SI E GJETA DITËVERËN “DIBRANE“ NË SALAMINË…
DITA e VERËS është një festë mbarëkombëtare, ditë që festohet nga të gjithë shqiptarët: në Shqipëri, në Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni...
Një ditë atë e gjeta, ashtu siç e pata përjetuar në fëmijëri, në një ishull të Greqisë, midis arvanitasve të Salaminës…
Dhe në Kukurin malor të Thivas...
Po e përcjell, shoqëruar me një “tufë kukrekësh”, lulet e Ditës së Verës, rrënjë nga Dibra
Dita e Verës… 14 Marsi…Sa herë dëgjoj këtë emër kujtesa kthehet një gjysmë shekulli pas, në ditët e mija të fëmijërisë, në ato ditë që nuk kthehen më. Dita e Verës ishte një ditë e gëzuar për të gjithë por në veçanti ajo ishte një ditë e madhërishme për fëmijët…
Dita e Verës si dhe shume Ditë të tjera të shënuar në kalendarin vjetor si Nevruzi, Shëngjergji, Shën kolli, Shën Mëria, Shën Mitri e të tjera ishin pika referimi në kalendarin popullor. Fejesat, dasmat, lindjet, vdekjet, të mirat dhe të këqijat, gëzimet dhe fatkeqësitë ishin masë e kalendarit popullor. Nëna ime e mirë, sa herë kur unë festoja ditëlindjen time që sipas letërnjoftimit ishte më 11 maj më thoshte se ti nuk ke lindur pesë ditë pas Shëngjergjit (6 maj) por pesë ditë para Ditës së Verës. Dhe asnjëherë nuk mungonte të përshkruante, me gëzimin e nënës se si komshinjtë vinin e të mbulonin me lulet e sapoçelura të thanës duke uruar që të bëhesh i fortë si thana, të rrethonin me vezë të kuqe që të rritesh i shëndetshëm, “I bardhë e i kuq si veza…” Që në vogëli, por edhe tani që kam hyrë në dhëmbët e pleqërisë, asnjëherë nuk më janë shqitur nga qenia ime këngët dhe ritet e Ditës së Verës, bukuria që përcillnin mëngjeset paraditverore. Të bukura, kaq të bukura sa nuk harrohen kurrë, ishin ditët, apo më mirë të them javët e paraditverës… Ngriheshim herët në mëngjes, pa zbardhur dita. Vishnim shpejt e shpejt ndonjë rrobë të trashë të leshtë që të përballonim të ftohtin e mëngjesit që në Dibër në fund të shkurtit e fillim të marsit thuajse kurdoherë ishte me dëborë e me akull dhe dilnim “Tek Thana”. Kjo bimë frutore çel e para midis të gjitha pemëve në anët tona. Sythat e saj fryhen e plasin edhe midis të ftohtit e ngricës. Druri i saj konsiderohet si druri më i fortë midis të gjithë drufrutorëve që natyra mban në gjirin e saj të virgjër. Ndoshta kjo është arsyeja që të parët tanë paganë kanë zgjedhur për t’iu falur thanës, për tu fërkuar pas saj që “ të bëhemi të fortë si thana”. Edhe këngët që këndonim me zë të lartë që të dëgjojnë komshinjtë ishin këngë që të ftonin për shëndet. Ja njëra prej tyre ashtu siç ka mbetur e pashkulshme në kujtesën time..
