Shekullin e fundit , te gjitha shkencat kane pesuar rritje cilesore. Jane ngushtuar shume diferencat hipotetike te shkaqeve dhe fenomeneve . Keto zbrazesira , me perppara , i pat mbuluar dogma. Shumica e luftrave , kane pasur karakter fetar . Supoerioriteti i shkencave u sanksionua me udhetimet kerkimore nderplanetare, intelegjencen natyrore dhe shkollat robotike . Aktualisht jetojne ne paqe sociale fete dhe shkencat, ne vendet me sistem demokratik . Nje paqe e tille , nuk ekziston ne shtetet me tendenca terroriste , si Irani , Afganistani dhe te njgjashem .
Sic kumtuam ne esene para ardhese , filozofia , duke mos qene vete shkence , ruan baraspeshat zhvillimore te te gjitha shkencave . Nepermjet pervetesimit te filozofise , njeriu vlereson objektivisht mjedisin rrethus , prandaj filozofia , ka marre emrin , shkenca e jetes , por jo e jetes fizike ,qe eshte mjekesia , por e jetes mentale dhe me shume shpirterore . Njeriu idealist dhe i kulturuar ruan harmonite e jetes fizike , jetes filozofike dhe ate artistike . Edhe kur individi nuk e ka marre kulturen normale , jeton shijet artistike dhe ka konceptet individuale filozofike . Kjo ndodh edhe kur nuk ja di emrin filozofise . Vete jeta i orienton pasionet dhe virtytet.
Nje platforme jetesore eshte ajo, qe pershkruajne shkrimtaret tone , te viteve te demokracise , qe perjetojme . Kjo lloj demokracie , eshte e kufizuar , per disa aspekte te vecanta , se liri fjale , sic po perjetohet keto vitet e fundit , nuk ka pasur , Shqiperia jo se jo , por dhe shtete me demokraci te maturuar .
Sot shqiptari jeton si do , flet c’do , shkruan po c’fare do . Liri e pa kufizuar e shtypit dhe e shprehjes . Nje sy t’i hedhesh shtypit ditor , bindesh, se liria e shprehjes , eshte ne ditet me te mira te saj . Lere pastaj, te lexosh opinionet , ne spaciot qe lene gazetat , per opinionistet . Aty i gjen te tera marrezite filozofike , por dhe shpesh gjen opinione , qe jane me te pjekura se vete shkrimet e gazetareve titullare . Do te gjesh mesin e arte te problemit , lexoi opinionet , poshte materjalit te gazetes , natyrisht kur je i paisur me durim te hekurt.Ky nuk eshte fenomen vetem shqiptar . Duhet te mbajme parasysh , qe jeta nuk eshte vetem filozofi , sic ka emrin, por dhe komedi dhe, ne disa rraste, tragjedi .
Eshte e domosdoshme , qe njerzit , qe shkruajne te kene nje lloj vetkontrolli . Vetkontrollin e ushqen te lexuarit e letersise dhe me se shumti , te lexosh veprat filozofike , qe ne gjuhen tone amtare , jane me shumice, keto vitet e demokracise . Ai , qe shkruan dhe nuk lexon , per t’u formuar vete , ai eshte mendjemadh i dobishem . Vini re kush flet me shume , ne diskutimnet e zhurmeshme tonat telivizeve . Jane kryesisht te pa diturit. Kur ulerasin dhe ngrene zerin, genjejne , pa skrupull, kujtojne se kane zbuluar yje te tjere , jashtplanetare . Ne kumtesen para ardhese u perqendrova , ne rezistencen , qe beri ndaj diktatures arti i vertete , i krijuar nga bijte, me te mire dhe me te talantuar te popullit . Rezistenca , ndaj asaj diktature te eger , nuk ishte nje fjale goje.Vihej jeta ne kandar.
Behet fjale , per vepren shpirterore , qe buron nga shpirti i artisteve . Shpirti nuk komandohet , sic donte te vepronte diktatura . Artet dhe letersia e gjysem shekulli te kaluar , e kane pasqyruar me shume pergjegjesi artistet dhe shkrimtaret tone . Ata kane bere jete te stermundishme , te dubluar, per te realizuar lidhjen natyrale te epokave te ndryshme historike te kombit . Si mund te parafyryrohej kombi gjysem shekulli , pa letersi dhe pa arte ?
Jeta e vertete eshte thjesht interesa materjale. Njeriu i sotem , ka vene ne sherbim te vet elktricitein , qe ka rrethuar Globin , qe kur eshte krijuar Bota . Jeta eshte bere me e lefte , por e sofistikuar . Per te arritur deri te interesat materjale, njeriu kalon neper interesa shpirtetrore , qe jane aq te gjera , sa dhe ato materjale , qe ne talentet e shquar , i tejkalojne ato materjalet .
