Per romancierin, Cvajg kam shkruar , ne “FL “ , kur kam folur per librin e tij te famshem “Zh. Fushe” , sot i adresohem nje problemi tjeter , per kete gjeni te prozes se gjate, kryesisht jetshkrimore . Cvajg e ka zhvilluar veprimtarine , kryesisht ne shekullin 20 , kur kemi parasysh faktin , qe ka vdekur ne vitin 1942 . Si romancier i ketij shekulli , paraflet , qe t’i perkasi prozes se gjate . Keshtu ka ndodhur me kete romancier te famshem , por ky shekull shenon nje nisme , per te zhvilluar prozen e shkurter . U zhvilluan gjeresisht tregimi , novela, proza poetike , skeci dhe gjini te tjera , qe i perkasin prozes se shkurter .
Ne kete hulli , u perzie dhe Cvajgu . Provoi te behej novator , ne hartimin e romanit te shkurter . Prej natyre dhe teknikes shkrimore , romani i perket prozes me te gjate , qe njifet , madje per ta thelluar nismen e prozes se gjate , jane shkruar Saga , qe jane me shume se dy romane , me te njejtet personazhe dhe me zgjidhje , ne sejcilen liber . Sa me afer shekullit te 21 , aq me e thuket u be kerkesa , jo thjesht , per proze te shkurter , por edhe per romane te shkurter .
Nje roman i tille eshte romani Cvajgut , “ Pershtjellim ndjenjash “ dhe me nen titull , “Roman per veten , nje burre dhe nje grua .” Kete roman e ka prure ne shqip , Sokol Dodani . Eshte botuar nga “Globe “ , ne vitin 1992 . simbas ketij botimi , libri nominon 92 faqe , por duke respektuar standardet e germave , ky roman ka me pak se 90 faqe . Nuk kemi hasur romane te kesaj madhesie fizike . Cvajgu ja ka dale , te na japi nje roman te tille te ngjeshur dhe me nje proze te rrjedheshme , qe vetem nga veshtiresia e perkthimit , nuk quhet proze poetike . Besoj ne orgjinal , keshtu citohet .Cvajgu ishte dhe mbete romancier enigmatik . Per nje krijus , pergjegjesia me e madhe eshte , kur shkruan , ne kopertine , fjalen , “Roman “ . Nje kritik ekzigjent , me ka treguar se romane e brendise , jane ne dispropocion me romanet e sasise aritmetike . Mund te jete roman i shkruar me qindra faqe dhe te japi informacion sa nje tregim . Kur them tregim , novela perjashtohet .
Personazhet e romanit jane tre : Profesori i shkencave anglikene , R.deG, Nusja e tij, pa emer specifik dhe studenti Ronald . Ngjarjet shvillohen ne Berlin dhe ne rrethinat e tij . Ka pak personazhe epizodike , ndoshta , dicka me shume se sa mbulojne personazhet kryesore . Romani eshte shkruar rreth viteve 1940 ? . Me kaq pak personazhe , edhe nje tregim mesatar , nuk do te quhej i plotesuar , po keshtu dhe nje novele .
Faktikisht kemi te bejme me nje roman ne kuptimin e plote te fjales . Nuk e cilesoj une te tille , por vete autori dhe shtepija botuse . Mua , si lexus dhe ju , qe me lexoni , me ben pershtypje volumi sasior dhe cilesor i ketij romani . Ke quaj cilesor ? Sasine e personazheve , menyren e natyrshem te diallogjeve dhe diapazonin kohor te zhvillimit narativ
Nder kohe , kemi mesuar se romani eshte nje gur kilometrik ne peridhen historike , qe zhvillohet . A eshte i tille romani i Cvajgut ? Po. Edhe kete kusht e ploteson romani ne fjale
Romani pershkruan nje profesor me karakter dukshem te semure , familjen e tij , qe i ngjan teresisht karekterit te profesorit dhe nje studenti , si te gjithe studentet , me boten e çthurur , por dhe vendimit , per te formuar karakterin e shendoshe dhe te mirearsimuar . Nusja e profesorit eshte nje bashkeshorte tipike e gruas te perkushtuar ndaj bashkeshorit dhe familjes . Te tilla jane shumica e grave , qe mendojne sigurisht , per familjen dhe te arthmen . Kerkesa per t’u bere nene , eshte mani femerore . Bashkeshortit te kesaj nuseje , kjo deshire e bashkeshortes Madje sakrifikojne , qe bashkeshorti te largohet nga veset , karakteri i semure dhe te lozi rolin specifik si kryefamilar i devotshem . Duke qene kaq pergjithesus personazhet e romanit , vete romani behet perfaqsus tipik i shoqerise , qe pershkruan .
