SHKODRA NË KUJTIMET E MIA TË FËMIJËRISË
(Fragment nga romani “Mashtruesi”)
Si sot më kujtohet dita, kur shkuam familjarisht në Shkodër, ku ishte transferuar babai. Ishte viti 1950. Plaçkat qenë nisur me një kamion të ushtrisë, kurse nëna me dy binjakët e vegjël, Kastriotin dhe Virgjilën, së bashku me mua që isha diçka më shumë se tre vjeç, udhëtonim me një autobus të vogël, nga ata që u kishte mbetur emri SATA. Mua më pushtoi një frikë e madhe, kur kaluam urën e Bahçallëkut e më pas ecnim rrëzë lumit Buna që dilte nga ai liqen i pafund. Më dukej sikur do të binim në ujë. Më shumë shqetësohesha për motrën e vëllanë. Kur çdo gjë kaloi mirë, u takuam me babanë i cili na çoi në një shtëpi me oborr, rrethuar me mur guri, gjë e zakonshme për çdo shtëpi në atë qytet. U vendosëm përkohësisht në një dhomë. Qemë lodhur, ndaj hëngrëm diçka dhe ramë shpejt për të fjetur. Të nesërmen unë dola dhe zgjata kokën te porta, për të parë në rrugë se mos gjeja ndonjë fëmijë të moshës time. Ngjitur me ne ishte një furrë që piqte bukë për ushtrinë. U bëra kurioz dhe pashë nga dritarja e çelur. Mbi një magje të madhe druri, dy ushtarë ngjishnin brumin me këmbë. Kishin përveshur pantallonat dhe djersa u shkonte çurk. U largova me një ndjenjë të keqe dhe sytë më mbetën tek ca karroca që të tërhequra nga kuaj të shpejtë, transportonin udhëtarë, brenda për brenda qytetit. Qenë të zeza me rrota të kuqe dhe nga pas kishin nja dy radhë me tela me gjemba, çka nuk shkonte fare me elegancën e tyre. Më vonë mësova se kjo bëhej për të penguar kalamajtë që t`u vareshin nga mbrapa, ku mund të bëheshin dhe aksidente. Karrocierët mbanin në dorë nga një kamxhik të gjatë që e përdornin si për kuajt e pajtonit, ashtu dhe për të trembur fëmijët që s`i linin të qetë.
Në këtë shtëpi nuk ndenjëm shumë, kështu që nuk arrita të zë shokë. Një ditë me diell, ngarkuam plaçkat dhe shkuam në një shtëpi tregtari në lagjen Badër që ishte fare pranë qendrës së qytetit, në mes të të cilës ishte truma që ngjiste më shumë me një shatërvan dhe rrethohej nga dyqane të cilat atëherë quheshin Dugajt e Reja. Në krye të rrugës, m`u në qoshe, ishte një tjetër furrë. Ajo quhej Furra e Naumit dhe ku nuk e gatuanin brumin me këmbë. Në atë furrë kam ngrënë simitet më të shijëshme në botë. Era e këndëshme e tyre, më ndjek pas edhe sot e kësaj dite. Aty piqeshin edhe tavat, byrekët e fugacat, siç i quanin shkodranët pandispanjat. Naumi, furrxhiu, që më shumë ngjiste me ndonjë përgjegjës hoteli, nuk mërzitej kurrë. Atë e donin dhe e respektonin të gjithë. Përballë tij qëndronin të rreshtuara, në pritje të ndonjë pune, karrocat e dorës të hamejve të qytetit. Ata ishin njerëz puntorë, të papërtuar e përherë të qeshur. Mes tyre dallohej Bixhi. Ky ishte një burrë simpatik që e hidhte xhaketën mbi njerin sup dhe që kishte një zë melodioz. Mua më mrekullonte dialekti shkodran që ndryshonte shumë me atë toskërishten që përdornim në shtëpi. Ja kështu, ëmbël dhe qetësisht fliste dhe e zonja e shtëpisë, Maria, një grua e veshur me rrobat karakteristike të grave qytetare shkodrane e cila sytë i kishte bojëqielli. Ajo, kur pa ushtarët që po shkarkonin plaçkat, doli në krye të shkallëve dhe hapi krahët, duke i thënë babait:
- Nuk u lejoj zotni të futeni në shtëpinë time.