Organi”Fjala e lire “ , ka dhene dhe vijon te japi kontribut , ne vleresimin e asaj krijimtarie , qe eshte sa cilesore , aq dhe shkencore . Nuk qendron shprehja , se ka rene interesi per lexim. Degjohet shprehja , nuk lexon njeri . Nepermjet leximit , njeriu aftesohet , per te ndikuar tek tjetri . Shtypi i zgjeruar , i sotem , eshte nje tribune , ku njerzit rrahin mendimet kontradiktore . Kete detyre e kryejne edhe debatet televizive, qofte edhe kur e teperojne . Me mire debate te ashpra , se sa apati , qe as ndez as shuan. Shkrimet dhe diskutimet pa buke , i injoron lexusi dhe koha . Ne kete veshtrim , nuk mund te thuhet se nuk lexon njeri , por nuk lexohen shkrime pa bereqet .
Si veprimtar politik , gazetar , publicist, albanolog dhe shkrimtar , zor se gjen jetshkrim te ngjashem me ate te Errnest Koliqit . Kete jetshkrim kaq komlekes e pat fshehur propoganda moniste . Askush , nga populli ,nen monizem nuk dinte gje per kete shqiptar te ditur dhe atdhetar . Ata , qe dinin , per te nuk kishin guxim te flisnin asnje fjale . Kam pasur mesus letersie Luigj Franjen , kurre nuk e pat zene ne goje Koliqin , sepse e dinte , po te fliste nje fjale , per te , e priste , burgu , interrnimi . Brutaliteti i monizmit shqiptar , ja arriti te tjetersonte historine e kombit, por jo perjetesisht . Beri te liga , qe e ktheu harresen , ne institucion te mbrapshte . Te mohosh dhe artistet , si Koliqi , Fishta , Canaj , politikane dhe dijetare potenciale, as me shume as me pak se te minosh themelet e kombit.
Me aq sa i kam ndjekur botimet ne portalin ‘FL”, shkrimet kane qene te nivelit te pelqyshem filozofiko – shkencor . Autoret , kane harmonizuar vrullin e talentint , me kufizimet llogjike , qe presupozon etika filozofiko- shkencore . Ne kete organ jane botuar materjale filozofike dhe shkencore , me vlera kombetare . Keto botime , nuk i perkasin vetem filozofeve te diplomuar si , Terziu dhe Astrit Lulushi , por shume shkrime te tjera , te paisur me bibliografi arshivore .
Shkrime te thella shkencore , kane sjell , ne kete potal : Eshref Ymeri , Fahri Dahri , Spasse Thanasi , Fritz Radovani , Myrvete Dershaj (Baliu ) , Mehdi Hyseni , Anton Nike Berisha , Timo Merkuri, Saimir Lojla , Fatbardha Demi , Vedat Shehu, Minush Hoxha , Kozma Gjergji, Enver Zinipatoku , Fran Gjoka , Skender Kapiti etj. Natyrisht ka shume me shume se kaq . Vete organi “Fjala e lire “ , eshte bere nje organ shtypi , ku mund te mbeshtetesh , c’do hipoteze , ne shkrimin e cfardollojshem shkencor , madje dhe filozofik .
Te ngjashem me shkrmet arshivore , jane tregimet e verteta , qe shkruajne Kristo Zharkalli ,Perparim Hysi , Liri Bele, Luan Cipi e te tjere te ngjashem . Tregimet e verteta te tyre , perngjajne me shkallen e zvogelimit , ne harten e madhe te asaj , qe quhet filozofi e jetes.
Nje tregimtar , me tematike konkrete dhe shkencore , eshte Nuri Plaku . Tregimi i tij , per problematiken e Marinezes , mbetet nje ceshtje e pa rrahur , nga shtypi dhe nga politika . Banoret e zonave naftembajtese , dukshem jane te ekspozuar nga rreziqet e mjedisit . Trajtimi ligjor i ketij problemi , do te jete masa me e dobishme , qe pret zgjidhje urgjente .Nje shqetesim kombetar , qe administrat e kane injoruar .
Shkrimtaret e afirmuar , mbeten fondi i arte i “FL” . Me vlera cilesore , jane dhe poezite e shumellojshme , qe zene volumin me te madh te titujve te botuar , ne “FL” .
Gjinia e tregimit eshte shume e zhvilluar ne fondin e letersise shqipe . E perngjashme eshte kjo dukuri edhe ne “FL”. Tregimet zene pjesen dermuse te shkrimeve te bashkepunetoreve , duke ndjekur traditen letrare kohore. Krijimeve letrare te cfaqura ne “FL”, kane vlera reference .
