Lumnie Thaçi-Halili: KOHA SI QËNDRESË POETIKE

...S’mund të jem poet/Nëse nuk digjem bashkë/Në ëndrrat e popullit tim/Nëse s’jam pjesë e ëndrrës/Së kërkuar me shekuj (f.53) (Maxhun Osmanaj, “Kohë e thinjur n’qëndresë”, Shtëpia Botuese URA, Prishtinë, 2025).

Në këtë përmbledhje vargjesh, poezia e M. Osmanajt përfaqëson bërthamën, ku rrënjët dhe zëri i mendimit bashkohen në një tërësi të gjallë poetike. Është një vepër e krijuar me vetëdije të thellë poetike, që herë ndriçon mendimin, e herë zbukuron fjalën. Fjala e tij është rrënjë që rritet nga dhimbja dhe dritë që përftohet nga kujtimi. Ai nuk e pret thirrjen e kohës, por kohën e ngjall vetë, shkon vetë drejt saj, për ta kthyer në dëshmi. Poezia e Osmanajt është qëndresë që frymon lirshëm e qëndron e sigurt përballë përjetësisë së fjalës. Ndjehet se, poezia e tij është besim i heshtur në qëndresë dhe etikë e dritës që mbijeton përtej dhimbjes!

 Libri poetik “Kohë e thinjur n’qëndresë” është ndërtuar në tri cikle që komunikojnë midis tyre si tri degë të së njëjtës frymë, në një udhëtim të brendshëm: “Fryma e jetës”, “Dritë pavdekësie” dhe “Mall i thinjur”. Në ciklin e parë “Fryma e jetës”, poeti kërkon burimin e jetës dhe ndjenjës, ku vihet në pah përballja njeriut me kohën, me rrjedhën, me ecjen e brendshme që përcakton kuptimin e qëndresës. Cikli i dytë, “Dritë pavdekësie”, sjell poezitë përkushtuese (dedikuese), aty ku dashuria, kujtimi dhe mirënjohja marrin formën e ndritshme të përjetësisë. Në ciklin e tretë “Mall i thinjur”, poezia kthehet në vetvete, në reflektim, në ndjesinë e maturisë poetike dhe të urtësisë njerëzore që buron nga përvoja.Këto tri cikle së bashku, formojnë universin shpirtëror të poetit, një rrugëtim që nis nga fryma, duke hapëruar drejt dritës, për të mbërritur deri te qetësia e mallit. Shprehimisht, nga jeta që ndizet te koha që hesht, por, e cila mbetet gjithnjë gjallë në varg.

Poezia e tij është akt besnikërie, ajo lind nga toka dhe frymon me dhimbjen e saj. Zëri i poetit vjen i ngrohtë nga dheu, si fëshfërimë gurësh e si frymë rruge e vjetër, dhe digjet në ëndrrat e njerëzve që s’e dinë se po e mbajnë gjallë. “Kohë e thinjur n’qëndresë” është libri që flet me peshën e përjetuar të njeriut që ka parë shumë, ka dashur duke u shkrirë në ndjesi dhe nuk është dorëzuar kurrë para harrimit. Më së miri e dëshmon poezia “S’jam poet”, ku Osmanaj besnikërisht e çliron fjalën nga tundimi i përkohshëm artistik. Ai, qëllimisht këtu nuk e instalon mjeshtërinë e rimave, por bëhet ruajtës i kumtit të dhimbjes: Nëse nuk e ruaj si të shenjtë / gjakun e tyre në damarët e trupit tim, (f.53), ky varg brenda poezisë nuk është metaforë, është betim. Poeti këtu flet me ndjeshmërinë e njeriut që e di se fjala mund të shpëtojë kujtimet, ato janë gurë kujtimi, vendosur me durim, një nga një, në themelin e qëndresës shpirtërore të një kombi.

Më tej, në “S’kam kohë për urrejtje” (f.37), poezia e tij gjen përmasën e dytë, atë të maturisë dhe të faljes. Poeti nuk lufton me të tjerët, por me mënyrën që koha mund ta ndryshojë njeriun. Koha tjetër m’i lidh brigjet e ndara shkruan ai, dhe brenda këtij vargu ndodh shndërrimi: koha prej ndarjes bëhet urë, prej plagës bëhet mësim. Dashuria për të nuk është vetëm ndjenjë, është edhe qëndresë e heshtur, mënyrë për ta mbajtur shpirtin gjallë në një botë që plaket në urrejtje. Kam kohë prore vetëm për dashuri (po aty), ky varg nuk ka të bëjë me idealin romantik, por me rrëfimin e përvojës jetësore, ku dashuria mbetet i vetmi përjetim i sinqertë i mbijetesës shpirtërore. Ndërsa në poezinë “Kah je nisur, poet?!”, udhëtimi nuk ka destinacion të qartë tregues, është një kërkim i qetë për kuptim nëpër kohë që tretet. Rruga ime qenka kërkim pa shpjegim (f.112), është vetë rrëfimi i poetit që e di se shpjegimet janë të kota kur qëllimi është vetë udhëtimi. Megjithatë, ai nuk kërkon të arrijë, por vetëm të ecë, madje e sheh veten si një nyje mes tokës dhe qiellit, si ndërmjetës që kërkon pajtimin e brendshëm të njeriut me botën. Me qiellin dhe tokën gjej një pajtim, ky varg e shpalos qetësinë e vetmisë krijuese të Osmanajt: një pajtim që nuk është dorëzim, por urtësi.