Babai nuk e prishi gjakun. Ai patjetër që e dinte se kësaj gruaje ia kishin marrë dhe nja dy shtëpi të tjera, prandaj kishte arsye të reagonte ndaj vendimit të pushtetit për t`u strehuar atje edhe një familje tjetër. Ca më shumë një familje oficeri. Por im atë me durim e zbuti atë grua duke i thënë se:
- Këtu dikush do të vinte. Çdo gjë është bërë sipas rregullave. Unë të garantoj për një gjë; që ne do të kalojmë shumë mirë me ju.
Dhe ashtu ngjau vërtetë. Ne këtu morëm dy dhoma të mëdha, njera poshtë dhe tjetra në katin e dytë.
Maria kishte dy vajza e tre djem. Një djalë tjetër, më duket e kishte në Itali, ku kishte studiuar për mjekësi dhe nuk qe kthyer më nga që ashtu kishin rrjedhur ngjarjet. Por për atë, nuk flisnin kurrë. Ai duhej të ishte fëmija i parë. Burri i Maries, Lorua, kishte vdekur herët dhe ajo kishte qenë vetë grua e vetë burrë në atë shtëpi. Tani që fëmijët ishin rritur, ndryshonte puna, por ja, nuk i linin rehat. Fëmijët e respektonin shumë të ëmën, aq sa ajo, neve na dukej shumë autoritare. Me nënën tonë u miqësua shpejt. Tërë meraku i saj ishte që ne fëmijët, të mos këpusnim lulet. Kur vini pashkët ajo na sillte vezët e kuqe që shpesh kishin figura të bukura lulesh e gjethesh. Maria u afrua më shumë me ne, kur na goditi një fatkeqësi e rëndë dhe na vdiq Virgjila. Atëhere ishte shumë vështirë të gjendeshin ilaçe, ndaj vdekjet e fëmijëve ishin të shpeshta. Kur ajo u sëmur, as mjekët nuk patën ç`t`i bënin. Prindërit e mij e ndjenë shumë këtë humbje dhe nuk gjenin ngushëllim. Natyrisht që nëna e tregonte më shumë hidhërimin. Merrej me mua dhe Kastriotin e vogël, por sytë përherë i kishte të mbushura me lot. Gratë e asaj rrugice, ku banonin thuajse gjithë familjet më të vjetra të qytetit, vinin shpesh tek ne. Nëna i priste me shumë dëshirë. Kurse babaj thuajse gjithmonë ishte i larguar me shërbime. Ai vinte rrallë në shtëpi dhe sillte gëzim. Të dielave, shkonim familjarisht në piknik, në kalanë e qytetit. Gjithmonë më ka mrekulluar ajo. Kur shihja nga muret e saj, pamja ishte mahnitëse. Dhe përherë kam ndierë, kur veja atje, të njëjtin emocion. Pa tjetër që tek unë ka ndikuar dhe legjenda që ajo ruante. Ai qumështi i bardhë që pikon ende tek hyrja e saj, ku është shumë fresk edhe në mes të verës, akoma fsheh për mua një mister. Poshtë mureve të stërmëdha prej guri të kalasë, ndodhej një varr i rrethuar me kangjela të larta. Thonin se ishte i një pashai. Kushedi. Ndofta dhe na gënjenin. Siç na gënjenin, kur thoshnin se tek një gur i kodrës përballë, ndodhej gjurma e kalit të Skënderbeut i cili paskej kërcyer nga kalaja atje. Sido që të ish, kjo e bënte më të besueshme historinë e saj të mbushur me luftra.
