Teuta Sadiku: Për artisten Rozafa Shpuza

Kur bashkohen dy vizione artistike: kamera që regjistron dhe shprehja që kapsulon përjetimin. Rozafa Shpuza

 Për autoren Rozafa Shpuza krijimtaria flet për  ndërthurjen e dy pasioneve të saj – fotografia dhe letërsia.

“E kam shumë të ndërlidhur poezinë dhe fotografinë. E ndoshta dashuria që kam për të dy këto hobi të mia ma të dashtunat që janë fotografia dhe poezia, unë kam arritur me kuptuar se nuk mund të ndahem prej asnjërës dhe e vë re që fotografia ime ka shumë poezi dhe anasjelltas, poezia ka shumë fotografi. Domethënë, unë ku drejtoj aparatin që kapi një personazh, një detaj, një objekt të caktuar, unë ndoshta ulem përnjëherë ku jam duke pirë një kafe, ku jam duke ecur në rrugë me makinë, e shkruaj menjëherë një poezi. Domethënë, më vjen vetvetiu ndjesia edhe për ta fotografuar atë gjë, edhe për të shkruar për të”, ka thënë ajo.[marrë nga gazeta javore ``Koha`` 30 Mars 2023]

Rozafa Shpuza është autore e katër librave: librit me proza poetike të shkurtra “Kohë ikonash” (2011) dhe vëllimeve me poezi “Anipse” (2013), “Grizhlat” (2016) dhe “Nana i qindiste kryq dimnat” (2020). Derisa librin e parë e ka botuar në gjuhën shqipe standarde, tre vëllimet poetike janë shkruar në gegërishte.

Në ``Kohë ikonash`` duket sikur Rozafa  Shpuza nuk është e vetëdijshme për stilin e saj ,por  përqëndrimi dhe fokusimi në detaje nga qyteti, rrugica mëhalla, të folurit për ndjenjat , trupin, emocionet ,mendimet është një mënyrë specifike kulturore për të ndërtuar një  stil,stilin e saj  Etnografik po aq sa edhe egon Autoriale.

Libri në fjalë është një kryqëzim midis shkrimit etnografik dhe atij krijues/letrar.Janë përshkrime përvojash, udhëtimesh reale dhe imagjinare.

U emocionova shumë kur hyra në blogun e saj Dromcat dhe pashë galerinë e saj me fotografi dhe lexova shkrimet e saj që më pas u bënë libër .Ndërsa I lexoja imagjinoja Shkodrën, rrugicat e ngushta dredharake, ,bëzëmbrëmjet, aromat e shumta të bukës, të pastiçerive  , të luleve në oborre e ballkone,    dëgjoja zilet e biçikletave,shiun me aromën e tij, grillat që mbyllen e hapen,rënien e gjetheve, cicërimat, psherëtimat deri edhe puthjet e fshehta.

Çdo përshkrim I saj , si natyror apo edhe dukuri apo fenomen shoqëror shndërrohet në një etnografi ,në momentin kur autorja  fillon e kupton historinë e vet personale si të përfshirë në procese dhe  më të mëdha shoqërore.RUSSEL1999.

Shkrimi në vetvete është një process tjetërsues. Shpuza eksploron mendimet e veta dhe I shndërron ato në simbole dhe figura letrare.Këto mendime kur lexohen prej të tjerëve nuk I përkasin më   autores,lexuesit deshifrojnë sistemin e shkronjave dhe gramatikës që ka përdorur ajo dhe I reformojnë ato në emocione dhe  ndjenja më të thella.

Prozat poetike  e kthejnë egon e shkrimit në një autor etnografik.Identiteti narrativ është gjithmonë i pakapshëm pasi është I lidhur në kohë, e koha rrjedh.[Paul RICOEUR1992. Vetja për të cilën shkruan Shpuza shndërrohet në një tjetër,evoluon në kohë.

Reflektimet e Rozafa Shpuzës I lexojmë në  prozat poetike Hapa nëpër shkallë ,Idhtësia e një monologu, Mesazhi I syve Namë apo urim ,Mirazh,Shuhet ngadalë ,Miq apo armiq.Historia e gjethit bakeq.

Proza poetike është formë letrare ku gjuha dhe figuracioni i poezisë vendosen brenda trupit të prozës: imazhi, kondensimi, metafora, ritmi  i brendshëm dhe një intensitet semantik që nuk i shërben vetëm narrativës së thjeshtë. Proza poetike demonstron tipare poetike si  simbole, metafora,e  figura të tjera.Shpesh hasim interpretime se  si formë  proza poetike  ka shërbyer  si reagim ndaj trajtimit tradicional të prozës.

Parametrat praktikë që i dallojnë tekstet e Shpuzës si  proza poetike janë:

Imazhi i përqendruar  ``Mjerisht ,qejtë e rrugave belbijn pa mujt me lehë e  perherë e ma rrallë  I ulërrijnë hënës së plotë.``Në këtë prozë poetike  përshkrimet janë të  shkurtuara e   të detajuara; çdo fjali punon si kornizë imazhi.

    Kondensimi leksikor  Pritja ka kapërthyer pas meje si rrashta e breshkës. Ka zgjedhje fjalësh  dhe frazat shpesh janë “të ngarkuara  emocionalisht.

Ritëm dhe muzikalitet brenda fjalive  pa ndarje vargjesh, por me aliteracione, pulsacione sintaksore.

