Mentor Serjani: Një Miqësi e Trashëguar

Histori, Kujtesë dhe Bashkëjetesë Sasaj–Piqeras Dy Fshatra, Një Zemër: Miqësia e Përjetshme Piqeras-Sasaj

1 Rrënjët e Një Historie të Përbashkët   

    Qysh nga prehistoria e deri në ditët tona, fshatrat e krahinës gjeo-historike dhe etnografike të Bregdetit përmenden në arkiva të ndryshme botërore, si edhe ato shqiptare. Bregdeti i sotëm është pjesë e Kaonisë së dikurshme dhe ne jemi pasardhës të fisit ilir të Kaonëve. Për herë të parë përmenden si vendbanime nga Hekateu, dijetar grek i fund-shekullit të VI deri në fund-shekullin e V para Krishtit, në librin e tij “Udhëtim rreth botës”, dhe prej Skylaksit, bashkëkohës i tij, e shumë të tjerë më vonë.

2 Bashkë në udhëtimin e kohëve Piqerasi dhe Sasaji kanë qenë herë në varësi të Buneit (Bunecit) dhe herë të Badhrës, dhe më vonë, në vitin 1583, Sasaj e Bunec, si njësi administrative, vareshin nga Piqerasi.

Në vitin 1608, përfaqësues të Piqerasit, Sasajit, Bunecit dhe fshatra të tjerë i kanë dërguar letër Kontit të Beneventos në Itali, e firmosur me emër dhe mbiemër (Pëllumb Xhufi, “Arbërit e Jonit”). Edhe në vitin 1583 ishin po bashkë disa familje nga Buneci Sasaji,Piqerasi që zbarkuan në dy qyteza arbërore: Chieuti dhe Portocannone. Më 1764,shkruan Andrea Figlia, arbëresh nga Mezzojuso në Siçili – pra bashkë kemi qenë edhe në Vila Badesa, etj., etj., për të mos u futur akoma më thellë në histori.

 3 Miqësi në kohë lufte Gjatë viteve të Luftës Nacionalçlirimtare, piqerasiotë e sasanjotë u strehuan në shpellën e Sasajit në Vardhan për t’i shpëtuar bombardimeve të pushtuesve, por edhe atyre aleate.Të dy fshatrat kanë dhënë kontribut të veçant në luftën nacional-çlirimtare,derdhën gjak për lirinë e Atdheut,bile Piqerasi ka edhe dy Heronj të Popullit

4 Kooperativa dhe miqësia e punës

 Me organizimin e shtetit shqiptar, Piqerasi ishte qendra e Komunës së Bregdetit të Poshtëm dhe ne ishim fshati më i afërt i kësaj komune. Më 1956 u formua kooperativa në fshat dhe, mbas katër vitesh, u bashkuam me Piqerasin. Në ato vite, lidheshin miqësi me vendet e demokracive popullore në Kampin e Lindjes, dhe kooperativa jonë e bashkuar mori emrin “Miqësia Shqiptaro-Kineze”, pra një lloj binjakëzimi. Çdo vit mbaheshin takime të ndërsjella dhe përshëndetëse nga të dyja palët, nga përfaqësues të shtetit dhe trupit diplomatik të vendeve respektive. Kooperativa e bashkuar Piqeras–Sasaj ishte një ndër tri kooperativat më të pasura të rrethit, bashkë me atë të Nivicë-Bubarit dhe Çiflikut në rrethin e Sarandës, me një fond të konsiderueshëm akumulimi dhe mjete prodhimi. Ishin të parat që ofronin asistencë ekonomike për punonjësit e tyre, pa dalë ende ligji mbi pensionet. Kooperativa vazhdoi deri më 1 janar 1972, kur u kthye në Fermë. Në kohën private, pra para sistemit monist, si Sasaji ashtu edhe Piqerasi ishin të dëgjuar për baçet me ullinj, drufrutorë, vreshta, litërvi vaji, etj. Baçet më të famshme me të gjitha llojet e pemëve ishin në Sasaj: Vardhani; në Piqeras: Nezhina dhe fusha e lumit (ose e Bunecit) – pjesët e të dy fshatrave. Pjesë e përbashkët e të dy fshatrave është edhe vargmali i Konjak–Lavan, ku mbilleshin të lashta, patate, tërshërë, etj., si ushqim për kafshët dhe njerëzit. Kishim të përbashkëta pemët simbolike: ata, ullirin e lotëve ne Përrallin e Xhafere dhe Gurin e Lukshit, ku përcilleshin kurbetlinjtë. Kemi të dy palët nga një vend me emrin Shën Thanas; ata, ullirin ku bëjnë kryq, në vendin që i themi “Llaka e Kryqit”. Në vitin 1990, sektori Piqeras–Sasaj i Ndërmarrjes Bujqësore Lukovë kishte këtë pasuri:Ara: 38.29 ha Ullishte: 258.13 ha Pemëtore: 257.37 ha Ullinj: 35,000 rrënjë Agrume: 45,000 rrënjë Pemë frutore: 10,000 rrënjë dhe 5,000 krerë bagëti Pra, kishte drejtim frutikulturë.

