Panajot Zoto: Kujtesa historike e një qyteti

Vitet, shekujt, etapat historike, kanë kaluar duke ia lënë vendin (në kohë dhe hapsirë) njera tjetres.

Në këtë  vështrim  ,kujtesa historike  ka qënë dhe mbetet  një proces përmes të cilit një shoqëri interpreton dhe trasmeton përvojat e  kaluara,duke  u dhënë atyre kuptim dhe funksionin e identitetit dhe të vetëdijes kolektive

Sot, më shumë se  dje, evidentimi, njohja dhe përkujtimi i ngjarrjeve  historike si dhe i figurave që kanë lënë gjurmë në  zhvillimet historike, të arsimit, kulturës arteve etj, është më shumë se një nevojë për të  mbajtur gjallë traditën,por dhe një misjon për të ndriçuar vetëdijen kolektive të  brezave të rinj.

Zhvillimet demografike të dekadave të fundit. Largimet  e shumta në emigracion. Mungesa e institucioneve  kulturore adekuate si dhe indiferentizmi apo largimi i  shkollës (dhe mësimdhënies) nga misjoni për njohjen e brezit të ri, (sidomos) me  të kaluarën,me  ngjarrjet   historike që kanë shenjuar  identitetin  e qytetit dhe figurat që i kanë dhënë  atij  “ftyrën” dhe shpirtin e tyre..., të gjitha këto  i kanë zhytur disa qytete  e treva (jo vetëm periferike) në  një rrutinë indiferentizmi të përditshëm, ku njerëzit vrasin kohën duke u endur  si  sonnambul në  një hapsirë kohe të pa kuptimtë  e që nuk  e kuptojnë se  e sotmja, pa  të djeshmen dhe njohjen e saj, është thjesht  një  amnezi sociale, me pasoja identitare.

Gjashmërisht ndodh kjo në Delvinë, në një nga qytetet me tradita të thella historike dhe kulturore në jug të shqipërisë.

Ky qytet e kjo trevë ka dhënë një kontribut të rëndësishëm jo vetëm në lëvizjet patriotike të  Rilindjes Kombëtare, por dhe në fushën e artit, të kulturës dhe letrave, duke nxjerrë personalitete të shquara patriotike dhe intelektualë,kontribues në fushat e mësipërme.

 Klubi i krijuesve  “Let- Art” Delvinë, i themeluar tre vite më parë, ka filluar dhe po bën pjesën e vet të “detyrave” në këtë kërkesë të kohës. Në statutin e këtij klubi krijuesish  thuhet qartë se  një ndër synimet e veprimtarisë së  tij është “Puna në vijimësi për të  mbushur boshllëqet që na çojnë te tradita dhe për ta rimarrë atë në këtë formë organizimi përmes aktiviteteve dhe botimeve të ndryshme...”. Dhe jo pa qëllim është   përcaktuar, që në  “ANTOLOGJI”,( një botim i përvitshëm me krijime të  krijuesve  Delvinjot) të ketë jetëshkrime  kushtuar figurave historike të  fushave të ndryshme  të përfshira  në rubrikën “KUJTESË”,  e cila “i dedikohet emrave që nuk mund të fshihen  nga kujtesa  qytetare...”

Delvina, sikundër  cituam më lart, është një nga trevat  historimbushur dhe që  ka nxjerrë  nga gjiri i vet figura me kontribute të rëndësishme në  fusha të ndryshme.  Shumë  nga këto figura njihen dhe për to është folur  në vijimësi.Janë bërë, si të thuash , jo thjesht pjesë e identitetit por dhe  vetëdijes qytetare. Familja “Delvina”, me  Namikun, Astritin, Sulejmanin..., është  pasqyra ku ky qytet shikon “fytrën” e vet traditëmbajtës dhe ndjehet krenar. Është shkruar dhe është folur edhe për figura të tjera,tashmë të njohura, e që qëndrojnë në ballë të historisë kulturore të këtij qyteti dhe janë krenaria e tij. Këtu mund të përmendim:

 Panajot  Kanaçi, një nga themeluesit e koreografisë shqiptare.

 Shaban Hadëri, skulptori me emër, një nga  kryesorët për veprat monumentale. Artisti që kontriuboi në formësimin e estetikës të monumentit shqiptar.

 Razi  Brahimi, një nga kritikët e mirfilltë letrar, studjues  me titull profesor, themelues i kritikës letrare shqiptare të pas luftës së dytë botërore.

 Javer  Malo, diplomati shqiptar nga më të rëndësishëm të kohës, i përfshirë në  delegacione shqiptare  për në Organizatën e Kombeve të Bashkuara mes viteve ’60-’70. Njëherësh dhe njeri i letrave me disa vepra të botuara.