Ambivalencë narrative Në prozat poetike  kemi  mungesën e rrjedhës së pastër të ngjarjes; përparësi i jepet përjetimit dhe asociacionit.

Përsëritja e motivit si unifikues strukturor Shpuza kap  një imazh (drita,  hëna, shiu) që e rrikthen dhe lidh frazat,krijon prozën e re poetike .

Si formë e pavarur  proza poetike  i atribuohet (Aloysius Bertrand) dhe kryeautorit modern  Charles Baudelaire; veprat si Petits Poèmes en prose (Le Spleen de Paris) Më tej, vazhdoi  tek Rimbaud, Apollinaire dhe tek poetë modernë e bashkëkohorë. Artikuj e antologji bashkëkohore e lexojnë prozën poetike si formë të rebelimit poetik dhe eksperimentit me përfaqësimin e përjetimit të sotëm.

Në letërsinë shqipe tradita e prozës poetike identifikohet që nga periudha moderne dhe studiuesit kanë vënë emra dhe shembuj të prozës tek skicat e Migjenit, Konicës . Kjo tregon se zhanri funksionon edhe në një gjuhë me traditë të fortë poetike si shqipja.

 ``Provoj përsëri ta thërras. E ndiej më shumë se kurrë nevojën për ta pasur afër atë që ka marrë formë të mjegullt në sytë e mi të përlotur nga malli. Kam ëndërruar në netët pa gjumë e Hënën e kam pasur mike besnike, por pse sonte, kur është më afër meje, ajo më fshihet e s’e dëgjon klithmën brenda shpirtit tim. A thua mallin tim e kanë marrë valët e deti s’do të ma sjellë përsëri atë? Ua kam pasur përherë frikën zbaticave, se me tërheqjen e tyre janë të afta të gllabërojnë psherëtima e të lënë mijëra lutje e puthje të enden në stuhinë e kripur, pa mundur kurrë të shkojnë në destinacion. ``

Fragmenti  I shkëputur nga proza poetike e Rozafa Shpuzës  është një “bllok-foto” i ndërtuar me tre elemente: subjekti (heroi lirik — shpesh poetja vetë), objektet ikonike (Hëna, Deti) dhe veprimi i brendshëm (malli, klithma, frika e zbaticës). Ndjejmë menjëherë një fokus të mprehtë (si kur fotografon një portret në afërsi) — fjalitë nuk shpërndahen në rrëfim të gjatë, por blloku i prozës grumbullon emocionet në një shkrepje.

Teknika fotografike si metaforë letrare:

 (Kadrimi): Hëna si “mike” konstituon kornizën morale dhe ndriçuese; kur ajo “fshihet” humbet pikëreferenca e heroines.

 (thellësia e fushës): Deti dhe zbaticat operojnë si zona të thella: ato që prekin sipërfaqen (psherëtima) përfundimisht zhyten në sfondin e gjërë të kujtesës.

 (koha e ekspozimit): Netët pa gjumë — kohë e zgjatur — i japin frazës një ndjesi “exposure” të lëngshëm: koha rrëshqet, por një artisteje fotografe  si Shpuza  i mundëson kapjen e një momenti.

   Kontrasti dhe granulimi: Fjalitë sjellin kontrast midis dëshirës (e butë) dhe frikës (e ashpër) — si të ishin dy tonalitete të një fotografie bardhë-zi.

Në nivelin letrar, Shpuza përdor shprehje që godasin ndjeshmërinë: “klithmën brenda shpirtit”, “psherëtima”, “mijëra lutje e puthje” — frazat  bëhen objekte të prekshme; lexuesi ndihet i pozicionuar në një studio ku poetja-fotografe kontrollon dritën e brendshme.

Heroi lirik shfaqet si qenie që përjeton kohën si pulsim: mallin e ndërprejnë zbaticat, miqësinë e hënës e përsërit kujtesa. Duke qenë se poetja është fotografe, subjekti nuk është thjesht ndjesi por edhe “i dokumentuar”  çdo trishtim,gëzim, ndjesi  kthehet në framë dhe ruhet si imazh. Kjo e bën zërin poetik të Shpuzës më shumë një dëshmitare të egzistencës  sesa një rrëfyese kronologjike.

Për të ruajtur harmoninë e  prozave poetike Rozafa Shpuza       përdor leitmotivet (Hëna / Deti /shiu) si “nyje” për kalimet. Përsëritja e një fjale, imazhi apo tingulli krijon rrjedhje.Ajo ndërton gradualisht fokusin: nis me një kadrim të afërt (emocion personal), zgjerohet  në peizazh (deti, qyteti), dhe  e mbyll me reflektim meta-poetik ,atë çka  fotografon shpirti).Ajo  përdor mikro-metaforën si urë mes paragrafesh — një metaforë që transformohet pa ndërprerë rrjedhën.

Proza poetike e Rozafa Shpuzës  përmes imazhit të kondensuar dhe atmosferës së dendur  sjell një interes të veçantë për kritikën sepse bashkon dy vizione artistike: kamerën që regjistron dhe shprehjen që kapsulon përjetimin.

Galeri Oda ,një shtëpi që dikur gazmonte  prajshëm prej zërave të prindërve të saj ,gjyshes e vëllezërve, tani është bërë një shtëpi ku prêt e përcjell artiste prej mbarë botës.