5 Shkolla,arsimi,ekonomia,shërbimet

Shkollës 8-vjeçare “Vasil Llaçi” iu dhurua laboratori i fizikës nga Republika Popullore e Kinës,një nga më të mirët për kohën në Shqipëri. Shkolla 8-vjeçare në Piqeras kishte një numër të madh nxënësish në klasat e larta që shkonte nga 80 në 120, ndërsa nga Sasaji vazhdonin shkollën në këto klasa nga 25 deri në 30 nxënës në vit. Sot, fatkeqësisht, shkollat fillore dhe ajo tetëvjeçare janë mbyllur – trishtim…Në arsimin tetëvjeçar në Piqeras, veç mësuesve të tjerë nga dy fshatrat tona, kanë shërbyer si mësimdhënës: Llambi Kaçi, Vasil Gjivogli, Dhimitraq Laska, Leta Laska,Liri Llaçi,Koço Nika, Sotir Xhani; nga ne: Islam Bashari, Tomorr Çeli, Jolanda Bashari, Sezair Qejvani ,Rakip Memi,Tabe Bashari ,Hair Rezvani etj.Në vitet e Luftës së Parë Botërore u hap në Piqeras shkolla italisht–shqip, ku nxënës ishin nga dy fshatrat tona, por edhe nga fshatra të tjerë përreth, të cilët vinin më këmbë, pasi nuk kishte komunikacion – por kishte dëshirë të madhe për dije. Këtu mësoi edhe im atë gjuhën italiane. Italia e parë ndërtoi në tokat e Sasajit dhe të Piqerasit, nga burimi i Lumit deri në Skalomë,(në anë të detit) ujësjellësin për furnizimin me ujë të anijeve, sulinat e të cilit më pas i shfrytëzuan të dy fshatrat si shtylla për energjinë elektrike.Piqerasi, deri vonë, ishte qendra administrative e Bregdetit të Poshtëm, derisa sa institucionet kaluan gradualisht në Lukovë si qendër e NB-së. Kishte Këshillin e Bashkuar, ku për një periudhë ka qenë kryetar Nimet Haxhi dhe sekretar Mitro Çuni. Kishte Gjendjen Civile, ku ka qenë nëpunës edhe një bashkëvendasi ynë, Sokol Bashari. Për shumë kohë, të dy fshatrat kishin një Organizatë Bazë Partie të përbashkët Mbi lumin Sasaj, që njihet ndryshe edhe si lumi i Bunecit, të dyja fshatrat ngritën që në vitin 1956 dy HEC-e të vegjël për ndriçim. Ndërsa historikisht, mbi këtë lumë kanë ekzistuar gjashtë kaskada — rrënojat e disa prej tyre duken edhe sot — ku ishin ndërtuar mullinj për bluarjen e drithit dhe dërstila për argasjen e rrobave të veshjes dhe të shtrojës, të leshta dhe të pambukta.Në lumin e Bunecit, të dy palët peshkonim ngjala me grep, me pirun, me pushkë deti, si në lumë,por edhe në det. Këto ishin ndërtuar nga mjeshtra vendas, sepse në atë kohë nuk kishte në shitje.Në qendrën e sektorit tonë, në ato vite, pra në Piqeras, kishte edhe shërbime të tjera si këpucari, rrobaqepësi, librari, nallban, furrë buke, kovaçana etj. Kishim Fabrikën e Vajit “Mitro Xhani” në Sasaj, ku punonin disa nga fshatrat tona si: Fuat Ahmati, Zenel Rezvani, Nail Ahmati, Shamet Qejvani,Bedri Zeqo etj.Nga Piqerasi Niko Ali, Leko Kondi, Milto Koçi, Filip Prifti, Sofo, Luli,Aleks Gjinl, Niko Nini, Çako Laska, Mene Llaçi etj.Gjithashtu, në hidrocentralin e Piqerasit në Goné punonin bashkë specialistë nga të dy fshatrat, si: Etem Memi, Skënder Ahmati, Dalan Duka, Haredin Kalluli, Misto Memi, Thodhori Gjivogli, Anastas Stami etj.