Tërë përmbledhja librore ndërtohet mbi këtë bosht: të qëndrosh i butë mes dhimbjes, të kujtosh pa e helmuar shpirtin, të dashurosh pa u lënduar! Vargjet e Osmanajt janë të  rralla për nga qetësia që përcjellin, ato nuk kërkojnë ngazëllim të menjëhershëm, por kuptim të njëmendtë. Në thinjën e kohës, ai nuk e sheh fundin e forcës, por fillimin e urtësisë dhe në qëndresën e dashurisë, gjen formën më të lartë të lirisë njerëzore.

Nga vargu i parë: S’jam poet, nëse dhembjes nuk ia di lindjen e deri te Rruga ime qenka kërkim pa shpjegim, na bën të besojmë, se poezia e M. Osmanajt ruan frymën e njeriut që arti i vërtetë s’lind nga drita, por nga errësira që s’e harron ëndrrën e dritës. Pikërisht në këtë qëndrim të paimponuar, poeti gjen përjetësinë e vet.

“Kohë e thinjur n’qëndresë”, është poezia që i ka dhënë edhe titullin librit, me të cilën M. Osmanaj e vendos gurin themeltar të gjithë krijimtarisë së përmbledhjes: kohën si provë të njeriut, por edhe si dëshmi të shpirtit që nuk dorë­zohet. Në thelb të vargut: Mos më akuzo, nëse tradhtoj takimin / Se koha, ca kurthe rrugës m’i ka vënë (f.84), gjendet një filozofi jete, ajo e njeriut që nuk kërkon pafajësi, por mirëkuptim. Poeti nuk e mohon gabimin, e pranon si pjesë të rrugës, sepse e di se vetëm ai që ecën e di sa të holla janë fijet e besimit dhe të pritjes. Koha në këtë poezi nuk është armik, por një forcë që e sprovon njeriun për t’ia matur qëndrueshmërinë. Vargjet: Mos më mallko, nëse shpresën bashkë e ushqyem / Njëri u ngop, tjetri mbeti i uritur, flasin për peshoren e ndjenjave në marrëdhëniet njerëzore, për pabarazinë që sjell koha në përjetim, për ndjesinë se dashuria nuk është tradhti, por ndryshim drite. Kur poeti pranon: Ndoshta, koha e thinjur n’shpirt paska zbritur, ai e shndërron thinjën në shenjë frymëzimi, ajo s’ka të bëjë më me rrudhë, por shndërrohet në arritje durimi. Këtu “thinja” nuk është as fizike, as nostalgjike, është shenjtërimi i përvojës, apo më mirë të thuhet, kalimi nga ndjenja e zjarrtë në urtinë e qetë.

Në vargjet e fundit, poezia lëshon zë që del nga thellësia e vetvetes: Mos shpraz vrer për udhëkryqet e jetës / Kur ato i shkelnim me këmbë të mbarë / Tani koha ç’po farfullon vetvetes / Nisu në këmbë sa më parë! Këtu koha vetë bëhet personazh: ajo që dikur na rrëzonte, tani na fton të ringrihemi.

“Farfullon vetvetes”, një metaforë e rrallë, që shpreh si drithërimën, ashtu dhe gjallërinë e brendshme të kohës. Ngjan sikur të thuhet: edhe kur hesht, koha frymon; edhe kur lodhet, ajo e di se duhet të vazhdojë. Dhe poeti, duke e dëgjuar këtë frymë të kohës, e kthen në urdhër të brendshëm ndaj vetvetes: nisu në këmbë! Nga ky këndvështrim, poezia përmbyll jo vetëm një motiv, por thuajse tërë filozofinë e librit. “Kohë e thinjur n’qëndresë” mund të përkufizohet edhe si një gjendje shpirtërore: të plakesh me durim, pa u dorëzuar, duke ruajtur shpresën edhe atëherë kur shpresa ka marrë thinja, thjesht, të mbetesh njeri në çdo rrethanë të kohës! Në fund, qëndresa e poetit bëhet metaforë e njeriut që, pavarësisht kurtheve të kohës, e gjen dritën e vet brenda udhës. Andaj, titulli përmbledh në vetvete një botë të tërë: kohën si gjurmë, njeriun si dëshmitar, poezinë si rrënjë rrezatuese!

