Timo Mërkuri: HESHTJA E MITIT DHE MENDIMI I NJERIUT

Prof Dr Fatmir Terziu
18 hours ago
7 min read

Nga Timo Mërkuri

Miti i Dedalit, arkitektit të labirintit të pafund dhe shpikësit të krahëve prej dylli, me të cilët doli nga labirinti ku mbahej rob së bashku me të birin, Ikarin, është një nga legjendat më të thella të mitologjisë greke,jo pse ajo përmban përmasa heroike, por për përmasën njerëzore të gabimit dhe vetëdijes. Ai është një njeri i urtë, mjeshtër i përkryer, që ndërton simbole, por s’mund të shpëtojë nga ato që vetë ka ndërtuar. Ai është babai që kërkon lirinë, por humbet të birin në atë fluturim drejt diellit. Është njeriu që e sfidon burgun me mendjen e tij, por mbetet i burgosur në kujtesën e fajit dhe heshtjes.

I-.Poezia “Dedali” e Robert Martikos nuk është një rikthim mitologjik, por një zbritje filozofike dhe artistike në përmasën e brendshme të mitit, duke e zhveshur nga madhështia epike dhe duke i veshur një heshtje njerëzore.

1.Që në vargun e parë, poeti e rimodelon mitin nga një kënd më racional dhe më tragjikisht njerëzor:

" Guri i labirinthet ishte i drejtë.

Koridoret që ndërtoi -pa gabim“

Kjo nuk është vetëm një metitë mjeshtërie, por një përgatitje për paradoksin: edhe perfeksioni teknik mund të jetë burg. Labirinti nuk është vetëm një strukturë hapësinore, por një figurë e ndërgjegjes njerëzore, rrugë të mbyllura, kthesa pa dalje, ku njeriu endet jo për të dalë, por për të kuptuar veten. Dhe vetë Dedali s’e ndien fillimisht pendesën, por:" diçka tjetër më të thellë“ ku kjo “diçka tjetër” është zëri i brendshëm që s’e artikullojmë dot, por që ndiejmë si një zhurmë në shpirt. Në mit, Dedali arratiset, por në poezi ai arratiset për të kuptuar se liria fizike nuk përbën shpëtim. I ndërton krahët për fluturimin, por nuk e shpëton dot djalin.( s'ka rëndësi gabimi i tij rinor , fluturimi entusiazt pranë diellit , që i shkroi dyllin me të cilin qenë ngjitur krahët). Rëndësi ka çfarë vjenmë pas — një nga kthesat më të fuqishme filozofike:

" Ndërsa ai ra më butë.

Jo në det, por në humnerën e vetë"

duke u krahasuar me të birin, Ikarin që ra dhe u mbyt në detin Egje. Poeti këtu na tregon se humnera nuk është më e jashtme. Është brendësia e një mendjeje që e kupton se jo gjithçka mund të shpëtohet me dije dhe shkencë. Kjo është hija sokratike që bie mbi shpikësin: sa më shumë di, aq më shumë e ndjen tragjedinë e mosmjaftueshmërisë njerëzore.

2.Martiko ndërton një poezi që nuk zhurmon me figura të forta, por me një stil të qetë, thuajse monastik. Ai e sjell Dedalin jo si një figurë të heroike apo shpikësi të ditur, por si një njeri të plakur, që nuk flet më për artin:

" por ai nuk fliste më për mermertë e statuja,

as për fluturimin"

Dritat që i kishin ndezur frymëzuar, tani ishin bërë vetëm kujtim. Ai nuk pret më “vela të bardha,” sepse shpresa ka ndryshuar formë. E gjithë poezia ka një ndriçim të përmbajtur mesdhetar, një dritë që më parë ishte liri, por tani është plagë:

" por sepse dritën e ndritshme të Mesdheut

se shihte më si shpëtim"

Këtu, artistikja dhe filozofia shkrijnë kufijtë. Skena e fundit, Dedali që vështron lindjen jo për të parë, por për të mos harruar, është një pikturë e heshtjes ekzistenciale. Është një “heshtje pas dritës,” ku arti s’është më stoli, por përsiatje.

