E kam menduar disa herë këtë përballje fenomenesh, të dyja njerëzore, po krejtësisht të ndryshme. Liria përballë skllavërisë, ose njeriun që asnjëherë s’ka pranuar zinxhirët përballë atij që puth prangat me të cilat është lidhur. Profeti bëhet vëzhgues atje ku shikon dorën e Zotit, dhe ndalet. Njeriu dehet me mrekullitë e natyrës dhe ndërsa fillon t’i rikrijojë ato, bëhet arist; dikush në poezi, tjetri në pikturë e të tjerë me magjinë e tingujve në interpretimet muzikore. Shkenca është e largët me njeriun, sepse ky i fundit duhet ta gjurmojë atë përmes mësimit, në shkollë dhe në jetë. Ndryshe ndodh me artin, ai është shumë i afërt me ne, na shfaqet kudo. Bariu që pret degën e Panjës, pastaj e gdhend me dashuri dhe durim gjersa bën culën dyjare, s’është nevoja të studiojë në akademi. Mos kemi të bëjmë me imitim? Aspak. Imitimi i të tjerëve është vdekja e artit. Ai është artist dhe fillon të interpretojë me magjinë e fyellit; tufën e bagëtive që shkojnë për të pirë ujin e gurrës; i bën thirrje Tanës të zgjojë babain nga gjumi, t’i hipi kalit të bardhë për të mbritur atje ku hajdutët kanë rrëmbyer tufën e vëllait; njofton të dashurën se është duke u kthyer pranë saj, apo psherëtimat e tij i kthen në tinguj mahnitës. Jemi te brendia e njeriut, zemra drejton veprimet e tij. Përfytyroni gurgdhendësit që latojnë gurët, i mbajnë në dorë si foshnjat e tyre dhe i bëjnë të flasin. Më besoni, edhe gurët flasin, ndërsa me ta s’mund të flasë kushdo. E njëjta gjë ndodh me mjeshtrit e fjalës, të cilët e zgjedhin me kujdes, i japin shpirt dhe ngrejnë një radhua në murin e artit. Unë kam njohur valltarë të mrekullueshëm, të pashkolluar por virtyozë. Ata kanë përzgjedhur modelet dhe kanë guxuar t’i arrijnë ato. Kam dëgjuar vajtimin e nënave për të dashurit e tyre humbur në grackat dhe dramat e jetës dhe s’gjej fjalë për të sjellë atë pikëllim ngarkuar në fjalët e tyre. Aty s’dëgjohet kakofoni zërash, seicila është unike dhe e dallueshme nga të tjerat. Seicila ka individualitet të spikatur. Ato janë artiste, sepse shpalosin brendinë e shpirtit në mënyrë hyjnore, por dua të besoj që të tilla i ka bërë dhimbja. E përballë kësaj të fundit, në kahjen tjetër qendron kënaqësia e njeriut. Të gjithë keni provuar të këndoni në dasmat apo ceremonitë ku jeni ftuar. Kur njeriu përqafon gëzimin dhe bëhet pjesë e tij, lehtësisht bëhet edhe këngëtar. Shtrati mbi cilin ka hedhur rrënjë kënga, doemos është ajo dhimbje për të cilën fola. Evolucionin brenda njeriut apo mes tyre, një sy i stërvitur mund t’a dallojë lehtësisht. Por ndryshimi mes vetmitarëve dhe vdekatarëve mbetet thuajse konstant. Dikur kisha lënë një takim me Fatos Arapin dhe ndërsa vinte përballë meje vetmitar buzë trotuarit, u përshëndetëm dhe e pyeta:- përse kaq i menduar? Më ka humbur një fjalë, s’munda t’a shënoja atëherë kur m’u shfaq dhe jam duke e kërkuar, më tha Fatosi. Flasim për një poet par exelence. Shikoni pra, misteret në botën e artit janë impresionuese. Shumë nga studiuesit tanë u referohen vetëm emërave të kulturës botërore. S’tregohem aspak egoist nëse do ta klasifikoja jo thjeshtë varësi intelektuale, por edhe qendrim ksenomanie. Ne kemi personalitetet tona të shquara. Askush s’ka mundur të jap spjegime shteruese për gjeninë e Da Vinçit, për Mozartin, i cili organizonte koncerte në moshën gjashtë vjeçare, për Tolstoin e pakrahasueshëm e çuditërisht i shkolluar keq në Jasna Poliana, për dhuntitë e Pikasos që pikturonte në moshën dyvjeçare, për erudicionin e Sami Frashërit, për mendjen enciklopedike të Fan Nolit, e shumë talenteve të tjera të rralla. Këta janë vetmitarët, në jetë dhe në art. Vdekja është e pafuqishme para tyre. Duket se një dorë e padukshme e drejton njeriun në udhën ku duhet të shkojë, e ne nxitojmë ta quajmë fat. Po a është vërtetë kështu? Bindjen time e kam shpallur qyshkur: gjuhën e Zotit e njohin vetëm të zgjedhurit prej tij. Përballë tyre qëndrojnë turmat, ata që kërkojnë të ushqehen me energjinë e të tjerëve, sepse brendia e tyre është e zbrazur. Këta janë vdekatarët, të destinuar si shërbestarë të të tjerëve, sepse s’kanë mundur të bëhen njerëz të lirë. Poeti Petraq Risto, sikur ta kishte lexuar shqetësimin tim, në një poezi të publikuar bën pyetjen tronditëse: “Ku është Liria?