Mua më ka mbetur në mendje dashuria e respekti që njerëzit kishin për njeri tjetrin. Shkodranët ishin njerëz të përzemërt e gojë mjaltë. Ata mirëkuptoheshin me njeri tjetrin dhe bënin shumë për të ardhurit. Edhe sot e ruaj miqësinë me shokët e fëmijërisë. Në vitet pesëdhjetë, dimrat ishin të ashpër. Atëhere binte shumë borë. Aq sa ndërpriteshin edhe shkollat. Nga çatitë e shtëpive vareshin qirinj të trashë akulli.
Unë dhe Kastrioti që nga dritarja e dhomës së katit të parë, përgjonim zoqtë që duke kërkuar ushqim, futeshi në batin që kishim vendosur në oborr. Bati ishte një lloj kurthi që përbëhej nga një korrnizë druri katrore e mbuluar nga një rrjetë teli. Ajo qëndronte e vendosur mbi një shkop ku ishte lidhur një spango e gjatë e cila shtrihej deri brenda dritares. Vinim poshtë batit ca kokrra gruri dhe prisnim derisa zoqtë e uritur, shkonin për të çukitur. Në këtë çast, ne tërhiqnim spangon dhe ata mbeteshin brenda. Na rrihte zemra nga gëzimi dhe me vrap dilnim përjashta. Shkonim tek bati dhe e ngrinim atë, sa për të futur dorën. Pastaj i nxirrnim një e nga një. Ata në fillim përpëliteshin, por kur shihnin se nuk kishin se nga t`ia mbanin, rrinin urtë. Ama edhe ne kur e shihnim se nuk kishim se çfarë të bënim me ta, i lëshonim.
Me vëllanë duheshim shumë. Nuk ndaheshim për asnjë çast. Kur unë veja në shtëpinë e Pionierit, ku shfaqeshin filma të bukur, e merrja gjithmonë edhe atë me vete. Kjo puna e filmave është histori më vete. Një herë pamë të ekranizuar operën “Aleko”. Ajo e kishte marrë subjektin nga poema “Ciganët” e Pushkinit. Unë nuk e dija se ç`ishte opera, ndaj të nesërmen u thoshja shokëve se kisha parë një film, me një popull që fliste duke kënduar. Edhe ata e besonin. Disa herë kam parë një film, ku personazhi kryesor, hipur mbi një kalë, merrte rrugën nga e djathta, ku ata që i kishin zënë pritë, e qëlloni pabesisht për vdekje. Unë, kur shkoja herën tjetër për ta parë, shpresoja që ai të ndërronte rrugë e t`i shpëtonte pritës. Por s`ishte e thënë. Ai përsëri andej shkonte, e vritej e vritej pa pushim. Unë mërzitesha për tamam, derisa një natë thirra: “Mos shko andej!” Njerëzit qeshën me mua, bile dikush tha dhe “Mos na xej kryt”, por unë atëherë nuk e kuptoja pse. Edhe në kinemanë e qytetit na çonte babaj. Por nga një herë, shkonim vetë me shokët, ashtu si pa leje. E nga që nuk kishim lek për të prerë biletën, u luteshim të rriturve të panjohur “O shak, a pa m`merr?” Dhe ata, një nga një , na merrnin për dore, sikur ishim fëmijët e tyre e na fusnin brenda. Portierët bënin sikur nuk kuptonin gjë. Ne kishim hall sa të hynim, se atje e dinim që filmin do ta shihnim në këmbë. Po ku donim t`ia dinim ne. Në kinemanë verore, ndonjëherë luheshin edhe pjesë teatrale. Edhe këtu ndodhnin çudira. Një vajzë e re, pa shumë fat në dashuri, merrte thikën dhe ia ngulte vetes. Pastaj binte në skenë pa ndjenja. Mua më dhimbsej dhe ia tregoja nënës e cila qeshte dhe më thosh se vajza luante rol. Po hajde të sqarohesha unë, se ç`ishte roli. Ishte ende shumë herët që të mësoja rolin në skenë e sidomos në jetë.