Në poezinë e Martikos, Dedali nuk është më ai i mitit: ai është një njeri i sotëm, që ndërton sisteme të përsosura, por nuk shpëton dot nga pasojat njerëzore të tyre. Ai është një mendje krijuese, por edhe një zemër që bart fajin. Ai nuk e mallkon dritën, por e sheh me një sy tjetër, një sy që ka parë përtej.Sikur ka një qasje me shkencëtarët që prodhuan bombën atomike në SHBA por firmosën një dokument që të mos përdorej në luftë, por as kjo nuk i shpëtoi dot nga ndërgjegja e tyre. “Dedali” është një poezi e urtësisë së vonuar, një elegji për ata që kanë ditur të fluturojnë, por jo të harrojnë.

II-Robert Martiko shkruan “Dedalin” jo për të rikthyer një mit të vjetër, por për të rindërtuar, në kohën tonë, heshtjen e një njeriu që ka ditur të ndërtojë gjithçka — veç shpëtimit të vet. Kjo nuk është vetëm histori e një arkitekti të lashtë, por rrëfimi i brendshëm i çdo njeriu modern që ka qenë mjeshtër i formave, por i pasigurt në përmbajtje. Poezia vjen si një psherëtimë e vonuar — jo për atë që ndodhi dikur, por për atë që ndodh sot, kur edhe liria duket një iluzion prej dylli, i shkrirë në dritën e vet.

Martiko i flet kohës sonë, një kohe që lavdëron saktësinë teknike, por rrallë ndalet në zhurmat e brendshme:

“Guri i labirintit ishte i drejtë.

Korridoret që ndërtoi — pa gabim.”

Kjo përpikmëri, kjo bukuri e pamëkatshme, ngjan me strukturat që ndërtojmë sot — në teknologji, në ideologji, në art — por që nuk na japin paqe. Dhe kur gjithçka përfundon, fillon pikërisht ajo që s’mund të ndërtohet: reflektimi. Aty ku mendja hesht dhe zëri vjen nga një thellësi që nuk e shpjegon dot:

“Ende jo një pendesë ndiente—

por diçka tjetër, më të thellë,”

Martiko i flet një epoke që fluturon, që përparon, që sfidon qiellin — por ai nuk e shikon qiellin si rrugë shpëtimi. Ai sheh pasojën. Fluturimi i të birit, humbja, rrëzimi, janë plagët që njeriu modern i mban brenda, duke e parë veten në pasqyrë jo si fitimtar, por si i mbijetuar. Dhe Dedali, që ra jo në det por:“në humnerën e vet”bëhet shëmbëlltyra jonë më e qartë: ajo që na dhemb nuk është dështimi, por kuptimi i tij. Martiko nuk kërkon të na trishtojë. Ai na përgatit për qetësinë e re, për heshtjen si vetëdije, për të mos pritur më anije shpëtimi nga lindja:

“por sepse dritën e ndritshme të Mesdheut

s’e shihte më si shpëtim.”

Në këtë poezi, ai s’na fton të fluturojmë — por të shikojmë përpara me një sy të kthjellët, që e ka njohur edhe dritën, edhe djegien. Është një thirrje e qetë për ta kuptuar lirinë jo si arratisje, por si përballje me veten. Dhe për këtë arsye, kjo poezi nuk është e kohës së kaluar — por një dritë e ftohtë për kohën tonë.

III-Në poezinë “Dedali” të Robert Martikos, miti nuk qëndron më në lartësinë e largët të kohëve heroike, por zbret në përditshmërinë e njeriut që ka humbur fjalën dhe ndjenjën e dritës. Martiko nuk e përdor mitin për të ngritur një madhështi të re, por për ta shndërruar atë në një reflektim të thellë filozofik e poetik, të heshtur e të dhimbshëm. E reja që sjell kjo poezi në poetikën shqipe nuk është thirrja, por përmbajtja; nuk është shpërthimi, por kujtesa; nuk është epika, por vetmia. Kjo është një poezi që nuk kërkon të ngjitet, por të ndalet — në një port, në një mëngjes, në një kujtim.

