Prof. Dr. Fejzulla BERISHA: Fan S. Noli – Lisi i përjetshëm

Prof Dr Fatmir Terziu
Nov 1
4 min read

Fan S. Noli – Lisi i përjetshëm me rrënjë shqiptare dhe degë që prekin Ballkanin e botën

Nga Bostoni i SHBA

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

I. Një lis që lindi nga trualli i lashtë i shpirtit shqiptar

Në historinë e kombeve të vogla, rrallë ndodh që një figurë e vetme të mishërojë në mënyrë kaq të plotë shpirtin, mendimin dhe aspiratën e një kombi të tërë. Fan S. Noli, ky bir i ndritur i shqiptarizmës, nuk ishte vetëm njeri i penës, altarit apo tribunës – ai ishte simboli i vetë identitetit shqiptar, një lis i përjetshëm me rrënjë të lashta në truallin e Ilirisë së lashtë dhe me degë që prekin kulturën e Evropës e të Amerikës.

Rrënjët e këtij lisi ushqehen nga trashëgimia e Rilindjes Kombëtare, nga ideali i Frashërllinjve, nga gjaku i figurave të pavdekshme të mendimit kombëtar që nga De Rada, Kristoforidhi e deri te Konica, bashkudhëtari i tij. Por Noli ishte diçka më shumë: ai ishte vazhdimësi e ndritur e mendimit shqiptar dhe fillim i një epoke të re të qytetërimit kulturor.

Fan Noli u ngjit nga një kohë e errësuar nga analfabetizmi dhe përçarjet fetare, për t’u bërë drita e ndërgjegjes dhe e reformës shqiptare. Ai u shfaq si predikues i kombit dhe si reformator i njeriut. Në thelb, Noli nuk predikoi vetëm fenë, por shpirtin e lirisë, dinjitetin e popullit dhe emancipimin e mendjes shqiptare.

II. Trungu i pathyeshëm i dijes, reformës dhe humanizmit

Në trungun e Nolit bashkoheshin në mënyrë harmonike tre forca të mëdha shpirtërore: dijetari, poeti dhe politikani. Ai i ndërthurte këto në mënyrë të përkryer, duke mos e ndarë asnjëherë humanizmin nga feja, as patriotizmin nga arsimi, as artin nga politika.

Si dijetar i përmasave universale, Noli studioi në Harvard, një nga vatrat më të ndritura të mendimit perëndimor. Ai solli në shqip Shekspirin, Servantesin, Edgar Allan Poen, dhe përmes këtyre përkthimeve e ngriti gjuhën shqipe në lartësinë e gjuhëve të mëdha.

Përkthimet e tij nuk ishin thjesht letrare – ato ishin akt politik dhe kulturor, sepse i dhanë kombit një vetëdije të re gjuhësore, estetike dhe mendore.

Si klerik dhe reformator fetar, Noli themeloi Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare, duke e lidhur fenë me kombin, e jo me perandoritë. Ai i dha fund varësisë shpirtërore nga qendrat e huaja, duke e shndërruar fenë në instrument të bashkimit kombëtar dhe të kulturës. Për Nolin, feja nuk ishte mjet pushteti, por mjet shpëtimi për shpirtin e kombit.

Në politikë, ai shndërroi idealet morale në platformë qeverisëse. Programi i tij i famshëm “Për pesëdhjetë ditë” ishte më shumë se një projekt qeveritar – ishte një manifest i demokracisë, drejtësisë shoqërore dhe përparimit kulturor. Noli kërkonte një shtet që të ndërtohej mbi arsimin, drejtësinë dhe dinjitetin njerëzor, e jo mbi frikën apo servilizmin.

III. Degët që shtrihen në Ballkan e përtej oqeanit

Fan Noli ishte një personalitet i cili, edhe pse rrënjët i kishte në Shqipëri, degët e tij shtriheshin në gjithë Ballkanin e më gjerë. Ai përfaqësonte shqiptarin që jeton përtej kufijve, por që mendon për atdheun si për një mision historik.

Në kohën kur Ballkani përvëlohej nga nacionalizmat e verbër, Noli shpalli vizionin e tij të bashkëjetesës dhe respektit ndërmjet popujve.

