vite, u bënë zotër të vetes së tyre, të fëmijëve tyre, por ajo që është më e rëndësishme, ata rindërtuan Shqipërinë me hapa të mëdha dhe jovetëm kanë mbërrirë botën, por po e sfidojnë botën në të gjitha fushat; ekonomike, arsimore, shkencore dhe kulturore!

Këtu mrekullohem nga çdo gjë, por mrekullia më e madhe, janë banorët, që dinë të presin krahëhapur, dinë të përqafojnë me mallë, dinë të gostisin me fjalë zemre; kështu tek Haruni, kështu tek Beqiri, i cili harroi sëmundjen, u ndje i ri, gazmor, optimist, sikur ne t’i kishim dhuruar botën, ndaj s’mund të iknim pa u future mbrenda dhe këmbëkryq qëndronte mikpritja, bujaria, ngazëllimi që ka shqiptari, kur i shkojnë në shtëpi dhe për çudi në moment m’u kujtua një bisedë e Xhafës me gjyshin (Maliqin), ku Xhafa erdhi tek ne për kafen e mëngjesit dhe po bisedonte me Gjyshin:

-          Kam therur një ftujë mbrëmë dhe bëmë një tavë të mirë, u kënaqëm aq shumë… - Ndërsa gjyshi ia ndërpreu rrëfimin dhe i tha:

-          Pate ndonjë mik, o Xhafë?

-          Vetëm me fëmijët e mi!

-          Paske ngrënë një m..!

Kjo më shumë për humor duket sot, por sinqerisht, më çdo shtëpi therej, kur vinin miq, (shumica kanë qenë të varfër, por më kohën e kooperativës, ashtu u bëmë edhe ne) respekti ndaj mikut ishte i pari, saqë një qoshe, i takonte mikut, kushdo qoftë ai!

Mbase kjo ka bërë, që shqiptarët të presin si mik, edhe armikun e me këtë rast, e kanë pësuar, se i ligu, nuk e njeh bujarinë, ai të quan budall e të shkel, të vret, të djeg… Nuk dua të them, se Xhafa nuk priste miq, ai ishte njeri bujar dhe human, ai ka mbajtur 2 vjet në shtëpi një mësues që jepte mësim në Vulçan, ka strehuar dhe ushqyer familjen e Çepit 6 muaj e sa e sa miq ka pritur dhe përcjellë, po kështu edhe Maliqi, por e rrëfeva këtë, për të treguar, sesa dëshirë kishin ta kalonin mbrëmjen me një mik duke biseduar, apo duke kënduar. Kërcyer dhe duke lozur lojrat e tyre, se edhe gjyshi (kuri qemë pa bërë kooperativë) bënte pastërman dhe mish të thatë, me shumicë, saqë gjithë dimrin, nuk mungonte mishi në shtëpinë tonë…

Gjithashtu në këtë moment që po shkruaj, m’u kujtua, që sa herë që vinin ekipe nga Tirana, daja im, Alushi, dërgonte letër të përgatisnim drekën dhe të merrnim një qingj në tufën e kooperativës, atëherë gëzonim edhe ne, se në mos mish, lëng do të hanim, se mishin e hanin “miqtë”, vetëm një herë, ta them edhe unë si Xhafa, “u kënaqëm”, se u zemëruan me babën dhe e lanë drekën pa ngrënë:

Ishte koha, kur u krye tufëzimi i lopëve që kishim ende, të vetmet kafshë që lejohej të mbanim dhe kishin ardhur nga Tirana për të verifikuar, sesi ishte kryer dhe çfarë kishin thënë tek mbledhja e zhvilluar, sigurisht, me letër nga brigadieri i blegtorisë, shkonim e merrnim qingjin “kurban” e gatuanim dhe kur ata erdhën tek ne, dreka pothuaj ishte gati dhe pasi shkëmbyen përshëndetjet, “më i madhi”, u drejtua babës:

-          Na thuaj, o daj Cen, si të duket tufëzimi?

-          Ouuu shumë i mirë, tani jemi rehat!

-          Shikon, Partia mendon për ju! Pati ndonjë kundërshtim në mbledhje?

-          Jo, kundërshtim nuk pati, por kishte një propozim…

-          Çfarë propozimi!? – Pyeti ai dhe të gjithë e përqëndruan vemendjen tek baba.

-          Kemi një Hekuran Quku, këtu në lagje, ai nuk ka as lopë, as grua, as fëmijë, u ngrit

dhe falënderoi Partinë dhe u lut të deleguarve ta dëgojnë propozimin e tij deri lart…

-          Na e thuaj, se e dërgojmë ne… prandaj kemi ardhur!

-          Meqë tufëzuat lopët, i lutem Partisë të tufëzojë edhe gratë, se qumështin e sigurova

me tufëzimin e lopërve, nëse bëhet edhe kjo, edhe unë që nuk kam grua, do bëhem me grua…!

E para doli nëna nga konaku, më pas, kur pamë, se u vendos një gjendje e ngrirë, dolëm edhe ne dhe mbetën vetëm ata dhe baba, por nuk kaloi shumë, pamë nga dritarja e dhomës së vëllait, të dilnin një nga një dhe ikën pa e ngrënë drekën…

Pasi ata ikën, nëna qante, ndërsa baba i thirri të gjithë dhe vërtet atë ditë “U kënaqëm me mish”! Sot e mendoj, se po të mos ishte daj Lushi, kushedi si do kishte vajtur filli i jetës!

Kthemi sërisht në lagjen “Katund”, ku në kthim vizituam edhe shtëpinë e Alush Hysës, i cili ka pas qenë martuar me Hava Qukun, njëra nga të mbijetuarat e “Masakrës së Varbës” nga serbët, ku u pritëm nga e shoqja e Demit dhe reja e djalit tij. Folëm dhe qeshëm, kujtuam dhe u trishtuam, por ajo që më gëzoi, ishte fotoja e vjetër e Alushit dhe Havasë, të cilat do t’i përfshij në libër…

Kështu ishte një ditë në vendlindjen time, Kokrevë, ku morëm fakte, emocione, dashuri dhe mirënjohje nga bashkëfshatarët e mi! Në doni t’i përjetoni këto ndjesi të forta, shkoni në vendlindje, aty, edhe drurët e gurët u përshëndesin, atje dhe dielli ngroh ndryshe, dhe fjëlët kanë tjetër kuptim, ato sjellin një ndiesi të veçantë, e cila quhet dashuri!!