Unë e Kastrioti ishim fëmijë të urtë. E megjithatë i kam nja dy çarje koke si kujtim nga ajo kohë. Një herë duke luajtur rrasabuç, më goditi me një gur Marku, vëllai i Toninit dhe Anës bukuroshe (se që atëhere e dalloja të bukurën) të cilët banonin ngjitur me shtëpinë tonë. Kurse një herë tjetër, rashë nga karroca, teksa shkonim tek nan Adili, në oborrin e së cilës na priste në man i madh.
Një ditë, nuk e di sesi më lindi ideja dhe vendosëm të bënim një farë tregtie. Nxorrëm një stol tek porta e jashtme dhe vumë aty ç`na zuri dora: nja dy gota, një tavull duhani, dy kallëpë sapuni rrobash, një kuti mishi, karamelet që nëna i mbante për qirasje, një unazë floriri që ia vumë çmimin dhjetë lek, ca xhingla mingla të tjera e deri një këllëf pistolete të babait. Njerëzit kalonin indiferentë para nesh dhe jo që nuk blenë gjë, por as që denjuan t`i hidhnin sytë mallit tonë. Ne të mërzitur, u futëm brenda, por kur e mësuan këtë proçkë prindërit, i hëngrëm nja dy pëllëmbë të mira.
Shkodra kishte një xhami me dy minare dhe pranë kalasë, xhaminë e plumbit të cilat ishin vepra të vërteta arti. Por më shumë binin në sy kishat e mëdha, këmbanat e të cilave, dëgjoheshin deri në majën e Taraboshit. Ndodhte që me fëmijët e Badrës, futeshim në ato kisha, ku arkitektura, skulpturat, ngjyrat e shumëllojshme e të ndezura të xhamave të dritareve, muzika e organos hidraulike, era e temjanit e deri veshjet e ritet rigoroze të priftërinjve, na linin pa mend. Më dukej sikur isha futur në një botë përrallash, por kur largohesha, më shoqëronte një si frikë, aq sa shpesh në gjumë, shihja ëndrra me ata shenjtorët. Shenjtorëve nuk u jepja atë kuptimin që kam për ta sot; ata më duheshin më shumë si gogolë të frikshëm. Më bëhej sikur më ndiqnin për të më kapur. Vrapoja që të shpëtoja, por gjithmonë më priteshin gjunjët. Ata më vinin fare pranë dhe pikërisht në këtë kohë zgjohesha. Por kjo nuk ishte gjë para ëndrrës ku më shfaqej koka e një shenjtori të vdekur, me sytë e hapur e të palëvizur dhe flokët e dendura, kaçurrela. Nuk më dilte e keqja gjithë ditën. Këtë ëndërr që e shihja shpesh ia tregoja Kastriotit. Kur e pashë se dhe ai kishte frikë nga ëndrra ime, e kërcënoja, se po të mos bënte siç i thosha unë, do thërrisja të vdekurin flokëkaçurrel. Nja dy vjet, ai e di se ç`ka hequr kur unë bërtisja: I vdekuri flokë kaçurreli!
Në rrugicën tonë, kishte dhe budallallëqe. Kështu, ishte si zakon që kur shahej ndonjëri, gjendeshin rimat e duhura, si fjala vjen: O Besnik, çarranik. Ose kur donim të ngacmonim babanë e një shoqes tonë i cili nuk duhej të qe mirë nga trutë dhe në çdo dhjetë hapa, ngrinte njërën këmbë dhe lëshonte një pordhë, thoshim:
Frrok Lakamica
Me tri cica.
Por më shumë i binim në qafë, babait të Markut që më çau mua kokën me gur. Ai ishte një burrë i urtë dhe i pashëm, por që nuk dihej për ç`arsye i mungonte njëri vesh. Ne e ndiqnim nga prapa dhe bërtisnim sa mundnim:
Curri, Curri, me nji vesh
Shkon tek nana me pi lesh.
Mos ma luni Currin
Se ma gadit murin.
Muri u rrëxu
Curri u tërbu.
Por Curri ishte zotni. I edukuar dhe i pambrojtur, ai vazhdonte rrugën për në shtëpinë e tij, pa e dhënë veten fare.