Me keto tre cilesi , romani i Cvajgut ze vendin e merituar , ne romanistiken e kohes se vet dhe ne te arthmen, po thuaj pa kufi . C’dua te them me fjalen e fundit? Vete Cvajgu i dha fund jetes ne menyre te ndergjegjeshme , por u thellua ne menyre skrupuloze ne jetet e njerzve te shquar . Shkroi jetshkrime : per Marie Stuart , per Tolstoin , per Dostojevskin , per Kafken , per Fushene , per Frojdin . Jetshkrimet e rendesishme te ketyre burrave , kane lene vrage te thella ne jeten e tij krijuse . Ne kete veshtrim , biografet e tij pohojne se Cvajg eshte mjeshter i dashurive te cmendura dhe i konfuzionit te ndjenjave , i exseseve te pasionit , i thellesise te emocioneve .
Ai vete shkruan : “ disa gjendje psikollogjike , kane pushtet shqetesus mbi mua . Me duhet deshire ezjarrte , per t’i kaluar lehte” . Faktikisht nuk i kaloi lehte . U vetsakrifikua , bashke me bashkeshorten , ne pronen e Babait te vet , ne Brazil, ne moshen 60 vjec , energjik dhe ne mundesi te tjera , per prodhimtari letrare .
I perserita keto te dhena biografike te Cvajgut , sepse romani , i shkurter , qe kemi ne studim , eshte roman i ngarkuar me gjendje psiko-emocionale te pa njohura , ne ndonje veper letrare , per intesitetin e depertimit te ketyre ndjenjave , ne mardheniet intime dhe shoqerore te njerzve , sic nuk i kemi gjetur ne ndonje shkrimtar tjeter . Kjo na ben te besojme se ne keta personazhe , Cvajgu ka kontribuar me personalitetin e tij moral dhe me fuqine depertuse te vepres .Sejcili nga keto personalitete perfaqeson nje bote te brendeshme te madhe dhe te komlikuar , qe pasi ka kaluar ne doren mjeshterore te Cvajgut , perben nje model te personazheve , qe jetojne jeten ne sherbim te njerezve . Vete Cvajgu , eshte brenda jeteve te tyre dhe shumicen e ketyre pervojave , ua ka transmentuar lexusve , nepermjet veprave origjinale , njera prej te cilave , eshte romani i shkurter , qe po analizojme .
Romanin e shkurter e kerkonte koha . Jo kushdo mund te merrte nismen , per ta konceptuar ate . Ai eshte i shkurter nga ana sasiore , por eshte normal , nga problematika dhe mesazhet , qe i percjell te arthmes njerezore . Cila eshte permbajtja e shkurter e romanit “ Peshtjellim ndjenjash“ ?
Petagogu i universitetit , ka mbi 20 vjet , ne kete detyre te rendesishme , sa shteterore dhe humane . Njifet petagog strikt ndaj detyres , qe e ploteson me c’do student , te marre vecmas . Pervoja e tij , njifet jo vetem nga astudentet , por dhe nga familjet e tyre . Leksionet e tij jane te ngarkuara me literature shtese , mbi programet e rektoratit . Eshte i martuar me nje nuse te bukur , besnike dhe te perkushtuar ndaj bashkeshortit . Eshte anvise e ndergjegjshme dhe me kulture profesionale .Eshte qytetare e ndrojtur . nuk Ne aparence , ngjan me grate e burkes dhe te ferexhese , por afrohet me to , ne raportet , qe luan gruaja ne familje .
Rolando eshte nje student , qe filloi studimet ne nje universitet tjeter larg universitetit te RdeG , si dhe larg fshatit te lindjes se tij . Studenti Ronald , cperdoroi besimin e familjes dhe parate , por nuk dha asnje provim . Ju perkushtua jetes se cthurur te alkolit dhe femrave extraordinere . Familja nuk mund ta duronte kete gjendje te dyzuar familjare . Babai i Ronaldit , vajti ne interrnatin , ku banonte djali i tij dhe pa nga afer jeten e cthurur te djalit , qe ka cperdoruar besimin dhe kursimet familjare . Ronald mbeti i befasuar nga vizita e pa paralajmeruar e Babait . U ndodh perpara nje cgenjimi te rende dhe ishte gati te pranonte c’do ndeshkim .