 6 Jeta,kulturore,sportive dhe shoqerore Kryenim aktivitete kulturore, si veç e veç, ashtu edhe të përziera.

 Në Piqeras dhe në Sasaj janë xhiruar pjesë të filmave “Kapedani” dhe “Gjurma”. Luanim futboll në Sheshet të Konde, te shkolla e vjetër në Piqeras, por edhe në Sasaj, në Rrethe afër fabrikës së vajit në Sasaj, ku zhvillohej edhe festa e Çlirimit të Bregdetit, e njohur si festa e Qershorit, si edhe te fusha në Vardhane.Në Goné kishim kampin e pionierit, ku ne nxënësit kalonim 15-ditëshin e pushimeve verore të organizuar, në kompani me kapanone fjetjeje, mensa të ndërtuara me mjete rrethanore provizore, por të mirëorganizuara, me orar të rregullt veprimesh të udhëhequra nga mësuesit tanë.Brenda hapësirës së fushës së lumit ndodheshin edhe dy reparte ushtarake, ku kishim pikën e hapjes në rast mobilizimi apo stërvitje (zbori). Repartet ishin në marrëdhënie të shkëlqyer me komunitetin e fshatrave tona. Në këto reparte kryenim edhe shkollën e lirë ushtarake dhe stërvitjet si paraushtarakë.Kurse forcat vullnetare — apo të brinjuara, siç njihen në terminologjinë ushtarake, kryenin stërvitje të përbashkëta,ku komandant ishte për shumë vite Pano Çuni Dikur, në plazhin e Bunecit lulëzonin tendat (kasollet me kashtë, fier dhe dru), të cilat, për nga konstruksioni, u ngjanin kabinave të pushimit të ndërtuara në Llogora. Ato ishin një formë turizmi elitar për kohën. Piqerasiotët i ngrinin ato poshtë kodrës së Drurit, Kujthit dhe në Gone; ndërsa ne — poshtë kodrës së Kashtares, faqes së Harupes dhe Lapardha. Më vonë, me kalimin në zonë kufitare, këto u ndaluan. Ishin të veçanta për kohën dhe nuk kishim parë askund tjetër afër nesh diçka të tillë

 7 Tregëtia,nëpunësia ,mjeshtëritë,religjioni,miqësitë Në sektorin e bujqësisë punonin shumë kuadro nga të dy fshatrat.

Ja disa prej tyre, krahas shumë e shumë të tjerëve: Normistë: Pavllo Qesari, Meto Duka, më vonë Katina Duka,Vera Voda,Margarita Nini Brigadierë: Lekan Prifti, Spiro Nika, Irakli Pali, Milto Nika, Fjora Laska,Tose Laska,Godo Xhaferi,Bektash Çeli, Malo Bashari, Rozina Qejvani, Nadir Duka, Mentor Serjani, Arben Prifti, etj.Në Piqeras kishte qendrën edhe sektori i Tregtisë, ku kanë punuar nga të dy fshatrat si: Halil Haxhi, Arsen Voda,Janaq Laska etj.Sektori kishte nëntë brigada të ndara në brigada frutikulture, perimesh dhe blegtorie. Nga këto, tre ishin në Sasaj: fshat, Sasaj Lumë (Bunec), si dhe brigada e plehut, e cila grumbullonte humus në pyjet e Sasajit dhe përpunonte plehun e stallave për gjithë sektorin.Të dyja fshatrat kishin mjeshtra prodhimi, çmues të prodhimit të ullirit,krasitës dhe shartues të mirë, farishtarë dhe fidanishtarë , si: Kli Xhani, Vasil Nika, Kiço, Qëndri, etj.; në Sasaj: Remzi Serjani, Ali Duka, Magrip Boci, etj.Në sektorin tonë kishte edhe pemë të rralla, si për zonën, ashtu edhe për më gjerë, si: hidja në Moçale, gështenja në Gjonadere, bananet që u eksperimentuan për herë të parë në Lapardha, varietete të njohura vendore të limonit dhe të hardhisë, të cilat në literaturën e agrikulturës mbajnë emrin e fshatrave tona — limoni i Sasajit, limoni i Piqerasit — të shkruar në materialin “Ulliri dhe agrumet në Shqipëri”, kapitulli 3: “Rëndësia e kulturës së agrumeve në zonat bregdetare”e përgatitur nga Hairi Ismaili, Vasil Anagnosti, Dhimitër Panajoti Në kohën kur feja ishte e lejuar, shkonim tek njëri-tjetri, sidomos ato familje që kishin miqësi apo lidhje gjaku — edhe pse kjo mund të ishte shumë e largët. Për shembull, Serjanajt me Laskajt, Memajt me njëri-tjetrin. Edhe fiset e tjera si Gjini, Koçiu, Prifti, Xhani, Llaçi, Vrana,Konomi etj., kishin miqësi me fise në fshatin Sasaj si: Kallullaj, Basharaj, Haxhiaj, Dukaj, Çelaj,Ahmataj etj. Gjithashtu kemi pasur dhe vazhdojmë të kemi krushqi me njëri-tjetrin.