Mund te lindi nje pyetje , per krijimtarine e Timo Merkurit , autorin e thelle te iso-polifonise . Ku qendron filozofija e kesaj prodhimtarie , qe ka per baze vetem folklorin ? Populli , ka zgjidhur me mencuri , menyrat e qeverrisjes , nepermjet kodeve kanunore te studjuara thelle , qe kane vlere te perjeteshme . A nuk eshte kjo nje preceptim filozofik i te drejtes dhe ndeshkimit ? Substanca e folklorit , eshte e mirenjohur nga kushdo . Per illustrim , po peremend tre vargje folklorike : Gushen me gjerdane zene / Nje pjese , qe kishe lene /
Dukej si bora ne hene ./
Nuk di c’mund te krijonte me bukur dhe me shkurt nje poet i talentuar , per gushen e nje bukurosheje , qe i cfaqet befas !
Ne vijim te ketij shembulli folklorik , po sjell dy rrjeshta te tjere , te folklorit erotik , qe u bejne karshillek , veprave te ngjashme te shkruara . Vargjet jene dy :
Ngre kemben dhe kapto gardhe / te te shof pulpen e bardhe / Me dy rreshta , poeti popullor , na paraqet mjedisin obskurantist , rrethuar me gardhe . Te dy protogonistet mjaftohen , me nje kalim te atij gardhi , qe eshte i vjeter sa vete koha . E tashmja e ciftit mbetet pezull , por ne viligjence te nje takimi erotik . Ky eshte arti krijus popullor , qe , kombinon ne menyre te natyrshme erotiken me filozofine . Folklori ka qene dhe mbetet burim frymezimi i krijusve bashke kohore .Filozofia i ka rrenjet ne folklor .
Folklori eshte prodhim i mendimit kolektiv . Dijetaret , si Timo, jane interprete te kesaj pasurie te madhe shpirterore te popullit .
Studimet filozofike - shkencore , te botuara , ne “FL” , jane te spektrit te gjere , fillojne , nga berthama e tokes( Ing. Vedat Shehu ) dhe perfundojne ne shkencen e luleve ( fjorikulture ), qe perfaqesohet nga poezite , per natyren dhe dashurine . Kjo shumllojshmeri , presuppozon shume lexus , qe ne c’do rrast , flasin , per popullaritet te organit botus .
Tregime shume origjinale , ka sjelle autori jetshkrimor , Fritz Radovani , qe nga Melburni i larget . Behet fjale , per sektin fetar me te persekutuar , nga monizmi . Tridhjetetete perlate shqiptare te pushkatuar nga regjimi monist i bekoi Papa Francesku . Nen Tereza shqiptare , si Nena e te varferve , u shenjterua . Katolicizmi shqiptar shkroi nje faqe te pergjakur dhe te lavdishme te historise boterore.
Kur shqiptojme fjaln “jete “ eshte kuptimi apstrakt i realitetit fizik te trupit te njeriut . Ne kete veshtrim u krijua shkenca mjekesore , qe nepermet kombinimit me fiziken , realizoi te ndrhyje ne te gjitha pjeset jetesore te trupit fizik . Kjo eshte shkenca radiollogjike , qe gjithnje e me shume , ka arritur te njohi ADN-ne dhe te perdori gjeresisht shkencen gjenetike , nepermjet embriollogjise . Jemi ne terenin e nje fushe te re krijimtarie shkencore , me veshie letrare .
Jane te shumta shkencat mjekesore , prandaj ka lindur dhe zbatohet gjeresisht mjekesia e specializuar . Kjo eshte jetea reale , me terma te pergjitheshme , per te dale te bota e brendeshme , qe lidhet sa me produktin e trurit , aq dhe me forcen e brendeshme te shpirtit. Kjo veprimtari njerezore ,eshte objekt i filozofise , qe e ka shoqeruar njeriun , nga kohet me te lashta , per te ardhur ne shkencat e sotme te energjise te berthames atomike dhe te shkencat e komunikimit , qe realizohen nga aparatet mekanike te kompjutrit .
Shumica e studjusve , jeten seksuale te njeriut e konsiderojne shkence me vete , jo vetem per faktin se nis jeta embrionale , por aktivizohen te tera shqisat , me pjesmarrjen e trurit .
Nuk i kishte shkuar ndermend njeriu , se hapesira e pa dukshme rrezatuse e globit , do te behej fushe komunikimi , shume me te shpejte se rruget , hekurudhat , avionet dhe nendeteset . Shkencat dhe bashke me to dhe filozofija , mbeten proioritet i jetes njerezore . Njerezimi i ka zbuluar te tera misteret e botes, sepse ka banore , te udhetimeve planetare .