Risitë që sjell kjo poezi në poetikën shqipe:

1. Martiko nuk risjell thjesht figurën e Dedalit si legjendë, por si shprehje të një gjendjeje njerëzore të përhershme: mjeshtëria e përkryer, që përfundon në heshtje dhe vetmi. Këtu miti bëhet mbështetje për të shprehur një të vërtetë të thellë: njeriu mund të ndërtojë labirinte pa gabim, por nuk ka fuqi mbi humbjen dhe mbi brendinë e vet:

“Korridoret që ndërtoi — pa gabim.

Një punë e pastër,

tamam siç i pëlqente atij.”

Por menjëherë pas kësaj përpikmëri, vjen zhurma e brendshme, ajo që s’e rregullon as dija, as logjika, as arkitektura. Dhe këtu poezia kthehet në filozofi. Martiko nuk e artikulon, por e ndien me fjalë të thjeshta një pyetje që i përket filozofisë ekzistenciale: Ç’vlerë ka përkryerja kur njeriu s’mund të shpëtojë?

“Ende jo një pendesë ndiente —

por diçka tjetër, më të thellë.”

2. Në vend që ta vendosë Dedalin në piedestal, Martiko e zhvendos në një qytet të vogël në Itali, ku ai nuk flet më për krahë, as për labirinte. Poezia nuk rrëfen më një legjendë, por një heshtje të përditshme, një rrëfim të brendshëm, një prani pa zë:

“Që atëherë e shihnin të heshtur,

në një qytet të vogël në Itali.”

Kjo është mënyra si miti zë vend në kohën tonë: jo më me shpata dhe hyjni, por me fytyrën e një burri që s’flet më për artin, sepse ka parë përtej tij. Shtoi kësaj faktin që miti nuk flet më për Dedalin pas mbytjes së Ikarit dhe ndjen dimensionin që i jep poezisë Martiko.

3. Në fund të poezisë, drita e Mesdheut — ajo që zakonisht përfaqësonte shpëtimin, lirinë, gëzimin — kthehet në një ndriçim që s’jep më shpresë. Poeti shkon përtej dritës, dhe kjo është një kthesë artistike:

“por sepse dritën e ndritshme të Mesdheut

s’e shihte më si shpëtim.”

Është një varg i rrallë, i qetë dhe therës. Kjo nuk është mohim i dritës, por një mënyrë tjetër e të parë; është mosbesimi i një njeriu që ka parë edhe bukurinë, edhe humbjen. Kështu, Martiko vendos dritën në një nivel të ri poetik: dritën si kujtesë, jo si premtim.

4. Poezia shqiptare është mësuar të ndërtojë figura të mëdha, heronj, simbole. Martiko sjell të kundërtën: një burrë që shkon çdo ditë në port, jo për të pritur dikë, por për të parë drejt lindjes — thjesht sepse ka mbetur aty, në një dritë që nuk e ndriçon më shpirtin. Kjo qasje është e re dhe e guximshme në poezinë tonë.

Në fund, ajo që mbetet nga kjo poezi nuk është fluturimi, por heshtja që vjen pas. Dhe ajo heshtje është më filozofike se çdo fjalë, më mitike se çdo perëndi, më poetike se çdo metaforë.

Robert Martiko nuk shkruan për t’u dëgjuar, por për të dëgjuar. Dhe këtë e mëson më së miri nga Dedali, i cili ra jo në det, por: “në humnerën e vet.” Në këtë humnerë poetike, zëri i tij bëhet më njerëzor se kurrë.

Faleminderit Robert Martiko . Diamant i vogël, prerë me finesë. Urime

Sarandë, më qershor 2025

DEDALI

Guri i labirintit ishte i drejtë.

Korridoret që ndërtoi — pa gabim.

Një punë e pastër,

tamam siç i pëlqente atij.

Por kur ndërtimi mbaroi,

nisi të ndiente zhurma të brendshme,

kur mblidhte dyllë bletësh në guva detare,

nën buçima të errëta dallgësh.

Ende jo një pendesë ndiente—