Sabri  Godo, një nga prozatorët më të njohur të letërsisë shqiptare të pas Luftës së Dytë  Botërore. Autor i shumë romaneve, novelave dhe tregimeve me temë historike e shoqërore.

Xhelal Berberi, “Mësues i popullit”,Konsiderohet një figurë e rëndësishme e arsimit në  Shqipëri, veçanërisht në zonën e Delvinës.

Zinxhiri i artë  me emra që i bëjnë nder Delvinës është  edhe më i gjatë nga ç’mund të mendohet e njihet. Ka  personalitete dhe figura historike me kontribute të pa cituara ndonjëherë në veprimtari të ndyrshme promovuese  apo veprimtari  për ngjarje historike. Sot,psh  delvinjotët nuk  njohin shumë prej tyre, ndaj dhe  synimi i këtij shkrimi  është  prezantimi i tyre, edhe si një obligim për historinë e këtij qyteti.

Ja  disa nga emrat, figura patriotike dhe të shquar në fushën e  letrave dhe të kulturës,me vendlindje  Delvinën.

Jani  Vreto (1822-1900), shkrimtar, patriot, rilindës dhe publicist. Një nga antarët kryesorë të shoqërisë së të shtypurit shkronja Shqip  dhe mbështetës i alfabetit të shqipes. Kontribues në zhvillimin e gjuhës shqipe dhe letërsisë patriotike të kohës dhe Rilindjes Kombëtare.

Thoma  Çami, (1855-1912).Mësues, veprimtar patriot dhe hartues i teksteve në gjuhën  shqipe.Është një ndër themeluesit e shkollës shqipe në zonën e Çamërisë dhe më gjerë.

Thanas  Floqi,(1884-1945).Mësues patriot.Është një nga firmëtarët e Aktit të Pamvarsisë më 1912. Kontributor në fushën e arsimit dhe kulturës kombëtare.

Famila Dino.është një nga familjet më të njohura nga Delvina, me ndikim të madh politik, ushtarak dhe  diplomatik gjatë shekujve XIX – XX. Familja Dino ka qënë e lidhur ngushtë me zhvillimet politike të jugut të shqipërisë dhe me përpjekjet për afirmimin e çështjes kombëtare shqiptare, si në periudhën osmane, ashtu edhe në vitet e para të shtetit  shqiptar.Dy nga figurat më të spikatura të  saj janë: Abedin Dino (1843-1906)- njëri ndër  themeluesit e lidhjes së Prizrenit ( 1878) dhe përfaqësues i çështjes  shqiptare  në arenën ndërkombëtare. Ai shërbeu edhe si ministër i jashtëm i Perandorisë  Osmane për një periudhë të shkurtër dhe ishte i njohur për veprimtarinë e tij patriotike.  Rexhep  Dino,(1865-1928), pasardhës i familjes Dino ,gjithashtu me rol të rëndësishëm politik. Morri pjesë në pavarësinë e Shqipërisë (1912) dhe ishte një ndër figurat e shquara të administratës dhe diplomacisë shqiptare në fillimet  e shtetit të ri.

Në  kohët  moderne  nga Delvina dhe rrethinat e saj kanë dalë edhe artistë të njohur në fushën e muzikës, kinemasë dhe  arteve pamore. Por  kontributi më i rëndësishëm dhe historikisht më i madh i shumë emrave është  në fushën e arsimit, letrave dhe patriotizmit  kulturor.

Në  fushën earsimit , letërsisë,poezisë

Ahmet  Muça(1930-1997) Poet  i ndjeshëm dhe mësues i përkushtuar. Poezitë e tij përshkohen nga dashuria  për vendlindjen, për natyrën e jugut dhe për jetën njerëzore të thjeshtë. Vepra e tij poetike është përfshirë në disa  antologji lokale dhe mbetet një dëshmi e poezisë së ndershme dhe lirike të pasluftës.

Në fushën arsim,kulturë

Murat  Hoxha (1925-1988) Ka  qënë një ndër organizatorët e parë të jetës kulturore në Delvinë pas Luftës së Dytë Botërore. U angazhua në ngritjen e  shtëpisë së kulturës dhe në themelimin e grupeve artistike amatore. Edukoi breza të rinj me dashurinë për artin dhe teatrin.

Në  fushën e arteve pamore dhe skenografi

Musa  Hoxha (1930-1980) Ka qënë piktor dhe dekorator, autor i punimeve murale dhe peisazheve me motive të trevës së Delvinës.Punoi për disa institucione kulturore  në Sarandë e Gjirokastër. Kujtohet si artist që bashkoi ndjeshmërinë popullore me gjuhën realiste të artit figurativ shqiptar të kohës.