Koha si lëndë e shpirtit dhe rit i përditshmërisë

Brenda tri harqeve poetike si cikle, koha nuk qëndron në fletë kalendari, por në pulsin e njeriut, ndryshon tonin e zërit, e madje rregullon edhe ritmin e hapit, aq sa shihet shpesh në shumë poezi si cikël përcjellës, apo si “fryma e jetës”, e vetë qenies. Koha është ajo që e ndien njeriun, që e ndëshkon, që e teston dhe që, në fund, e ngjiz atë në pjekuri. Kështu në poezinë “Nesër”, koha vjen si pritje e pasigurt. Fjala “nesër” s’është më premtim, por dyshim i zbehtë, një thërrmijë shprese që mund të shuhet në “ëndërr” apo të ngrihet në “shtegtim”. Këtu, pritja nuk është thjesht durim, më shumë është mënyrë për të mbijetuar. Vargu: Dielli ka të drejtë të më tradhtojë (f.22), shpreh filozofinë e poetit për jetën, që vjen si mesazh, se edhe drita nuk ndriçon sa duhet, nëse njeriu nuk sheh drejt saj. Kështu pra, koha e nesërme është metaforë e përjetshme e përballjes me vetveten.

Në poezinë “Nëpër rrugët e vjeshtës”, poeti e sheh kohën si stinë të rënies, si kujtesë që i shpëton dorës: Sa hajnisht më ikën stinët tjera” (f.25). Këtu ndodh një përmbysje e bukur poetike, nuk janë vitet që ikin, por stinët që e vjedhin njeriun. Erërat i shkulin pa i pyetur, është figura që përmbledh fatin e kohës: ajo s’merr leje, nuk pyet, por merr gjithçka që i takon. Kjo vjeshtë e Osmanajt nuk është stoli romantike, por metaforë e zbrazjes shpirtërore, e ikjes së gjërave të gjalla që nuk kthehen më.

Ndërkaq në “Tri kohë të acarta”, koha ndahet, përthyhet, bëhet fushëbetejë mes së shkuarës, së tashmes dhe së ardhmes. Poeti është i vetëdijshëm se s’mund të fitojë përderisa thotë: S’kam aq shumë fuqi / të luftoj prore me tri kohë (f.29). Kjo ndjenjë pafuqie dëshmon thelbin e pjekurisë poetike, duke na njohur me kufijtë e njeriut përballë asaj që nuk kontrollohet. E vetmja fitore që i mbetet poetit është vetëdija, ai e di se “një e ka trofe”, fitoren që s’mund të përsëritet.