Një mur i lartë na ndante me shtëpinë e popit. Ai kishte nja katër a pesë fëmijë. Në një qoshe të oborrit, në një kasolle të vogël prej dërrase, gruaja e popit, Bosja, mbante një dhi të bardhë dhe dy keca që ata u thoshnin edha. Era e dhisë dhe e qumështit të saj, kurrë nuk ikte nga ajo shtëpi. Ajo dhi dhe ata dy edha ishin e tërë pasuria e tyre. Bosja gjithmonë na dërgonte qumësht me fëmijët e saj. Më së shumti këtë e sillte Levenka, sykaltër e lëkurëbardhë, e cila ishte gati moshatare me mua. Nëna i mbushte duart asaj me ushqime, se vërtetë ishte kohë krize, por oficerët nuk e ndjenin, pasi kishin trajtim të veçantë. Kur bëheshin këto shkëmbime në natyrë, popi, me atë rrason e zezë të priftit dhe flokët e lidhura topuz, mbante sehir dhe qeshte. Vetëm Zoti lart në qiell e dinte se ç`mendonte ai për parajsën që kishin premtuar komunistët. E sigurtë ishte një gjë: ai nuk mendonte aspak mirë për të ashtuquajturin pushtet popullor. Kjo u duk qartë, kur e arrestuan atë bari të shpirtrave njerëzorë dhe e burgosën për vite me radhë, pa u bërë aspak merak, se e shoqja ishte motra e heroit të luftës Jordan Misja, emrin e të cilit, mbante shkolla jonë.
Për çudi, burgun e provuan edhe djemtë e Maries. Ata djem aq simpatikë që i kishin duart flori. Sa keq më ka ardhur për atë më të voglin që më donte aq shumë dhe më pati mësuar një ditë si të mbillja ca kokrra misri dhe si të qëlloja me pushkën e tij sportive që ia përgatiste plumbat vetë.
Vitet e para, Kastriotin, prindërit e vishnin me fustan. Flokët që i kishte të verdha ia qethnin anash dhe baluket e gjata ia prisnin drejt, ngjitur me vetullat. Ai kështu dukej më shumë si vajzë. Prindërit ndofta e bënin këtë, për të nxjerrë mallin e Virgjilës që nuk e kishin më. Sa ishte i vogël Kastrioti, qe llupës i madh. Ai nuk i ishte ndarë qumështit të nënës, derisa u bë nja dy vjeç dhe e detyroi nënën që të lyente gjirin me ca ilaçe të verdha e farmak të hidhura që quheshin atebrina. Sa herë shkonim për vizitë diku, Kastrioti, ulte kokën si me turp, shkonte pranë mamasë dhe pasi sigurohej se e zonja e shtëpisë ishte aty, thosh, që ta dëgjonin mirë: “O ma! Hajt të të them një fjalë në vesh.” Nëna i afrohej dhe bënte sikur e dëgjonte, se ajo e dinte shumë mirë që ai kërkonte për të ngrënë. Punë fëmijësh. Mua më vinte t`i thoshja: “I vekuri flokë kaçurreli”, por nuk ma mbante nga nëna. Bëja ç`bëja, haja dhe unë copën e bukës me djathë a gjalpë që na jepnin.
Nuk e di sesi ngjau, ndofta se ishin shumë ngushtë dhe të zotët e shtëpisë tonë, u larguan diku gjetkë. Në vend të tyre erdhën tre të moshuar; Filipi me të shoqen Ruzhen dhe motrën e tij Vitore e cila ishte nënë dëshmori. Me qënë se në Shkodër fjala xhaxha, nuk përdorej, Filipit që ishte përgjegjës i repartit të këpucarëve i thërrisnim axha Filip. Ky burrë i mrekullueshëm e tullac, e kishte zërin dhe skeletin e syzeve shumë të trashë. Por këto nuk e pengonin aspak që ai të ishte një nga gjuetarët më të mirë të qytetit. Një herë në javë, pra në ditë pushimi, ai bënte gati çiften dhe mbushte fishekët me saçme e barot dhe nisej me shokët. Ne e prisnim me padurim kthimin e tij për të parë se ç`kishte sjellë. Ai triumfator, shkarkonte lloj lloj shpendësh të vrarë. Rosa, pata, shkurta, fazanë e ku di unë, mbushnin tavolinën. Axha Filipi, duke qeshur, i ndante me ne. Siç ndanim dhe gështenjat e pjekura, që na i ruanin të ngrohta, të mbështjella me një pecetë të madhe me kuadrate të badha e të kuqe. Ruzhja, me ato flokët bishtalec të lidhura aq mirë mbi kokë, na thërriste që lart shkallëve. Kur nuk e dëgjonim, i binin me mashë dyshemesë. Dhe unë me Kastriotin, ngjiteshim sa hap e mbyll sytë.