/ Pse nuk është zbuluar ende Kontinenti i gjashtë?/ -Po vdesin shtetet?!.../ Po vjen Diktatura e Bankave?!" Imagjinata e këtij poeti është e admirueshme. Sa bukur! Me një tufë dollarë blenë zyrtarin që ligjëron shtëpinë publike, blenë vajza të reja mbetur udhëve pa shpresë e të ardhme, blenë heshtjen e turmave. Sundimtarët ushqehen me frikën e vdekatarëve dhe mbijetojnë. Sigurisht që shoqëritë ideale s’ekzistojnë, sepse s’ekzistojnë njerëz të tillë. Po përse? S’dua t’i largohem doktrinës së artit e ndërkohë do vijoj linjën logjike. Edhe dashurisë që ka mundur ta ndryshojë për mirë jetën dhe botën i është gjetur arma vrasëse, tradhëtia. Edhe fisnikërinë që afron humanizëm, modele të reja dhe vlera të spikatura, e lëndon dhe e vret mosmirënjohja. Atëherë, ku fshihet dhe si kultivohet ligësia njerëzore? Sigurisht në honet më të thella e të errëta të shpirtit të njeriut. Dhe ende s’është gjetur mënyra për t’a shëruar atë. Kot lodhen filozofët, psikologët e sociologët. Brendia e njeriut ngjason me një planet të paeksploruar. Në kohën time të lirë, thuajse gjithmonë lëviz vetëm në kodrat e Liqenit të kryeqytetit apo buzë Lumit të Lanës. Dhe vërej më kujdes fytyrat e kalimtarëv. Për të njohurit e mi me të cilët përshëndetem kam fabrikuar një shprehje standarte: deshi Zoti dhe për sot! Kjo është përgjigjia ime kur më pyesin për shëndetin. Ata ndjehen mirë kështu, besojnë se edhe unë jetoj nën pushtetin e një fuqie madhore, si ata. Njerëzit duan të dëgjojnë atë që u pëlqen dhe s’kënaqen me lirinë e tjetrit, me krenarinë e tij. Është e vështirë të largohesh nga e kaluara jote, të ndryshosh veten dhe të fitosh lirinë. Një ish Sekretar i Parë i një qyteti në afërsi të malit të Tomorit boton një libër me kujtime. Po cili është sekretari? Bëni durim. Në një takim me të zgjedhurit e një krahine; drejtues të pushtetit, frontit dhe rinisë në një qendër piktoreske, nën kurorën e një rrapi u shtrua dreka për të respektuar drejtuesin e partisë; mish i pjekur, djath, qepë të njoma, raki rrushi etj. Sekretari i Parë mori dy copa mishi dhe ia hodhi një qeni që ishte në afërsi të tavolinave, pastaj edhe një qeni tjetër...Ja, ky është një model ligësie i paskrupullt. Banorët e zonës mbanin në xhep tollonat dhe prisnin radhën te dera e dyqanit të merrnin dy kg mish në muaj. Brendia e njeriut ndryshon aq sa ai s’njeh më veten e tij, si mund t’a njohin të tjerët. Atëherë unë pyes: a mund të prodhojnë art këto qënie mjerane, dhe më tej akoma, a mund të jenë ata pjesë e artit të krijuar nga të tjerët? Ky trishtim mjafton të lexohet dhe s’ka nevojë për komente. Unë qëmtoj informacione sepse analizat s’mund të bëhen pa materialet jetësore. Dhe mbetem përherë vëzhgues i fenomeneve. Ndodh t’u kushtoj pak vëmëndje dhe t’u përmënd emrat atyre që mendoj se meritojnë të kujtohen. Pas publikimit pres reagimin e tyre, qoftë edhe formal. Mosmirënjohja shoqërohet me një heshtje varri. Përsëri argëtohem dhe bëj pyetjen objektivisht të arsyeshme: çfarë trajta djallëzore merr njeriu kur preket nga sëmundja e e delirit? Dua t’u bëj pak vend në tempullin e moralit, po s’mundem, në rrafshin etik qendrojnë si amfora të flakura. Atëherë le të qendrojnë me të ngjajshmit e tyre, me vdekatarët.
“E prishe muhabetin e gostisë Me ca përçartj’ e llomoti pa vend” Kështu i drejtohet zonja Makbeth bashkëshortit të saj. Dhe Makbethi përgjigjet: “Po qysh të mos habitem për një gjë Si kjo, për një rrufe nga qjell’ i kaltër?”
