Lefter Çipa i “panjohur”

Nga Timo Mërkuri

Vetëm cilësori “i panjohur” nuk i shkon Lefter Çipës, sepse dhe ata që nuk janë takuar fizikisht me atë, kanë takuar poezitë dhe këngët e tij, duke krijuar në këtë mënyrë njohjen më të plotë me shpirtin e tij. Jashtë çdo dyshimi, shpirti përmban brenda vetes, vetëm ato që janë thelbësore në tipin e njeriut, ato që përcaktojnë karakterin, veprimtarinë dhe krijimtarinë e tij në jetë, duke i lënë t’i marrë era e harresës disa dukuri rastësore. Veçse edhe këto dukuri rastësore janë pjesë e jetës së njeriut dhe ndodh që edhe ato lënë gjurmë në jetën e tij, sidomos kur këto dukuri çfaqen si plagë jete.

I-Është rrastësore datlindja e Lefter Çipës më 14 shkurt 1942 në fshatin Pilur, sipas rregjistrit themeltar të gjëndjes civile, madje rrastësore do ishte edhe po të qe e saktë, por për hir të së vërtetës duhet të saktësojmë se Lefter Çipa as ka lindur në datën 14 shkurt 1942 dhe ca më pak të ketë lindur në Pilur. Lefter Çipa ka lindur në vjeshtën e tretë të vitit 1941, në zonën e Malit të Çajupit ku familja e Andra Çipës ishte me bagëti. Lindja e Lefterit dhe një problem shëndeti i nënës së tij lehonë e vonoi rikthimin familjes në Pilur, e cila u kthye bashkë me bagëtitë nga mesi i muajit dhjetor 1941. Sigurisht që ju do nxitoni të pyesni: pse nuk e regjistroi familja në dhjetor, koha kur u kthyen në Pilur, por e “zvaritën“ akoma më shumë. Arsyeja është shumë e thjeshtë: pilurjotët e kanë merak të shtojnë djemtë në vatër dhe bagëtitë në vathë, por sa për të bërë regjistrimin e tyre, gjithmon vonojnë. Djemtë i regjistronin edhe me dy-tri vjet vonesë, që të vononin vajtjen e tyre ushtarë, ndërsa bagëtitë nuk i regjistronin që të mos paguanin taksa. Realisht, Lefter Çipa, duke u regjistruar disa muaj pas lindjes së tij, është regjistruar më “shpejt” se sa “t’i vinte koha” në raport me vërsnikët e tij bashkëfshatarë. Pikërisht në këtë moment “ndërhyn” tenente Luigji Morreti1, i cili në atë kohë ishte fuqiplotë në Himarë. Rasti e pruri që në fillim të shkurtit të vitit 1942 Morreti të shkonte dhe në Pilur për të verifikuar boshllëkun e lindjeve në regjistrat e gjëndjes civile të Himarës. Në Pilur mbeti i befasuar tek pa që sheshi i fshatit gumzhinte nga fëmijët dhe aty kuptoi që fshatarët nuk i rregjistronin fëmijët që lindnin, por nuk e kuptoi dot arsyen. Megjithatë, detyra i tha të mbledhë burrat e fshatit dhe pas një fjalimi të shkurtër, urdhëron të shkojnë me urgjencënë Himarë dhe të regjistrojnë fëmijët e paregjistruar, përndryshe do kishin pasoja. Mqse Andrea Çipa, i ati i Lefterit ishte në stan me bagëti, problemin ja bënë të ditur pas dy ditëve kur erdhi në shtëpi, ndaj dhe të nesërmen morri rrugën tatëpjetë për në Himarë, duke mërmëritur kundër tenentes Italian që i humbi kot fare, për hiç mos gjë ditën e kullotjes së bagëtive. Kur mbriti në zyrën e gjëndjes civile në Himarë, inati nuk i kishte ikur akoma, ndaj dhe pyetjes së nëpunësit se: kur i kishte lindur djali dhe si do ja vinte emrin, ju përgjigj shkurt:- “Sot më lindi dhe Lefter do e quaj. Mbase lefterosemi2 një herë e mirë nga këta”. Ishte data 14 shkurt 1942.