Ne të dy, si të gjithë fëmijët e tjerë, ndjeheshim të lumtur. Kurse prindërit tanë e kishin përherë atë brengën e humbjes së vajzës. Atë nuk e zëvëndësonte as veshja e Kastriotit me fustan. Le që duke u rritur edhe ai filloi të protestonte dhe të kërkonte të vishte si unë pantallona a të paktën, paliçeta. E si për të mbushur një boshllëk, një ditë vjeshte, nëna lindi një vajzë. Për t`iu gjendur të bijës, kishte ardhur nga Vlora, gjyshja ime, një grua e rrallë të cilën e thërrisnim Hanko dhe që rrinte përherë e veshur me të zeza, nga që i kishte vdekur shumë heret i shoqi. Gjyshja që e pinte shumë cigaren, mua më donte veç të tjerëve dhe më merrte kudo me vete. Kështu bëri dhe atë ditë që lindi Aneta. Shkuam në maternitet dhe pasi i lamë diçka për të ngrënë mamasë tek dera, pritëm gjersa ajo doli në një dritare të katit të dytë. Sa na pa ne, nëna qeshi. Mua sepse m`u duk e dobësuar. Si foli me të ëmën dhe m`u gëzua mua, nxorri vajzën në dritare. Ishte një fëmijë që sytë i mbante të mbyllura dhe nuk kuptohej ende se kujt i ngjante më shumë. Megjithatë, edhe pse gjyshja thoshte se është krejt i ati, nëna ngulte këmbë në të kundërtën, duke thënë se “ngjet nga ne”. Si qëndruam dhe ca aty, u përshëndetëm me nënën dhe u drejtuam për nga kinemaja që gjyshja ime e quante sinema. Ato ditë kishte ardhur në Shkodër, filmi që kishte bërë mjaft bujë, “Vagabondi”. Raxhi dhe Rita ishin emrat më të lakuar. Fëmijët e të rinjtë këndonin e vërshëllenin ato këngë të padëgjuara më parë që duke qenë aq të bukura edhe mësoheshin shumë shpejt. Unë i kisha parë fotografitë e reklamave të ekspozuara diku në sheshin qendror dhe Raxhi sepse më ngjiste me hamallin e shkathët, Bixhi. Raxhi - Bixhi, Bixhi - Raxhi. Po, po, ngjisnin shumë.
Gjyshja pa për ndonë djalë që shiste bileta me të shtrenjtë dhe si e gjeti, më tërhoqi drejt hyrjes së sinemasë. Por aty na thanë se ndalohej hyrja për fëmijët e vegjël. Kur e pa se nuk po i bindëte dot portierët, Hankua e mërzitur dhe e vënë në siklet, s`po dinte si të vepronte. Kur pa nga unë me keqardhje, i thashë të futej ajo, se unë shkoja vetë në shtëpi. Ashtu bëmë. Hankua humbi mes asaj turme të madhe duke mbajtur kokën pas.
Nuk vonoi shumë dhe nja një muaj pas lindjes së motrës, babai na tha se ishte transferuar përsëri në Tiranë. Ky lajm, sidomos mua, nuk më gëzoi shumë. Shkodranët ishin bërë për ne njerëzit më të dashur. Dhe ja tani, duhej të largoheshim nga ai qytet e ata njerëz, ku kishim kaluar shtatë vite aq të bukura. Badra na përcolli me lot. Duke ikur në një kabinë kamioni, aty tek ura e Bahçallëkut, ku dikur isha trembur se mos binim në ujë, heshtja i menduar. Tani isha rritur dhe dija të mendoja. Po iknim, por trupin e brishtë të Virgjilës, ku po linim? Më vinte të qaja. Dhe kështu humbisja në kujtime, ku natyrisht shumica ishin të bukura e të papërsëritshme.