Ndërkohë te vjersha “Një ditë nga ditët”, koha paraqitet si labirint emocional, ku njeriu endet midis natyrave të ndryshme: Herë më bëhet gojë e ujkut / herë shpirt i qengjit (f.30). Kjo metaforë dyzuese shfaq brishtësinë njerëzore përballë shndërrimeve që sjell koha. Vargu: Por relievi i shpirtit ka mbetur, është i ngarkuar me filozofi, ngase koha e zbut, por nuk e zhduk konfigurimin e njeriut. Dhe në fund, si përqendrim etik, autori pohon se vetëm “koha e ëmbëlsuar” e zgjat dashurinë, një ide e rrallë, që e shndërron plakjen në hir. Ky element vazhdon të zgjerohet te poezia “Në ikje”, këtu koha qëndron në kulmin e personifikimit. Nuk ikën njeriu, por “koha vetëm na shikon”. Nga kjo tregohet kthimi i marrëdhënies, që na flet se koha në vargje s’është më kalimtare, por dëshmitare e së vërtetës. Vargjet: Ne dehemi n’mall dhe n’dhembje t’saj dhe N’palcën e jetës e ruajmë një dritë-dashuri (f.31), tregojnë se dhimbja nuk e fik njeriun, por ia zgjon vetëdijen, sepse edhe kur ajo godet, koha bart një dimension dashurie që të lodh, por edhe të rrit. Nga ky vizion, kalojmë te poezia “Si ta ha kohën sot?”, këtu vihet re që ironia e hidhur dhe filozofia përzihen bashkë. Pyetja: Si ta ha kohën sot? është një nga vargjet më goditëse të këtij cikli poetik që përmbys rolet, ngase nuk është koha që e ha njeriun, por njeriu që përpiqet ta hajë kohën. Mbase, për poetin, kjo është përpjekje për t’i dalë përballë fatit para, me guxim intelektual, pavarësisht që ai e ndien fundin, por kërkon: Të dalë në fund të rrugëtimit faqebardhë (f.36). Këtu koha shihet herë si kundër­shtar i ndershëm, herë si armik që ta mban gjallë dinjitetin. Më tej, në poezinë “Sa më ka marrë malli”, koha merr formën e një fshati të humbur, të nënës, të plisave, të argatëve, të kostarëve, pra, të botës së dikurshme tradicionale shqiptare. Këtu, koha është filozofi e zbërthyeshme, si dhe dramë e një brezi që e sheh shpërbërjen dhe rrënimin e tradicionales pas brezit të tij. Malli i Osmanajt nuk është sentimental, është malli i njeriut që e sheh humbjen e një rendi moral. Dhe në fund, vargu: Nesër koha do t’i hajë egër, pa përtesë (f.39), është paralajmërim, se harresa nuk është fat në këtë rast, por është dënim. Më pas kemi dy poezi të ndërvarura “Kur jam e s’jam” (f.46) dhe “Jam”, (f.49), tek të cilat poeti përfshihet në një reflektim kozmik. Ai e shikon kohën si substancë universale, ku njeriu nuk është qenie, por më shumë është proces: Oh, sa herë lind, sa herë vdes n’kohë (“Jam”, f.49). Ky varg është një formulim metafizik që bashkon jetën dhe vdekjen në një cikël të përhershëm ringjalljeje. Koha për të është si burim nëntokësor që shpërthen e ndalet sipas fatit, por gjithnjë duke lënë një shenjë: Provoj të mbetem veç një gjurmë / në alfabetin e leximit (f.49), një përpjekje e dëshirueshme për të lënë kuptim. Vijohet me vargjet nga “Ka kohë”, ku poeti përqendrohet në heshtjen si formë e brendshme kohe: Ka kohë që heshtja ime / është bërë mbretëreshë e pushtetit tim, (f.52), varg që përmbledh filozofinë e mençurisë njerëzore, i cili na jep kuptimin brenda kufijve të vargut. Heshtja këtu nuk është aspak humbje, por shenjë pjekurie që ruan, pa sunduar askënd. Dhe përmes saj, poeti i jep kohës një dritë të re: shpresën që mbin nga fara e durimit.

Varg pas vargu, ndalemi në poezinë “Mos më kërkoni”, tek e cila koha është përgjakje udhëtimi. Autori rrëfen gjendjen e tij: Duke u dehur me kohën e vrarë (f.55), një imazh që përzien lirinë dhe lodhjen e krijuesit. Megjithatë, ai në fund, e gjen shpëtimin te vargu: Tani më gjeni nëpër livadhet dhe lirikat e jetës (f.55). Është një kthim tek esenca e artit, ngaqë vërtetësia e jetës jepet ndjeshëm në poezi, aty ku koha nuk të ndëshkon, por të mirëkupton. Ndërsa në vargjet e variacionit lirik “Kryengritës i kohës”, poeti shpërthen në revoltë të butë ndaj harresës. Ai nuk e paraqet veten si revolucionar i botës, por i shpirtit, kur shprehet: Do të bëhem kryengritës/i kohës së ikur/vetëm pse m’i vrau/ëndrrat e “ëmbla” të fëmijërisë (f.56).

Megjithëkëtë, nostalgjia e tij ka forcë etike, nuk e vajton fëmijërinë, por vetëm e mbron atë si burim të pafajësisë së humbur. Ndërkaq, tek poezitë “Unë, veç n’kohë të lexoj” dhe “Rrjedhë në kohë kujtimesh”, koha bëhet hapësira e vetme e dashurisë. Njeriu nuk lexon më fytyrën e tjetrit, por kohën si trajektore, e cila ka mbetur mes tyre, pavarësisht që dashuria është e pamundur, por vetëm koha mban ritmin si rrjedhë vale. Siç u vërejt, poezitë e sipërcekura, bartin një ton të qetë e njerëzor, koha në to nuk është forcë ndëshkimi, por kujtesë që shëron dhe zbut plagët e mallit.