Babai , si te gjithe baballaret , i propozoi zgjidhjen me optimale , qe mund te ekzistoi . I dha urdher djalit te nderpriste jeten ne kete qytetet dhe te shkonte te takonte petagogun e famshem , ne nje qytet te periferise . Djali vajti per ta takuar profesorin , por ky i la takim , ne auditorin , ku jepte leksion . Dukej si njeri shume i zene me pune , deri ne konfuz . Biseden me Ronaldon e kreu pasi mbaroi leksionin , qe e degjoi dhe Ronaldo, qe nuk kishte asnje interes , per leksionin e nxjerre nga arshivat e ndryshkura anglikane .
Profesori u tregua shume miqesor , i rekomandoi nje apartament ngjitur me apartamentin e vet dhe dite pas dite , u miqesua dhe me gruan e Profesorit . Jetonin si ne nje familje , perfshire dhe vaktet e ushqimit , qe i conte gruaja , ne zyren e petagogut dhe i konsumonin te dy . Miqesia u sherbente te tre paleve . Petagogu , filloi nje preokupim , qe e lidhte me familjen , Ronaldo , merte leksione dhe bente jeten e studentit , pa asnje teperim te moshes . Nusja shifte se burri i saj filloi nje preokupim , qe e lidhte me familjen .
Perpara se te preokupohej me Ronaldin petagogu rreshqiste nga binaret dhe largohej nga shtepia , duke u futur ne grupet etnike , qe benin jeten cigane . Jetonte midis tyre , duke bere clodhjen nga puna e mbyllur ne studjo dhe ne auditor . Nje prej diteve , Ronald e pyet , sa vepra kishte botuar petagogu i tij dhe cila ishte vepra e profesatures . Kete veper profesori e pat braktisur , per shume kohe , thjesht per neglizhence . Se bashku me Ronaldin , ju futen punes , per ta rigjeneruar kete veper te vlefshme , per Universitetin dhe me shume , per prestigjin profesional te profesorit . Puna ecte mire . Marrdheniet familjare dhe me mysafirin Ronald kishin krijuar nje miqesi me vlera te dukeshme . Po afrohej dita , qe Ronaldo te largohej , pasi dha provimet , por vepra ende nuk ishte drejt fundit .
Ne nje prej diteve , Petagogut i ra nder mend jeta e kaluar dhe u largua nga shtepia , sic e pat zakon arratine , drejt jetes boheme . Gjendja mbeti ne piken zero , perjashto kthimin e studentit Ronald , ne jeten normale studentore , qe premton , per nje te arthme te nivelit intelektual te tij . Marrdheniet e profesorit me nusen , mbeten ato , qe ishin : Te ftofta , deri ne ngrirje . Pranonin njeri tjetrin ashtu sic ishin . Petagogu vijonte te jepte leksione te thelluara, per studentet , por askush nuk dinte c’leksione i duheshin petagogut , per te normalizuar jeten e tij familjare dhe shoqerore . Kete te fundit nuk dinte se ku ishte me shtepi .
Romani i shkurter , nuk eshte shkolle . Ai thjesht , imiton romanin tradicional , por nuk krijon tradite , ose nuk ka shpatulla te mbaje ngrehinen e jetes , ne gjithe periudhen . Jeta reale eshte shume me e gjere se pershkruhet ne romanin e gjate , madje shpesh dhe ne trillogji .Kuptohet jeta i sfidon te tera romanet e krijuara dhe ato , qe do te krijohen pambarimisht . . Romani i Cvaigut , mbetet ne kufijte e nje zhanri te tregimit te gjate . Romani i vertet perfaqeson nje shkolle te caketuar , ku spikat territori i gjere ne hapesire dhe ne kohe , ku krijohen shume kontradikta natyrale brenda nje komuniteti dhe shpesh midis shume komuniteteve . Brenda romanit shkolle krijohen zgjidhje natyrale , qe bejne historine e nje kombi .
Kete problem madhor te letersise te nje kombi , e kam rrahur me ish bashkegjimnazistin tim , Agron Fico , qe vitin e fundit u nda nga jeta . Kishte kulture te gjere dhe ambicje intelektuale , qe e pasuronte ne c’do kohe , me lexime dhe komente produktive.
Agroni nuk ishte romancier , por publicist i spikatur . Simbas tij , nje veper publicitare e arrire , eshte nje roman , pa tualet dhe pa arturina . Ne Shqiperi , ka kohe , qe ekziston shkolla e romanit . Romancieret shqiptare kane gjetur strehe , brenda kesaj shkolle te konsoliduar me dekada . Kete mendim , qe sapo pohova e kam pjekur , ne diskutime te gjata , me bashkegjimnazistin tim , Agron Fico , qe u nda nga jeta vitin e kaluar . Agroni ishte dhe mbeti , studjus i thelle , me aftesi te spikatura pergjithesuse . Gjithe jeten ka lexuar , ka shkruar dhe pergjithesuar pambarimisht . Ndihmesa e tij , ne folklore , albanologji , nuk e ndau nga publicistika dhe mesimdhenia , si “ Profesor i tre Kontinteve “.