Si çdo njeri në jetë edhe unë kam kaluar çaste të vështira. Më ka ndodhur shpesh edhe të mërzitem. Por kur më shfaqej parasysh pamja mahnitëse që shpalosej nga muret e kalasë së Rozafës, çdo gjë kalonte lehtë dhe gëzimi e optimizmi, bënin sërish fole në zemrën time. Shkëlqimi i liqenit në këmbët e një mali thuajse të shveshur, shtegtimi i ujit që buronte prej tij në shtratin e qetë të lumit, ura që të çonte në Shirokë, varkat e vogla të peshkatarëve, bashkimi i Bunës me Drinin, fushat e begatshme me atë jeshilen çlodhëse, qyteti në veri me historinë dhe misteret e tij, e gjithë kjo harmoni pra, nën atë qiell të pastër, pafundësisht të pastër, ashtu si pakuptuar, u bënë elementët përbërës të tablosë më përfaqsuese të bukurisë së atdheut tim. Shkodra kishte nxjerrë burrë trima e të mençur. Kudo që i kishte çuar fati, ata përsëri mendjen po aty e kishin, tek qyteti e atdheu i tyre. Kur ktheheshin në vendlindje, tregonin ç`bëhej në botë. Disa nga ata që kishin kryer studimet fetare, mbylleshin në ca famulli, në fshatrat rreth qytetit ose qëndronin atje, në Gjuhadol dhe shkruanin e shkruanin vargje pambarim për të shkuarën e vendit, për bëmat e të parëve të tyre, për virtyet e larta të shqiptarëve, virtyte që nuk i kishte kush tjetër, për atdhedashurinë. Shkrimet e tyre përhapeshin me shpejtësi rrufeje e mësoheshin përmendësh, nga i madh e i vogël.
Asnjëherë, madhështia e artit sublim, nuk ka qënë kaq e shkrirë me thjeshtësinë. Shkodra ishte një vend, ku legjendat kishin marrë krahë dhe brezat ia transmetonin njeri tjetrit. Atje, muzikantë gati anonimë, kishin kompozuar këngë që edhe gurin e bënte të shpërthente nga mallëngjimi. Sa herë i kam dëgjuar ata tinguj, teksa dilnin ashtu drithërues, nga altoparlantët e mëdhenj, vendosur mbi shtylla të larta anash bulevardit, me regëtima zemre, pa vënë re se këmbët më zhyteshin në asfaltin që pluskonte në mes të zhegut. Gjithmonë më është dukur se jaret shkodrane kanë forcë magjike, të bëjnë edhe më pesimistin ta dojë jetën. Ato janë himne të jetës, krijime hyjnore të një populli të zgjedhur nga vetë perënditë.
Shumë kam bredhur nëpër Shqipëri, por askund nuk i pashë ato shtëpitë e shkodranëve me shkallë të gjera mermeri, që bartnin brenda tyre diçka të rëndësishme nga qytetërimi evropian. As ato pikturat e mëdha me skena gjahu, a nga lufta e parë botërore, nuk i ndesha gjëkundi. Si nuk ndesha askund, ato fotografitë e paharruara që bënin Marubët.
Kurkund nuk e kam ndierë veten më të frymëzuar, më të motivuar, më krenar, më të gëzuar dhe më të lumtur që jam Njeri, sesa tek Kalaja plot mister e Rozafës.