Në Gjenevë, si përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, Noli mbrojti me guxim të drejtën e popullit shqiptar për ekzistencë dhe sovranitet. Ai argumentoi se paqja në Ballkan nuk mund të ndërtohej mbi nënshtrimin e një kombi të vogël, por mbi drejtësinë ndërkombëtare dhe respektin për të drejtat e çdo populli.

Në diasporën shqiptare të Amerikës, Noli u bë flamurtar i unitetit kombëtar. Përmes “Vatrës” dhe gazetës “Dielli”, ai krijoi një trung të fortë institucional që lidhte shpirtin e emigrantëve me atdheun e tyre. Këto degë kulturore, fetare dhe diplomatike u shtrinë në të gjithë hapësirën shqiptare – nga Bostoni në Tiranë, nga Shkupi në Çikago – duke përhapur frymën e qytetërimit, arsimimit dhe lirisë.

IV. Noli si urë ndërmjet Lindjes shpirtërore dhe Perëndimit demokratik

Një nga dimensionet më madhështore të figurës së Fan Nolit është aftësia e tij për të qenë ura më e qëndrueshme ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. Ai përfaqësonte shpirtin ballkanik me gjithë pasurinë e tij kulturore, por njëherësh ishte edhe mbartës i mendimit demokratik perëndimor, të cilin e përvetësoi përmes studimeve, diplomacisë dhe përvojës së tij në Amerikë.

Në këtë bashkim të dy botëve, Noli krijoi një model unik të qytetërimit shqiptar – ku morali dhe politika nuk përplasen, por plotësojnë njëra-tjetrën; ku feja nuk është pengesë për përparimin, por burim i tij; ku arti nuk është stoli, por mjet emancipimi shoqëror.

Përmes këtij modeli, Noli dëshmoi se identiteti shqiptar është një harmoni midis shpirtit lindor dhe arsyes perëndimore. Kjo harmoni e bën atë të pavdekshëm dhe e ngre në nivelin e personaliteteve universale që i përkasin njerëzimit.

V. Noli dhe trashëgimia e përhershme e dijes dhe karakterit kombëtar

Sot, pas më shumë se një shekulli, Fan Noli qëndron ende si dritë orientuese për brezat e rinj. Ai është dëshmi se kombet e vegjël, kur kanë mendje të mëdha, mund të bëhen të mëdhenj në kulturë, në ide dhe në moral.

Në një epokë të konsumit shpirtëror, Noli mbetet frymë e pastër e dijes, e integritetit dhe e shërbimit ndaj njeriut. Ai na kujton se politika nuk është tregti interesash, por mision i shenjtë për të mirën e përgjithshme; se gjuha shqipe nuk është thjesht mjet komunikimi, por thelb i ekzistencës sonë kombëtare; dhe se kultura është arma më fisnike për mbrojtjen e një kombi.

Në thellësinë e mendimit të tij, Noli e shihte Shqipërinë si urë paqeje në Ballkan, jo si vatër përçarjeje. Kjo ide, për kohën e tij, ishte revolucionare. Sot, ajo mbetet aktuale, sepse vetëm përmes urtësisë noliane, Ballkani mund të dalë nga cikli i konflikteve dhe të hyjë në epokën e bashkëpunimit demokratik.

VI.Noli, lisi që nuk thahet kurrë

Fan S. Noli është lisin që nuk thahet kurrë, sepse rrënjët e tij ushqehen nga gjaku, vuajtja, shpresa dhe mençuria e kombit shqiptar.

Trungu i tij është qëndresa e mendimit dhe e moralit kombëtar.

Degët e tij janë brezat që mësojnë, krijojnë, dhe i japin kombit jetë përmes dijes, artit dhe drejtësisë.

Në çdo kohë, kur shoqëria shqiptare rrezikon të humbasë busullën e vet morale, figura e Fan Nolit kthehet si shenjë kujtese dhe si thirrje ndërgjegjeje. Ai mbetet mësuesi i përjetshëm i kulturës kombëtare dhe ambasadori i shpirtit shqiptar në arenën ndërkombëtare.