8 Njerëz të Dijes dhe të Vlerave Në të dy fshatrat tona ka pasur shumë burra zakoni, por edhe intelektualë që janë shpallur qytetar nderi,personalitete të shquar,mësues të merituar,të dekoruar.

Si: Neço Konomi(qytetar nderi)dhe Mitro Vranai,Vasil Gjivogli(personalitet i shquar) ; Muzafer Ahmati(profesor),Ruhi Bashari(mësues i merituar) Muharrem Ahmati(dekoruar),Donika Ahmati(mësuese e merituar) Ideal Serjani (dekoruar). Po nga fshatrat tona kanë dalë edhe dy kritikët e shquar të vendit: Adriatik Kalluli (Prof Dr)në Sasaj dhe Miho Gjini (Mjesjtër i Madh) në Piqeras. Në sektorin e shëndetësisë në fshatrat tona kanë punuar dhe ndihmuar bijt e vendit si Pilo Memi Vasil Laska,Arsen Luli,Natasha Kaçi,Hateme Ahmati,Nefo Rezvani Ajet Serjani,Nexhmije Kola etj Pra, jemi dy fshatra që kanë një inteligjencë të rrallë, të arsimuar historikisht dhe masivisht, dhe me shumë nëpunës në gjithë vendin, ndërsa pas viteve ‘90 edhe jashtë vendit.

 9 Rrugët që na bashkojnë Rrugët që na lidhin me Piqerasin janë:Rruga e lumit (nacionale),Rruga këmbësore e Harcalës,Rruga dytësore automobilistike Sasaj–Piqeras,e ndërtuar bashkë me kanalin vaditës që sjell ujin nga Lumi i Kalasës nëpërmjet Tunelit Tatzat-Sasaj Rruga e Lavanit (udha turke).I Kishim Litërvit e vajit gjithsecili, por shumë herë shkonim tek njëri-tjetri për shkak të radhës apo çmimit konkurrues të bluarjes dhe cilësisë së nxjerrjes

10 Bashkë edhe në gëzime, edhe në fatkeqësi Në kohën kur feja ishte e lejuar, shkonim tek njëri-tjetri, sidomos ato familje që kishin miqësi apo lidhje gjaku — edhe pse kjo mund të ishte shumë e largët.

 Për shembull, Serjanajt me Laskajt, Memajt me njëri-tjetrin. Edhe fiset e tjera si Gjini, Koçiu, Prifti, Xhani, Llaçi, Vrana,Konomi etj., kishin miqësi me fise në fshatin Sasaj si: Kallullaj, Basharaj, Haxhiaj, Dukaj, Çelaj,Ahmataj etj. Gjithashtu kemi pasur dhe vazhdojmë të kemi krushqi me njëri-tjetrin. Kishim dhe kemi respekt të ndërsjellë me njëri-tjetrin, edhe sot e kësaj dite, dhe besoj se kjo do të ketë vazhdimësi — tashmë është futur edhe në genet tona. Midis fshatrave tona nuk ka ekzistuar asnjëherë asnjë zënkë apo konflikt, sado i vogël qoftë. Një shkollë, një sektor, një kooperativë, një komunë, një vargmal, një det, një plazh, dhe mbi të gjitha njerzillëku që ndajmë me njëri-tjetrin dhe vlerësimi e respekti reciprok.

 11 Krenari, nostalgji dhe një thirrje për rilindje Këtu dua të tregoj një ngjarje familjare për të ilustruar këtë që thashë më lart:Sapo ishte martuar vëllai i madh në vitin 1978 dhe do të shkonin me nusen për të bërë lidhjen e martesës në zyrën e gjendjes civile në Piqeras.