Filozofia ka qene dhe vijon te jete lende mesimore shkollore. Eshte nga me te vjetrat e lendeve , qe mesohen ne shkolle . Para ardhesit merrnin filozofe private , per t’u mesuar minoreve filozofine e kohes. Edhe femijte , qe nuk kane marre mesime private , e zhvillojne brenda vetes kuptimin filozofik te jetes , panvaresisht menyres te te kuptuarit , qe konkretizohet me veprimet praktike ne jete . Ekzistojne shkolla specifikisht filozofie . Kjo do te thote se filozofia mesohet si gjuha , arithmetika , kimija , fizika , shekencat ushtarake .
Studentet e shkencave , krahas kursit teorik , kryejne dhe praktikat mesimore ne prodhim . Ky program barazohet me programin teorik .
Praktiken ushtaraket e kryejne ne repartet ushtarake, inxhinjeret e kryejne ne uzina , mjekt , ne spitale , po studentet e filozofise , ku e kryejne praktiken e programit mesmor ?
Jeten lipset ta njohesh , kur e jeton . Kjo eshte fusha , ku kryejne praktiken studentet e fakuletit te filozofise , nisur dhe nga prejardhia e fjles greke = fillim i jetes .
Njerzit , qe shkruajne , edhe kur nuk jane shkrimtare te mirfillte , i perkasin grupit te krijusve , qe duhet me c’do kusht te njohin bazat e filozofise , te shkeputur nga politika . Ne vime nga nje diktature , ku nuk njihej filozofia kohore . E thene me shkoqur , te ashtuquajturit udheheqes rekomandonin leninizmin , qe ishte e kunderta e filozofise .
Si mundet filozofia e urte , te mbeshtet , ne dhune revolucionare ? Kete e predikonte vetem leninizmi , madje u zbatua ne nje te gjashten e botes . Difekti me i rende i shekullit te njezete, qe miratoi dhunen , si zgjidhje politike . Kane kaluar mbi 3 dekada dhe ne Shqiperi dhe aq me shume ne diaspore eshte krijuar shresa e filozofeve kohore . Tregu shqiptar i librit eshte plot me libra filozofike , gje qe kurre , nuk e ka pasur Shqiperia ,e izoluar fizikisht dhe ideollogjikisht nga bota , per gati gjysem shekulli.
Kete ese e formulova , per te influencuar , sado pak , ne ndergjegjen e krijusve te sotem , per t’i bindur ata , se nuk mjafton te jeshe krijus , por duhet te njohesh teorikisht filozifine te ciles i perket . Ajo , qe ti shkruan , kur enxjerr nga dora , nuk eshte me tendja . Vetem nje veper e arrire , mund ta kryej misionin praktik dhe teorik , per te cilin eshte nisur . Njeriu qe shkruan , me shume duhet te lexoi se sa te shkruaj. Nje praktike e tille krijon brumin , qe i sherben botes shpirterore te lexusit . Leximi sistematik dhe i pa nderprere , eshte palester , ku autori i c’do niveli qofte , konsolidon energji , per stade te reja.
Bindjet filozofike ndricojne rruget e jetes dhe te letersise . Shtypi mbetet nje dritare , nga ti e shef boten . Njeriu ka nevoje te sodisi boten , qe e rrethon dhe madje ta pershkruaj , per te ndihmuar sado pak , per ta njohur, dhe te mundesohet ta ndryshoi . Ky eshte shtypi periodik , qe ka lindur bashke me njeriun primitiv. Njeriu ka krijuar shkencen e arkeollogjise , per te deshifruar c’kane dashur te shprehin njerzit neper gure .Sot , kete stermundim e kane shndruar , ne levizien mbi tastjere . Organi “FL”, me krijimet e larmishme te bashkepunetoreve , eshte kthyer ne institucion referance , per te verteten dhe artistiken . Bashkepuntoret me shume perkushtim dhe te vullneteshem do te rrisin cilesine e shkrimeve , qe preaupozon tematike , qe i duhet lexusit , trajtim llogjik dhe dokumentar te problemit dhe ruajtia e kornizes filozofiko- artistike . Portali ”FL” , ka ndjekur nje rruge te gjate dhe te sukseshme , por koha shtron gjithnje probleme , per sasi dhe ciklesi te produktit shkrimor . Portali duhet te vleresohet maximalisht edhe nga brezat pasardhes . Jeta e nje organi shkencor -artistik , sic eshte “FL” ,njef vetem fillim dhe perpjekje te perhereshme , per te rritur cilesine, nen kontrollin e lexusve.
Illo Foto – Studjus , ne NY - Nendor 2022