Cikli me elementin e boshtit kohor, përmbyllet me “Ecje nëpër kohë”, ku vetmia e poetit gjen strehë vetëm te krijimi. Ai ecën “fillikat me vetminë”, derisa e zbulon të vetmen shoqe që nuk e lë kurrë: Kujdes, për thashethemet tuaja, të kini / Ah kësaj mikeshe, poezi emrin ia thonë (f.113). Ky varg është vetëpohim i sinqertë, vjershëtori e pranon se poezia është mikesha e përhershme që e ndjek nëpër stinët e kohës, qoftë si dëshmitare, qoftë si shërim. Në këtë segment përfundimtar, kuptohet vetvetiu, që koha nuk e mund më poetin, përkundrazi, e bën të qetë, sepse në përballjen me vetminë ai ka gjetur fjalën dhe përmes fjalëve një lloj pavdekësie!

Cikli “Dritë pavdekësie”

Në këtë kompozim poetik, gjendet një qark konceptual si një ndërtim i unifikuar ndryshe, cikli “Dritë pavdekësie”, ku poeti nuk skalit përmendore guri, por gdhend fjalë prej guri, duke folur me ata që kanë ikur, si me njerëz të gjallë. Secili dedikim është një dialog me atë që nuk jeton më si dikur, por vazhdon të jetë në një mënyrë tjetër. Prandaj, ato nuk janë përkujtimore, janë rikthime në frymë, ato nuk pikëllojnë lexuesin, por veç rindërtojnë kujtimin, kësisoj dëshmon poezia “Nëna në ditën e fundit”: Atë ditë u grumbulluan të gjitha kohërat /dhe donin të futeshin në arkëmort (f.59). Në këto dy vargje, dhimbja nuk zë vend qendror, zë vend veç koha, është ajo e cila përfshin gjithçka dhe s’e lë poetin të mbyllet brenda një çasti. Kështu, vdekja shndërrohet në kalim, e jeta në amanet që kërkon vazhdimësi. Nga nëna, poeti shkon tek brezat që i dhanë vendit ndriçim e dinjitet, flet me Bogdanin, Gjeçovin, Haxhi Zekën, Metush Krasniqin, Aganin e Çettën, jo si historian, por si njeri që ecën në hijen e tyre. Ai, përveç që u thur fjalë lavdie, i thërret edhe me ton mirënjohjeje të thjeshtë: e njeh sakrificën e tyre, dritën që e kanë bartur ndër breza, por edhe plagët e lëna pas: Eshtrat t’u bënë mburojë dhe shpatë (f.60), thotë për Bogdanin; Hullitë e mençura i mblodhe katund më katund (f.61), për Gjeçovin; ndërsa për Metush Krasniqin: Me rrënjë të shumëzuara Gjeografisë së Atdheut (f.63). Këto vargje janë dokument i gjallë që nuk e kthejnë të kaluarën në relike, por e mbajnë të pranishme në frymë, aty ku rrënjoset mendimi dhe qëndresa.

Në dedikimet për shkrimtarët, poeti e zhvendos ndryshe tonin. Ai nuk i ngre në piedestal, por i përfytyron si bashkë­kohës në një bisedë të pambarimtë. Kështu pra, portreti i Zija Çelës është një nderim që shpreh qetësi dhe maturi: Ai as nuk e djeg dhembjen, /as nuk e lë të papjekur (f.65), varg që përmbledh artin e masës dhe përkushtimit të një njeriu mendimtar. Për Halil Haxhosajn dhe Moikom Zeqon, autori nuk flet me trishtim, por me ndjenjën e njeriut që di ta pranojë ikjen si pjesë të rrjedhës: Poeti me jetën qenka përshëndetur /unë s’dua që t’i them lamtumirë (f.67), mbase, kjo është mënyra e tij për të thënë se arti nuk e njeh ndarjen. Ndërkaq, te “Te blini i poetit”, kujtimi për Sejdi Berishën, i ngjan një tabloje të heshtur të një jete të përditshme, ku poezia rri ulur në hijen e një blini. Në rrëfimin për Petrit Rukën, poeti ndalet tek një kujtim që nuk ka sentimentalizëm, por afërsi njerëzore. Ai përmend udhëtimin drejt Rugovës me shokët e penës, bisedat që u kthyen në ngrohtësi e mall, dhe çastin kur krijuesit e ndarë nga kufijtë më në fund u panë sy më sy. Ruka shfaqet aty jo si figurë e ngritur në piedestal, por si njeri i zakonshëm që frymon me artin e vet, prania e tij mbetet në kujtesën e poetit si udhëtim që nuk përfundon kurrë, sepse: Në vargje e rreshta / prore jetuaka i arti, Petriti (f.70), ndërsa ikja e tij në korrik e mbyll skenën e poezisë, pa ia zbehur praninë në varg. Dhe, në mbyllje, përmend Kadarenë, e quan “Kryeprinci i letrave”, ai i drejtohet Kadaresë me ndjenjën e nxënësit që nuk kërkon të krahasohet, por të falënderojë me këto vargje: Sot, s’dua të flas për ikjen tënde / dua ta shijoj artin e përkryer që na e lë (f.74).