 Ishte qershor, dhe nusja kishte veshur një bluzë me mëngë të shkurtra. Zona nga vinte ajo kishte fanatizëm dhe ishte më pak e zhvilluar dhe e emancipuar në krahasim me bregdetin, që dihet për historinë dhe hapjen e tij. Mamaja, edhe pse e pa shkolluar, ishte shumë më afër realitetit. I tha nuses: Jo atë bluzë, do veshësh këtë me mëngë zhapone,pra pa mëngë. Nusja kundërshtoi se i vinte turp, por mamaja i tha prerë:– Piqerasi për ne është kryeqytet.Dhe u bë siç tha mamaja.Pra, kishim ndjenja krenarie dhe respekti për njëri-tjetrin.Në raste fatkeqësish, vdekje, shkojmë e vijmë tek njëri-tjetri, por edhe në gëzime.I përmenda gjithë këto të mira dhe bukuri — si natyrore ashtu edhe njerëzore — si një kundërpeshë e kohës së sotme, si një antidot për trishtimin që më zë kur shkoj në fshatrat e mi: Sasaj dhe Piqeras. Them kështu sepse kur them Sasaj, nënkuptoj edhe Piqeras dhe anasjelltas. Sa herë vij, shoh gjithmonë e më pak njerëz të njohur. Shoh shkollën të mbyllur, shoh pronat që nuk vajtën tek i zoti, por u shkatërruan. Shoh malin dhe detin, ku pronarë nuk janë më të zotët, por të fortët e qeverisë dhe pushtetit. Shoh që mungon zhurma e hareshme e dikurshme e fëmijëve, e aktiviteteve kulturore, si: estrada, këngët labe, kori i dikurshëm i ansamblit të Ndërmarrjes, ku kishte pjesëtarë nga të dyja fshatrat. Dhe si të mos të të mbysë nostalgjia, dëshpërimi, humbja e shpresës, zhgënjimi nga kjo demokraci që u shndërrua në “demoshëmti”?Zgjidhjen le ta bëjnë njerëzit e bekuar nga Perëndia — pra krijuesit, ata që kanë vizion.

 12 Identiteti,trashëgimia dhe rreziku i harresës Kemi edhe shumë toponime të përbashkëta, të cilat na bëjnë të besojmë dhe vërtetojmë identitetin tonë të njëjtë, si: përroi i Rrapthit, përroi i Honit, Bregu i Çivurit, Moçale, Lagësira, përroi i Soponicës, Llaka, Nënkrua, Përtejlumë, etj.,

Kemi në Piqeras arën e Sase,gërmadhën e Huse,kanë ata tek ne arën e Konome,Arën e Gogos etj pra edhe pronat janë të alternuara brenda kufijve të njëri tjetrit.Kemi mbiemra të përbashkët si Duka, Memi. Ata kanë fisin e Gjine në rimin e Dede, ne kemi udhën e Gjine në rimin e Gjine, etj.Kemi plazhin e Bunecit të përbashkët, por edhe të ndarë: ata Gonenë, dhe ne Lapardhanë. Edhe ndonjë mosmarrëveshje që kemi pasur për kufijtë e kanë zgjidhur burimet arkivore ose aktet e shkruara dhe të firmosura nga të dyja palët. Apo emërtimet si Lumi i Sasajit dhe Porti i Sasajit, që njihen në popull edhe si të Bunecit, i ka zgjidhur historiografia shqiptare në libra të botuar nga Institucioni i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (si“Fjalori Enciklopedik i Shqipërisë”etj.). Thonë, dhe është e vërtetë, që gjitonin nuk e zgjedh dot, por duhet ta gjesh me të. Sasaj dhe Piqeras duket se i ka zgjedhur vetë Perëndia për këtë miqësi gjithëjetësore.Madje edhe në jetën e përtejme kemi qenë bashkë.Në librin “Piqerasiotët”, botuar nga shtëpia botuese “Edlora” në vitin 2014, Miho Gjini shkruan se, duke kërkuar rrënjët në një fshat të Peloponezit, gjeti aty të varrosur: grekë, italianë, shqiptarë, ortodoksë e myslimanë; gjeti mbiemra të familjarëve të tij, por edhe nga fshati Sasaj. Fshati Bunec i dikurshëm, me rrënojat e tij në Kodrën e Hundëshkëmbit (brenda juridiksionit të fshatit Sasaj), është spostuar sot gjeografikisht nga ish-fabrika e vajit në Sasaj, me thellësi drejt detit Jon. Tashmë, Buneci i sotëm ka marrë pamjen e një qendre të banuar, turistike dhe industriale. Si përfundim, dua të them se kemi shumë të përbashkëta, por mbi të gjitha kemi gjuhën shqipe dhe shumë virtyte të larta, të trashëguara nga krahina jonë e Bregdetit, apo ndryshe Labëria Bregdetare, pjesë e së cilës janë edhe dy fshatrat tona: Sasaj dhe Piqeras.Vitet kalojnë, brezat ikin, por historia mbetet.