Nga erdhëm?
Astrit Lulushi
A ishin prindërit e parë Homo sapien jo-homo sapien?
Cila erdhi e para, pula apo veza?
Nëse mendoni se ky është një problem filozofik, arsimimi juaj ka dështuar, por mos u ndjeni keq. Ju jeni larg të qenit vetëm.
Evolucioni nuk vazhdon nga paraardhësi në paraardhës në paraardhës në një zinxhir, siç e shihni shpesh në tekstet shkollore për fëmijë; as nuk kërcen nga nyja në nyje përmes një peme që duket sikur ka rënë nga një tekst i shkencës kompjuterike.
Një tabelë e tillë mund të jetë një mënyrë koncize për të treguar se si janë të lidhura gjallesat, por zbulon pak se si ato në të vërtetë kanë ardhur në këtë mënyrë.
Individët nuk evoluojnë, popullatat evoluojnë, dhe kur popullatat ndryshojnë, ata rrallë e bëjnë këtë në mënyrë të pastër. Popullatat ndryshojnë ngadalë me kalimin e kohës, ndërsa variacionet individuale provohen, zgjidhen dhe amplifikohen nga mbijetesa ose jo. Popullatat ndryshojnë gradualisht, ndonjëherë duke u rikombinuar ose zhdukur gjatë rrugës.
As pula dhe as veza (e pulës) nuk doli e para. Pyetja zbulon injorancën e procesit të vërtetë. Ajo që ndodhi në të vërtetë është se popullata që ne tani e quajmë pula evoluoi nga një popullatë e mëparshme e pulave paksa të ndryshme, e cila evoluoi nga pula edhe më të ndryshme, dhe kështu gjatë gjithë rrugës së kthimit te zogjtë nuk do t'i konsideronim pula, tek dinosaurët që nuk do t'i konsideronim zogj, peshqit nuk do t'i konsideronim me pendë, kafshët nuk do t'i konsideronim vertebrorët, qelizat nuk do t'i konsideronim kafshë, pararendësit nuk do t'i konsideronim mjaft të gjallë. Çdo hap gjatë rrugës ishte një divergjencë e paqartë e degëve, një përzierje e një popullate në tjetrën, pavarësisht se si duam ta quajmë tani.
Dhe saktësisht e njëjta gjë është e vërtetë për ne njerëzit. "Homo sapiens" është një emër që kemi shpikur për të etiketuar grupin e majmunëve modernë të cilit i përkasim. Ne grindemi dhe ende debatojmë se ku të vendosim kufirin mes nesh dhe atyre që erdhën më parë. Është një pyetje me kuptim për taksonomistët, por që nuk ka lidhje me vetë popullsinë e gjallë.
Ne njerëzit jemi një popullatë majmunësh të avancuar që kemi evoluar nga një popullatë e mëparshme majmunësh të avancuar që ka evoluar vazhdimisht si popullatë për 3.8 miliardë vjet, nga mikrobet te krimbat te peshqit, te amfibët te zvarranikët, me shumë fillime, kthesa, degë dhe degë të rreme dhe rrugë pa krye. Nuk kishte asnjë homo sapiens të parë, vetëm një vazhdimësi mbi të cilën tani, akademikët vijnë dhe vizatojnë vija të veçanta ndarëse për qëllimet e tyre.
Mistere
Astrit Lulushi
Kur libri "100 autorë kundër Ajnshtajnit" u botua për të hedhur poshtë Relativitetin e Përgjithshëm, Ajnshtajni u përgjigj: "Për të mposhtur relativitetin nuk ka nevojë për fjalën e 100 shkencëtarëve, por vetëm për një fakt."
Ndërsa rëndësia e Ajnshtajnit u rrit për shkak të suksesit të teorive të tij, u shfaq një valë kundërshtimesh. Lëvizja politike në zhvillim në atë kohë pa një mundësi për të synuar relativitetin, e etiketoi atë si "fizikë çifute". Konferencat u sponsorizuan dhe ngjarje si djegia e librave u orkestruan për të diskredituar Ajnshtajnin dhe teoritë e tij. Fizikantë me ndikim, duke përfshirë laureatët e Nobelit, Philipp Lenard dhe Johannes Stark, u rekrutuan nga kjo lëvizje për të kundërshtuar Ajnshtajnin. Në vitin 1931, u botua libri "Njëqind autorë kundër Ajnshtajnit". Kur u pyet për këtë kritikë të përhapur të relativitetit, Ajnshtajni u përgjigj duke sugjeruar se mposhtja e relativitetit nuk kërkonte mbështetjen e shumë shkencëtarëve, por vetëm një fakt bindës.