Dhe tani po largohesha nga ai qytet, me një ngërç që më kishte zënë grykën. Po ndahesha përgjithmonë nga ata njerëz aq mikpritësa. Si u lidh jeta ime aq ngushtë me ta. Axha Filip, ku është çiftja jote tani. Si të të harroj ty moj e urta dhe e mira Ruzhe që na thërrisje që lart shkllëve “Ejani se u ftohën gështenjat”. Ne të ngushtuam o nan Marie, o e pastra nan Marie, që na shihje plot mirësi me sytë e tu bojëqielli, por ti e di që ia kaluam mirë. O Bosje, gruaja puntore e popit, a e mban mend në qofsh gjallë, kur na sillje atë qumështin e asaj dhisë së bardhë, era e së cilës së bashku me blegërimat e atyre edhave të trembur, më ndjekin gjithmonë pas. Kaluan dekada, por kujtesa ime i ruan të freskëta, simitet e ngrohta të furrës së Naumit, atje në qoshe të rrugës, përballë karrocave të hamejve gazmorë të cilët nga që nuk kishin shumë punë, tërë ditën ngroheshin në diell dhe dëgjonin barcoletat e Bixhit. Ti nuk rron më nan Adil, por unë e Kastrioti të ruajmë në mendje të gjallë e të qeshur. Ti s`kishe fëmijë, por lije kokën pas nesh. Dhe për të na kënaqur, na çoje ndër miqt e tu, fshatrave. “O Muha Kupi, - thirre një herë, - a i ke lidh qejt he burrë?” Dhe ai që kishte një familja shumë të madhe edhe pse i varfër, u përgjigj me gjithë shpirt: “Bujrum! Bujrum! Mirëse keni ardhë!” Dhe si na pritën.
Pa e kaluar urën e Zogut me ato harqet e mrekullueshme të betonit, unë isha gati të qaja nga malli për ata peshqit e kuq të shtërvanit të shtëpisë së Pionierit. Më bëhej se kurrë nuk kisha për t`i parë më. Dhe vërtetë që nuk i pashë më. Në kokë më kumbonte vaji i asaj kumrisë që thoshnin se ishte motra që qante për vëllanë “Kuku Isuf! Kuku Isuf!” Kurse tani “Kuku Virgjila! Kuku Virgjila! Si po të linim aty mbuluar me një grusht dhe.”
Pas pak kujtohesha për gjëra të tjera, se mendja kështu fluturon dhe qetësohesha. Ja, zoqtë që i kapja me Kastriotin në bat, atëhere si Çuku me Gekun, i kishim lënë të lirë. Dhe kjo nuk ishte pak.
Tani që u bëra burrë edhe pse kanë kaluar kaq e kaq vjet, përsëri, sapo dëgjoj në tavolinën pranë të ndonjë kafeneje, zërin e ëmbël të ndonjë shkodrani, mornica ma përshkojnë trupin. Më vjen të ngrihem e ta përqafoj atë burrë. E ta pyes pastaj me rrënjë e me degë për ju o shokët e mi të fëmijërisë që jetoni me fëmijët tuaj brenda atyre oborreve rrethuar në shekuj me mure guri. Brenda atyre mureve ku të deh aroma e drandofilleve tuaja ngjyra ngjyra. Dua ta pyes për mësuesit e mi të shtrenjtë. Për Anxhen e klasës së parë. Dua ta porosis që t`u bëjë të fala të gjithëve: Poltit që tani ka hapur një dyqan, aty tek Dugajt e Reja, ku nuk është më ajo truma në mes. E sidomos, Markut që nuk i jam zemëruar aspak që më çau kokën me gur, kur ishim duke luajtur rrasabuç. Unë e di se dhe ai më ka dashur shumë. Sikurse jam i sigurtë se dhe ai na ka falur që i ngacmonim babanë e tij të mirë Currin, nga që i mungonte të ziut, njeri vesh.
Sytë me lot më mbushen për ato vite dhe e ndjej thellë qenjes time, se i detyrohem shumë atij qyteti dhe banorëve të tij. U detyrohem në radhë të parë se më mësuan të dua shumë vendin tim, të jem i virtytshëm në jetë, t`i ndihmoj të tjerët dhe ta rrënjos njëherë e mirë mendimin, se pasuria më e madhe e njeriut, është ndershmëria.