Në fushën e teatrit dhe të humorit

Haxhi  Pashaj (1944-2020) Ka qënë drejtues i estradës së Delvinës për shumë vite. Autor dhe aktor në dhjetëra skeçe e pjesë humoristike që trajtonin jetën e përditshme dhe problemet shoqërore me gjuhë të thjeshtë dhe të mençur. Ishte nxitës i zhvillimit të humorit dhe i edukimit artistik të të rinjve.

Emra të tjerë patriotësh dhe personalitete në fusha të ndryshme të artit, kulturës, letërsisë, diplomacisë,që kanë një lidhje me  Delvinën ,me origjinë familjare apo që kanë punuar e jetuar në këtë qytet mund të përmendim:

Së pari Naim Frashëri,,me lidhje  familjare në Delvinë, Dhe të tjerë si: Zhaneta  Çabej,  me lidhje familjare nga  Delvina. Ka punuar në fushën e arsimit dhe studimeve gjuhësore duke  vijuar traditën e familjes Çabej.  Hysen  Çela,(1930-2005).Studjues dhe pedagog i njohur i gjuhës  shqipe. Ka dhënë një ndihmë të  çmuar në përatitjen e teksteve mësimore dhe në formimin e mësuesve në jug të vendit. Punimet e tij në fushën  e fonetikës dhe morfologjisë janë përdorur në shkollat e mesme dhe të larta. Fatos  Arapi, (1930-2018), i mirënjohur   në fushën e letërsisë dhe të poezisë moderne, Është konsideruar  si poet i madh i poezisë bashkohore shqiptare. Edhe pse me origjinë nga Vlora, ka jetuar për disa vite në Delvinë dhe Sarandë,ku krijoi disa nga poezitë e tij më të ndjera për detin dhe dashurinë. Skënder  Sallaku (1926-2004) Edhe  pse i lindur në Tiranë, familja e tij ishte me origjinë nga Delvina.Njihet si një nga humoristët dhe aktorët më të dashur të skenës shqiptare.Lefter  Çipa,(1949-2021).Edhe pse nga Piluri i Himarës, bashkëpunimet e tij kulturore dhe folklorike me rrethin e  Delvinës janë të shumta. Njihet si poet dhe rapsod që ndikoi në zhvillimin e poezisë polifonike që përfshin edhe trevën e Delvinës.

Ja dhe disa figura që kanë bërë emër dhe kanë kontribuar në fushat e artit , kulturës ,letërsisë të pas viteve ’90  e që janë me origjinë nga Delvina.

Ilir  Hoxha, piktor dhe grafist. Erion Dosti,shkrimtar dhe eseist. Dritan  Boriçi, aktor dhe regjizor teatri. Artur  Hoxha, muzikant dhe kompozitor. Jonida  Dervishi, poete e re, fituese çmimesh lokale dhe kombëtare.

Dhe  lista  e personaliteteve në fusha të tilla të artit, kulturs ,letërsisë etj, lindur në këtë qytet dhe që ,me punën dhe veprimtarinë e tyre,i kanë lënë qytetit një trashëgimi të vyer, është  edhe më e gjatë.

 Janë të njohur delvinjotët  e  këtyre dekadave të fundit (lindur në këtë qytet) që janë shquar në fushat përkatëse të veprimtarisë,duke  kapërxyer kufijtë lokal me një kontribut të veçantë në fushën  e letrave, artit dhe kulturë  si  shkrimtarë, poetë, kompozitorë, muzikantë,aktorë,etj me të cilët  brezi  më i ri ka  pse krenohet. Ndërt ta përmendim: Limoz  Dizdari , kompozitor i shquar. Enver  Isufi, mësues i dalluar, shkrimtar kryesisht në fushën e humorit.Myrteza Leka, muzikant  dhe kompozitor. Theofil Haxhijani, aktor i skenës  dhe i kinemasë, një nga  humoristët më në zë të dekadave të fundit të shekullit të kaluar. Vojsava  Nelo, poete.Natasha  Xhelili, poete. Si  dhe një numur artistësh të artit pamor, si Aristidh  Loli, Arqile  Donato  në artin e pikturës dhe në  skulpturë, Arqile  Vasili

 Gjith sa më sipër  është një  pasuri  e vlerë që ndriçon traditën e  këtij qyteti, që edhe pse i vogël, në skajin më jugor të vendit ,mbetet një vatër (hera herës  e heshtur) e kulturës dhe arsimit.Nga  mësuesit e pasluftës te artistët bashkohorë, nga poetët e ndjeshëm të artit te aktorët e humorit,piktorët e muzikantët, Delvina ka dhënë përherë figura që kanë  pasuruar shpirtin qytetar dhe identitetin kulturor të saj.