I fortë si thana,
I lartë si plepi
I lehtë si lajtheja
I bardhë e i kuq si veja…
Ëndrra dhe dëshira e fëmijëve në ato kohë ishte të ishin trup fortë si thana, të ishin trup lartë si plepat kavak që lartoheshin rreth shtëpive, të ishin trup lehtë si lajthia dhe të ishin të bardhë e të kuq si veza. Për këtë i luteshin Ditë Verës. Ngritja herët ishte një garë e përditshme fëminore. Ai që ngrihesh i pari kishte privilegjin të tallte e përqeshte bashkëmoshatarët e vet t’u linte atyre “morrat e pleshtat”, t’u këndonte me qesëndi :
Fli or Gëzim fli ,
Të ka marrë nana n’gji,
Sa qenke rrit
Qenke ba si shyt…
Ftesa për të dale “ke thana”, ishte domethënëse, qesëndia për ata që flinin gjumë ishte po ashtu domethënëse. Dita e Verës shënonte fundin e punëve të mbyllura dimërore dhe fillimin e punëve të hapura, punëve të mëdha të Verës. Ndaj secili tash duhet te ngrihet herët dhe t’u përvishet punëve. Nata e Verës ishte Nata e Luleve. Në mesditë, djem e vajza shkonin në zabel dhe mblidhnin lule, bënin me to kurora dhe duke kënduar e hedhë valle vinin e i ngjisnin mbi portat e shtëpive. Në mbrëmje mblidheshin tek mullinjtë dhe pasi hidhnin në ujin që shkumëzonte tek dilte nga helika e mullirit lule, mbushnin ibrikët me ujë dhe me të spërkatnin shtëpitë… Në mbrëmje, kur binte errësira organizohej ndezja e zjarreve. Pranë çdo shtëpie fëmijët, në një garë të pashpallur, me ditë të tëra punonin kush e kush të bënte mullarin më të madh, të ndizte zjarrin më të madh. Rreth zjarreve përsëri këndoheshin këngë, thyheshin vezë e në fund organizohej kapërcimi i flakëve në shuarje. Në sofrën e Natës së Verës zakoni e donte që të vihej gjeli më i madh i tufës së shpendëve të shtëpisë…
* * *
Dita e Verës, 14 marsi, shpaloste të tjera bukuri, të tjera rite. E ndërsa nënat dhe gjyshet gatuanin “Petën e Ditëverës”, e mbushur me gjërat më të shijshme të kohës, fëmijët, djemtë dhe vajzat, madje edhe nuset e reja që zakonisht merrnin leje për t’u kthyer tek prindët, nisnin këngët dhe lojërat e tyre. Djemtë luanin kala dibrançe, futboll, dokrra, madje organizonin lagje me lagje beteja me bahe, një mjet thurur me penjë që përdorej për të përcjellë gurët kundër kundërshtarit nga një kodër në tjetrën. Goditja që mund të merrej nga një gurë i kundërshtarit nuk konsiderohej fatkeqësi dhe nuk ushqente asnjë lloj mërie me kundërshtarin…Vajzat luanin jesir, qorrduka e lojëra të tjera. Luanin edhe një lojë tjetër me vajzat e lagjes përkundruell. Këndonin dhe u hidhnin romuze njëra tjetrës. Gëzim sillnin midis fëmijëve, por edhe të rriturve, ardhja e Llazoreve dhe këngët karakteristike që përcilleshin në ritin e ardhjes, qëndrimit dhe ikjes së tyre. Llazoret ishin njerëz, djem dhe vajza, të lagjes tjetër, të cilët visheshin me rroba shumëngjyrëshe dhe në fytyrë mbanin maska që të mos njiheshin. Llazoret përfaqësojnë ato shfaqje popullore që aktualisht kanë hyrë në fjalorin festiv mbarë botëror me emrin Karnavale… Kur erdha në Athinë për afro një vit të tërë jetova ne Salaminë, një ishull i banuar nga shqiptarë të ardhur shekuj më parë, nga arvanitas. Një ditë u befasova kur Parashqevula që i kishte kaluar të gjashtëdhjetat , duke biseduar me mua me fjalë arvanitase (unë në atë kohë nuk dija asnjë fjalë greqisht) më këndoi një këngë të fëmijërisë së saj që më solli në Salaminë ditëveret e krahinës sime. “Kur jeshim të vogëla, më tha ajo, më 14 mars, Ditën e Verës, dilnim në majë të kodrës së Kamaterosë dhe u këndonim vajzave të fshatit tjetër, Ambelaqit:
Ambelaqi gropa gropa
I ka vashat porsi lopa…
Parashqevula këndoi me një shqipe çuditërisht të pastër të njëjtën këngë që vajzat dhe nuset e lagjes së Ashikëve u këndonin vajzave dhe nuseve të lagjes së Kallçishtit… Romuzin e Parashqevulës”, shumë vite më vonë, larg gjeografikisht nga Salamina do ta gjeja edhe në një fshat malor të Thivas, në Kukur, në një bisedë me Lam Qefalarin që kishte hyrë në shekullin e dytë të jetës së tij dhe kushëririn e tij Jorgo Qefalari në prag të shekullit... Jorgoja recitoi:
Kukurati gropa – gropa i ka vashat po si lopa.
E pyes se pse u këndonin kështu? “I ka të mira. I ka prodhuese”. Përgjigjet, dhe qesh me shpirt.
DITA E VERËS është një festë e vjetër popullore, një festë shumë e vjetër, festë pagane, parakristiane, gjeografia e së cilës është shumë më e gjerë se Elbasani apo Dibra ku unë përjetova gëzimet e saj fëminore. Ajo është një festë mbarëkombëtare që nuk njeh kufij. Një festë që unë e gjeta larg midis arvanitasve të Greqisë... * * *
Duke shkruar këto radhë, rrjedhe e kujtimeve të hershme nuk mund të rri pa përcjellë për lexuesin urimin tradicional: “Gëzuar Ditën e Verës! E gëzofshi atë me nanë e me babë, me motra e vëllezër, me nipër e mbesa, me miq, shokë, shoqe e dashamirë ! “
Abdurahim Ashiku
Gazetar, Athinë