II-Regjistrimi në datën 14 shkurt 1942 ishte një rrastësori dhe pa ndonjë efekt në jetën e Lefter Çipës, por shpërngulja e familjes nga Piluri në qytetin e Vlorës në vitin 1950, si përgjigje kërkesës për fuqi puntore në N. B. “Vlora” të porsakrijuar dhe vendosja e tyre me banim në lagjen “Pusi i Mezinit”, sado e zakonëshme të duket ishte vendimtare në formimin e botës krijuese të Lefter Çipës. Nga një fëmijëri fshati malor, ku era fërshëllënte si këngë, zbriti në një qytet, ku në çdo rrugicë i fliste lavdia e historisë. Nqse në Pilur vraponte zbathur e me rroba të vjetra, këtu mësoi të ecte serbez dhe kurdoherë i veshur me finesë. Kreu shkollën 7 vjeçare dhe më pas shkollën e rezervave për murator. Kaq mund t’i afronte ambienti zyrtar vlonjat këtij pilurjoti të vogël dhe kureshtar. Etjen e tij për kulturë dhe art e njohën më von, kur panë që me përçapjet e tij kreu disa kurse specializimi për regjisurë, aktrim dhe kulturë masive. Ishte koha kur filloi të organizonte grupet artistike dhe të estradës amatore të NB Vlora, ku kishte filluar punë si puntor. Aty e preku fati me dorë, një fat që kishte portretin e muzikantit Themistokli Mone3, i cili e afroi këtë djalosh simpatik dhe elegant dhe nisi ta ndihmojë për numrat muzikorë të estradës së tij, për ta afruar më pas me “trion vlonjate”. Pasionin e tij e zhvilloi dhe në dy vitet e shërbimit ushtarak, të kryer në Maliq të Korçës4, madje në maratonën kulturore të Ministrisë së Mbrojtjes grupi që e drejtonte ai doli kampion republike.

Pas kryerjes së shërbimit ushtarak rikthehet në Vlorë dhe në mungesë të një mundësie më të mirë, rifilloi punë si puntor në ullishte, por ndërkohë nuk hoqi dorë nga pasioni i tij për artin dhe vazhdoi të drejtonte veprimtarinë artistike të NB -së. Kjo punë e bëri që të shtonte kontaktet dhe miqësinë me Themistokli Monen, i cili duke parë dhuntinë e tij në krijimin e vargjeve, e afroi pranë “Trios Vlonjate”.

III- “Trioja vlonjate5” u krijua në një nga ditët e fundit të muajit maj të vitit 1950 dhe pėrbėhej nga baritoni Konstandin Thana (Shkodër 21 Maj 1929 - shkurt 2013)-“kthyes”, me origjinë nga Shkodra, por familja e tij ishte vendosur në Vlorë para luftës së Dytë Botrore, “tenori” vlonjat Reshat Osmani (Vlorė 14 Janar 1928 -Vlorė 10 Nëntor 1994)- “marrės” dhe soprano Besharete Ismaili-(Vlorė 1930)- “marrėse”. Nė vitin 1953, pranė kėtij grupi futet edhe alto Meliha Doda-“marrėse” (Tiranė 25 Maj 1933) me origjinë nga Prizereni, e cila zvëndëson Besharete Ismailin. Në ditën e formimit “Trioja Vlonjate “ kishte këngëtarët me moshë të re: Reshat Osmani ishte 25 vjeç, Kostandin Thana ishte 26 vjeç dhe Meliha Doda ishte 22 vjeçe. Në vitet ’79 në përbërje të grupit do të bashkohej edhe Kleopatra Skarço nga Narta.