E njëjta frymë ndershmërie ndjehet edhe te poezitë kushtuar figurave të luftës, si Bekim Berisha-Abeja, Tahir Sinani dhe shokët e tyre, të cilët nuk shfaqen si heronj me aureolë, por si njerëz që nuk kishin zgjedhje tjetër veç flijimit: Tri luftëra qenë pak / tri luftëra liria kërkonte gjak (f.69), thotë poeti, me ton të qetë, thuajse kronikal, por brenda tij pulson dhimbja e një populli që ia njeh mirë plagët. Heroi që nuk e kërkon heroizmin, por e pranon si domosdoshmëri. Ndërsa në poezitë për vëllain, për nënën dhe për shokët e penës, zëri i poetit bëhet më intim. Ai heq dorë nga figurat e mëdha dhe kthehet te njeriu i zakonshëm, të cilën e dëshmon “Fli i qetë”, ku dhimbja merr zërin e qetësisë, ajo nuk shpërthen në vaj, por qëndron e brendshme, e përmbajtur, si mall që di të ndryhet përbrenda.

Ky cikël është rrugëtim epik përmes emrave që kanë mbetur të gjallë në kujtesën kombëtare dhe ngjarjeve që kanë formuar një epokë, duke u dhënë vend meritor veprave të tyre. Përfundimisht “Dritë pavdekësie” është, në thelb, një bashkëbisedim me kujtesën e atyre që s’janë më, një përpjekje për t’i mbajtur gjallë përmes fjalës që flet për ta, por edhe me ta.

“Kohë e thinjur n’qëndresë”, para së gjithash, është një libër që ndjek ritmin e njeriut nëpër vite me një ecje të kujdesshme që nuk harron gjurmët e jetës. Në të, poeti e sheh njeriun si pjesë të pandarë të kohës, ashtu si dhimbjen me dashurinë dhe kujtimin me mirënjohjen. Prandaj, çdo poezi është dëshmi e jetës së përjetuar me përmbajtje dhe me dinjitet. Në të gjitha poezitë e Maxhun Osmanajt, ndjehet njeriu që ka ditur të ruajë masën, fjalën dhe paharrimin e tij të brendshëm. Ai duke ia rrënuar muret ngulfatëse fjalës, e sjell tek lexuesi për ta mbajtur të gjallë si premtim vazhdues brenda secilit.

Cikli “Mall i thinjur”

Në ciklin e tretë dhe të fundit “Mall i thinjur”, koha ecën paralelisht bashkë me jetën dhe kujtimet. Ajo s’është më skenë e fateve të mëdha, por puls i brendshëm i qenies, një orë që mat ritmet intime të shpirtit. Në poezinë hyrëse të këtij cikli “Eja”, pritja merr ton njerëzor e lutës: Eja në sofrën e shpirtit / Jam vetëm me idilën e jetës (f.77) Kjo nuk është thirrje solemne, por ftesë e dëshirueshme apo e nevojshme, për të ndarë bashkë një copëz drite mbi një tryezë shpirtërore. Kur poeti thotë se: Vitet e mia dhe tuat, i bëjmë bashkë / i pjestojmë për dy (po aty), ai kërkon barazi në përjetim, jo pushtet mbi tjetrin, që do të thotë, një mesatare njerëzore, e cila mbledh përvojën dhe dashurinë me të njëjtin numër. Diku, në këtë poezi, stinët nuk përfaqësojnë motin, por shpirtin e njeriut. Poeti shkruan: Një stinë e vetme që mund të gjitha stinët / Ka vetëm një emër, pranverë. Kjo pranverë nuk është e jashtme, por e brendshme, një gjendje e gëzueshme që e ringjall qenien pas çdo mpirjeje. Edhe kur flet për distancën, si te “Na ndajnë”, poeti nuk e trajton largësinë si dramë, por si mundësi për durim dhe bashkëndjesi: Çdo ditë presim si shërim mallin (f.80). Pritja bëhet mjekim, e jo plagë, mënyrë për të ruajtur një lidhje që nuk shuhet, por evoluon me maturi.