Kohe me von , kam pjekur mendimin , se Aleksander Steve Drenova , ka themeluar shkollen e poezise shqipe . Mbetet , qe ne te arthmen e afert ta argumentoj kete hipoteze timen , qe aktualisht , nuk ka ku ta gjej Agronin e dashur . Problemi tjeter eshte se une , nuk e kuptoj aq thellesisht sa te jap mendime , per kete zhanerr , qe e njof pak dhe e shijoj akoma me pak . Poezia e sotme eshte e sofistikuar si metode artistike . Krahasuar me poezine e Naimit , tingellon si ne gjuhe tjeter . Kane kontribuar poetet mesjanike , fillo me Migjenin , vazhdo me Llazar Siliqin me shoke dhe mbyllet me plejaden e sotme te poeteve dhe poteshave , qe po e pasurojne poezine shqiptare , ne nivele bashkekohore . Natyrisht sasia e poezive i le borxhe cilesise , gjithnje sipas mendimit tim krejt amator . Do tja dal argumentimit te shkolles se poezise shqipe , nga Asdreni , poeti i madh , me prodhimtari te kufizuar.
Ne tregun e librit shqiptar qarkullon romani “Bretkosa “ , me autor romancierin kinez , Mo Yan . Ky roman eshte 454 faqe , 9 vjet perpara ky roman , mori cmimin Nobel . Nje bashkebisedusi im , me tha se ja kane dhene cmimin , per inkurajim , por une i permenda ate , qe shkroi “Koriera de la Sera “ . Gazeta prestigjioze Italiane shkroi : “ Kurre Nobeli , nuk u meritua si kete here“.
Do krijoj mundesine , qe kete roman ta sjell ne persiatjen time , te organi yne , i dashur , “Fjala e lire “ . Romani Cvajgut eshte mbi 5 here me i vogel se “Bretkoca “ , e dekoruar me Nobel . Romani i Cvajgut nuk ka dekorate. Dekorate ka emrin e Cvajgut .
Te” besh emer “ eshte me shume se dekorate . Dekorata jepet nje here . Emri eshte i perjetshem . Emer mund te besh ne c’do leme . Fjala vjen . Jane krijuar shume marka oresh , por emer ka bere “Omega “ . Ka shume orendreqes , por emer ka bere Tufina .
U zgjata ca , per te dale te problemi . Kjo ndodh dhe me Cvajgun dhe romanin e tij . Cvajg nuk mund te behet kushdo , por nuk eshte e thene te udhetoi i vetem , ne rrugen e gjate te romanistikes boterore . Ne fund te fundit , ne kete rrast produkti quhet roman , i pagezuar nga nje emer i madh letrar , qe nuk mund te anashkalohet .
Me duhet te theksoj se romani i Cvajgut dhe vete Cvajgu , nuk pretendojne te udheheqin nje shkolle te re te romanit europjan . Ne keto rraste populli yne , ka nje proverb te forte : “ Nuk behet zakon i ri ne fshat te vjeter “ .
Romani i Cvajgut , qendron denjesisht perkrah romanit tradicional dhe ka dallim esencial , jo thjesht sasior . Romani I shkurter mbizoterohet nga permbajtia sentimentale , qe sic e spjeguam me siper , kalon ne fazen siperore te mendimit deri ne ate skizofren . Jeta nuk mund te jete teresisht e tille , megjithse skizofrenia njerezore , gjen vend ne mjaft shoqeri , ku njerez difektoze , bejne ligjin dhe vete shoqeria i pranon, ne shumicen e hereve , provizorisht .
Kam lexuar , se nje roman i shkurter mund te shkruhet me proze poetike , por nuk di ndonje shembell konkret . Edhe vete autori i shkrimit , qe lexova , nuk jepte ndonje shembell . Ketu fjalen decizive e thone vete romancieret Ne se ky fakt do te jete i vertete , personazhet e romanit duhet te mbartin cilesi pozitive , sic eshte dhe vete poetika , nga ku ka lindur muzika dhe kenga .
Ne anen tjeter te litarit , qendron romani “Bretkosa “, qe do te gjejme mundesi konsultimi, qe ta analizojme ne nje kohe relativisht te larget .
Illo Foto , ne NY – Gusht 2021