***
Graviteti është një nga katër forcat themelore të natyrës, së bashku me elektromagnetizmin, forcën e fortë bërthamore dhe forcën e dobët bërthamore.
Është ajo që na pengon të fluturojmë larg në hapësirë, dhe ajo që i bën mollët të bien nga pemët.
Por graviteti është gjithashtu misterioz, dhe ne nuk e kuptojmë vërtet se si funksionon.
Graviteti nuk është vetëm një forcë, por edhe një veti e hapësirë-kohës.
Hapësira-koha është pëlhura e universit dhe mund të përkulet, shtrihet dhe shtrembërohet në varësi të pranisë së materies dhe energjisë.
Sa më shumë masë ose energji të ketë diçka, aq më shumë lakon hapësirë-kohën rreth saj dhe aq më e fortë është tërheqja gravitacionale që ushtron.
Por ja ku është gjëja kryesore: hapësirë-koha nuk ndikohet vetëm nga materia dhe energjia, por gjithashtu i ndikon ato përsëri.
Materia dhe energjia mund të lëvizin nëpër hapësirë-kohë, por ato ndjekin edhe lakimin e saj.
Kjo do të thotë se graviteti mund të përkulë dritën, të ngadalësojë kohën dhe madje të krijojë vrima të zeza.
Por ka një problem.
Hapësira-koha nuk sillet ashtu siç e presim ne.
Sipas teorive tona më të mira të fizikës, hapësirë-koha duhet të tkurret për shkak të gravitetit, duke e bërë universin më të vogël dhe më të dendur me kalimin e kohës.
Por në vend të kësaj, ne vërejmë se universi po zgjerohet më shpejt, sikur diçka po e largon atë.
Cila është kjo forcë misterioze që kundërshton gravitetin?
Nuk e dimë.
Ne e quajmë atë energji të errët, por nuk kemi asnjë ide se çfarë është ose nga vjen.
Disa shkencëtarë mendojnë se është një veti e natyrshme e vetë hapësirës, që ka një presion negativ që e largon hapësirën.
Të tjerë mendojnë se është një formë e re energjie që ne nuk e kemi zbuluar ende.
Dhe disa mendojnë se kjo është një shenjë se teoritë tona të gravitetit janë të gabuara, dhe ne kemi nevojë për një të re që mund të shpjegojë botën kuantike në shkallë të vogël dhe botën kozmike në shkallë të gjerë.
Energjia e errët nuk është i vetmi mister i gravitetit. Ne gjithashtu nuk e dimë se çfarë e shkakton gravitetin në radhë të parë.
Shumica e teorive fizike thonë se graviteti duhet të bartet nga një grimcë hipotetike pa masë e quajtur graviton.
Por ne kurrë nuk kemi zbuluar gravitone dhe nuk e dimë nëse do ta zbulojmë ndonjëherë. Gravitonët supozohet se ndërveprojnë shumë dobët me materien, kështu që ata janë shumë të vështirë për t'u kapur.
Një mister tjetër është pse graviteti është shumë më i dobët se forcat e tjera të natyrës.
Graviteti është rreth 40 herë më i dobët se elektromagnetizmi, që do të thotë se një magnet i vogël mund të kapërcejë tërheqjen gravitacionale të të gjithë Tokës.
Disa fizikanë mendojnë se graviteti mund të rrjedhë në dimensione shtesë që ne nuk mund t'i shohim ose t'i qasemi, duke e bërë atë të duket më e dobët në botën tonë katër-dimensionale.
***
Sheqeri u ndesh nga ushtria e Aleksandrit të Madh në Indi para vitit 300 para Krishtit. Ata përmendën "mjaltë nga kallamishtet pa bletë". Ky “mjalt pa bletë” u rifut tek evropianët gjatë kryqëzatave. U bënë skulptura me sheqer, të cilat ishin pikat qendrore të banketeve mesjetare. Pasi banketi përfundonjte, mysafirët thyenin një copë për ta marrë në shtëpi.
Megjithatë, ishte një punë intensive dhe e vështirë. Dhe rritet vetëm në jug të Alpeve. Kur spanjollët pushtuan ishujt Kanarie pas vitit 1400 dhe Portugezët zbuluan Azores, aty mbollën kallam sheqeri.
Por vetëm pasi u zbulua Bota e Re, pati një bum të sheqerit. Tregtia e skllevërve u rrit gjithashtu pasi Perandori i Shenjtë Romak Charles V ndaloi shfrytëzimin e amerikanëve vendas pas 1520.