Në “As…!”, ritmi i jetës ndalet për një çast: Por thinjat e monotonisë janë rrënjët që i hyjnë thellë tokës, dhe kështu, kënga e dikurshme lozare e ngazëllyese, tani kthehet në “fyell-dhimbjeje” dhe shprazet në shportën që po e bartim (f.79). Kjo shportë është një nga simbolet më të qarta të ciklit: bartje e kujtesës, ruajtje e gjërave thelbësore, përmbledhtazi, një arkiv shpirti që e përballon harresën. Çfarëdo që ruhet aty, nuk është nostalgjike, por është farë e pjekurisë. Poeti s’ka më nevojë për shpërthime emocionale, ai vendos të përzgjedhë, të mbajë, të ndalojë atë që vlen, “që mos të vdesë”. Kështu, e gjithë poezia e këtij cikli shtrihet mes dy gjendjeve: heshtjes dhe durimit. Dhe nga kjo pasqyrë del portreti i poetit, me një ndërgjegjësim krijues që ka mësuar ta jetojë jetën pa kumbime të mëdha, duke e kthyer thinjën në dritë dhe moshën në urtësi që mbijeton. Kalojmë tek poezia “Na ndajnë”, ku largësia nuk është më vetëm hapësirë fizike, por provë e qëndrueshmërisë së ndjenjës. Vargjet: Brigje, ura, humnera/Lumenj, dete, oqeane, /Vargmale, shkëmbinj të thepisur/Fusha, shkretëtira, oaza (f.80), tingëllojnë si një hapësirë e shkurtër pengesash njerëzore, skena që s’kanë nevojë për emra të përveçëm, sepse çdo vend i mungesës është i njohur për çdo kënd. Poeti nuk e sheh distancën si ndarje, por si urë që bashkon dy brigje kujtimesh, domethënë, e përkthen në një akt qëndrese të heshtur: Çdo ditë presim si shërim mallin/Çdo ditë shuajmë etjen me pritje. Kjo pritje nuk e ka shkëlqimin romantik, nuk është as tragjedi melo­dramatike, më shumë përngjan me plagën e përditshme që mëson të shërohet vetvetiu duke jetuar.

Kur poeti shkruan se “Dashuria s’ka nevojë për himn”, ai çliron fjalën nga diskursi i stisur, e kthen në gjest dhe në veprim të thjeshtë që e ringjall botën përmes natyrshmërisë së saj: Kot qenkan vargjet / Nëse bukuria e çiltërsisë së shpirtit… nuk shtie rrënjë (f.83)

Në poezitë themelore “Kohë e thinjur n’qëndresë” dhe “Kohë e përvëluar”, gjuha e poetit shpreh pjekurinë e një gjykimi të brendshëm. Këtu nuk kërkohet pafajësia, por aftësia për ta kuptuar fajin pa urrejtje. Vargu: Mos më akuzo… Se koha, ca kurthe rrugës m’i ka vënë (f.84), nuk shpreh aspak justifikim, por një rrëfim njerëzor të lodhjes që sjell sprova e kohës. Faji nuk ngarkohet as nuk harrohet, por pranohet si një plagë për ta kuptuar më thellë jetën. Dhe kur thotë: Kur koha kohës një ditë / Falas po i falka ngushëllim (f.85), poeti ngre një nga paradokset më të bukura të veprës, se vetëm koha mund ta falë veten, vetëm ajo që djeg, di të qetësojë hirin e saj. Por as falja këtu nuk shuan mallin, “s’paska stacion”, thotë poeti, sepse malli është vetë vazhdimësia, fryma që mban gjallë kujtimin edhe në fund të kohës.

Në “Unë, veç n’kohë të lexoj”, poeti ndryshon optikë: nuk lexon më fytyra, por trajektore, ai s’e  kërkon më ngjyrën e çastit, por ec rrjedhës së lëvizjes: T’i lexoj agimet si muzgjet si gjurmë dhe T’i lexoj akujt e zgjatur si ujëvarë (f.86), janë figura të një leximi përtej shenjave të zakonshme. Ai e refuzon fatalizmin e rënies, sepse: Kurrë s’do ta lexojë rrugën e Diellit, përkundrazi, betohet Për të mos arritur kurrë në stacionin, mosharrim (po aty). Nga ky përkushtim, dashuria nuk është më qëllim, por mënyrë e të kuptuarit të botës, një gjuhë e re kohe që flet me ritmin e kujtesës, jo me ndjesinë e humbjes. Ndërsa tek “Më fal grua!” (f.87), poeti e zbut tensionin me një butësi plot ironi, e pranon “abnormalitetin” e natës së të shkruarit, është një kërkim i sinqertë për mirëkuptim, jo për falje. Duke vijuar me “Qyteti im” dhe “Peizazhi i qytetit tim” që sjellin panoramën e përditshmërisë gri, një vendi urban të lodhur nga pritjet, me kafene të heshtura dhe ish-nxënësi që i thotë mësuesit: Do të iki mësues, s’dua të rri kamarier (f.95). Mësuesi, që bluan kohën e ikur, mbetet metaforë e brezit që s’e ndal dot ikjen, por që s’e tradhton as përkushtimin.

Ndërsa “Në teatrin e jetës”, kjo tablo merr dimension metafizik, jeta këtu është regjisore, kurse ne të gjithë jemi aktorë që luajmë rolet e caktuara me “erozionin e shpirtit”. Poeti është i vetëdijshëm se duartrokitja publike mund të fshehë zbrazëtinë morale. Por nga kjo farsë lind kthjelltësia, ajo ndjesi që i jep fjalës aftësinë të dallojë dritën nga vezullimi, dhe të vërtetën nga miratimi. Poezia, në këtë kuptim, bëhet pasqyrë e ndërgjegjes, një udhëzues etik për të mos harruar, se arti i vërtetë është mënyrë e jetesës, jo lojë sa për sy e faqe.

Në disa poezi, poeti arrin në një fazë të disiplinuar emocionale që nuk kërkon më shpërthimin e ndjenjës, por ritmin e matur të qëndrueshmërisë. Sikur të nënkuptojë se jo çdo mall meriton thirrje, as çdo çast pritje, sepse ajo kërkon kohën e duhur dhe besimin vetëm në çastet e domosdoshme.

Në “Kujtim i bredhur” (f.92) dhe “Kulla e mendimit” (f.103), poezitë ngrihen në vetëdijen e krijimit, aty ku fjala nuk është më strehë, por ndërtim përzgjedhës që kërkon themele të forta, sepse kulla ndërtohet me “gurë të dashurisë”, dhe secili gur duhet të jetë i fortë për t’i rezistuar erozionit të kohës. Kur poeti shpreh: Metafora e qëndresës – betim/nuk pranon ikje, largim (f.92), ai formulon kodin moral të gjithë krijimtarisë së tij, se fjala s’është arratisje, por përmbajtje, është vendqëndrim ku njeriu edhe pse përballon tronditjen, qëndron i pamposhtur. Në “Letër askujt” dhe “Nekrologji për lirinë”, reflektimi merr ton etiko-shoqëror. Autori këtu nuk gjykon të tjerët nga larg, por e vendos veten në bankën e përgjegjësisë, duke e kthyer poezinë në një gjykatë të heshtur të ndërgjegjes njerëzore: Ti mund të zgjohesh nesër, ndodh të mos zgjohesh kurrë… (f.97), ky varg kumbon si paralajmërim i përkohshmërisë njerëzore, ndërsa thirrja për lirinë e shpërdoruar është më shumë se qortim, është përpjekje për ta shpëtuar atë nga harresa morale. Pastaj vjen drita jo si metaforë shpëtimi, por si rezultat i përpjekjes. Në “Drita e jetës”, fjala merr mesazhin e urtisë: Po drita e fatit/fitohet me kërkim, pushtim (f.101), pa ngjyrime figurash, si një mënyrë për t’i kthyer përgjegjësinë frymës njerëzore. Kërkimi është akt etik dhe drita vjen vetëm tek ai që e kërkon ndershmërisht.

Përmbyllje reflektuese

“Kohë e thinjur n’qëndresë” është një libër që i flet kohës pa i kërkuar përgjigje. Poeti nuk e vështron jetën si rrugë drejt epilogut finalizues, por si proces njohjeje, ku çdo hap është mënyrë për ta kuptuar më thellë vetveten. Koha në këto poezi nuk është kalimtare, por vetë hapësirë e ekzistencës. Ajo thinjet jo për t’u tretur drejt fundit, por për t’u kthyer në vetëdije. Çdo varg duket sikur e ndalon për një çast rrjedhën, jo për ta sfiduar, por për ta dëgjuar ritmin e saj. Në këtë kontekst, poezia e Maxhun Osmanajt nuk kërkon t’i shpëtojë kohës, por ta kuptojë si përmasë të vetë qenies, sepse njeriu nuk e zotëron kohën, por e bart në kujtesë dhe në përditshmëri. Më së miri këtë e shprehin vargjet: Nëse më kërkoni për betejë, nuk ju refuzoj /Bashkë do të digjemi në flakën e zjarrmisë /Për ashtin e lirisë dhe shpirtin e dashurisë (f.121) nuk flitet për luftë konkrete, por për vetëdijen e flijimit, për guximin e nënzëshëm, për ta ruajtur humanen brenda njeriut. Kjo “betejë” është një metaforë e përhershme e ndërgjegjes, që nuk kërkon fitore, por vetëm kuptim.

“Kohë e thinjur n’qëndresë” dëshmon se poezia e afron jetën me kuptimin, duke na kujtuar se pengu i vërtetë nuk është ikja e kohës, por mënyrën si kemi ditur ta përballojmë heshtjen dhe stuhitë e saj.