Me këtë përbërje ky formacion zhvilloi veprimtarinë e tij gjer në vitet ’80 . Kėngėt e “trios vlonjate” konsiderohen me tė drejtė si kėngė tė repertorit tė muzikės popullore qytetare vlonjate tė gjysmės sė dytė tė shek. XX. Kėngėt janė shoqėruar nga njė formacion me vegla muzikore si klarinetė, violinė, dajre etj. Ishte formacioni më simpatik dhe më i kërkuar në çdo qytet të Shqipërisë, ndonëse qëndrën e aktivitetit e patën në qytetin e Vlorës si dhe disa qytete si Lushnja dhe Gjirokastra formuan formacionet e tyre treshe. “Trioja Vlonjate” ka dhënë koncerte, jo vetëm në çdo qytet të Shqipërisë por edhe jashtë vendit si nė Kosovė, Bullgari, Rumani, Poloni, Kinė, Egjypt etj. Në festivalin botëror të këngës popullore të vitit 1957 në Moskë,“Trio vlonjate” do të arrijë vendin e tretë, sukses i madh, po të kemi parasysh kohën e aktivizimit të këtij grupi muzikor. Kujtojmë se kënga e parë e trios vlonjate është: “Ku këndojnë zogat o” ndërsa mbarimi i veprimtarisë së tyre daton nė fund tė viteve ’80.

“Trioja vlonjate” funksiononte në këtë mënyrë: dy burrat ishin “marrësi” dhe “hedhësi” të këngës, ndërsa e treta ishte zëri i gruas. Ishte një formë e të kënduarit prej tre vetësh, si te kënga treshe e Dukatit, veçse ajo ishte këngë isopolifonike, ndërsa “trioja” ishte një formë e këngës popullore me elementë të grupit lab. Me këtë grup u afrua Lefter Çipa.

IV- Lefter Çipën e thirri Themistokli Mone pranë “Trios Vlonjate”. Ai e kishte njohur Lefterin në aktivitetet e tij amatore në NB Vlora që kishte veshë muzike, që njihte notat prandaj e ftoi në bashkpunim me formacionin muzikor të trios, bashkëpunim që u kurorëzua me një seri këngësh të suksesëshme. Kështu kënga “Thëllëzat kur hedhin valle” është me tekst të Lefter Çipës:

Thëllëzat që hedhin valle moj thëllëzat

Hedhin valle me ngadale moj thëllëzat

Dilni shihni ju thëllëzat-o

Që na e marin vallen shtruar-o

Thëllëzat poshtë e përpjetë moj thëllëzat

Sa të bukura me lezetë moj thëllëzat

Dilni shihni ju thëllëzat-o

Që na e marin vallen shtruar-o

dhe muzika e Themistokli Mone.. Po kështu Lefter Çipa ka shkruar për “Trion Vlonjate” tekstet

e këngëve : “Në një arë në një lëndinë”, “O ky bregu i detit, ka bilbila shumë”, “Në ato male mbi Sopot”, “Ku je rritur je bërë kaqe/xhan xhan moj manushaqe”, “Dy pëllumba mbi çati”, “Aromë portokalli”, “Vashëza në zall të lumit” apo “Dy thëllëza në një portë” etj. Karakteristikë e këtij bashkëpunimi ishte fakti se këngët e tyre mund të këndoheshin edhe në korale. Kështu psh Asambli i Ushtrisë ka kënduar këngën “Në ato male mbi Sopot”. Përgjithësisht kur flitet për Lefter Çipën harohet kjo pjesë e jetës së tij dhe ky kontribut artistik, por ne duhet të cilësojmë se pikërisht kjo periudhë është faza e “mbirjes” së “fidanit” krijues poetic dhe muzikor të Lefterit. Angazhimi me “Trion Vlonjate” rriti te ai kërkesën ndaj vetes për një nivel të lartë artistic të krijimtarisë së tij. Jetesa e tij në qytetin e Vlorës i kultivoi kulturën qytetare në mardhëniet shoqërore dhe familjare.

V- Realisht këngë me tekste të Lefter Çipës nëpër vite kanë kënduar shumë këngëtarë si: Irini Qirjako- “Bejka Pilurjote”, Mentor Xhemali -“Tre burra të larte” (Vëllëzërit Frashëri), Përparime Zilfaj -“Bënça e zallit”, Aurela Gaçe -“Tundu Bejke e bardhë”, “Ylli përmbi buzë”- Petrit Lulo ,“Moj ti e xhindosurë”- Geno Selfo, Gjirokastër “Të mir fluturim kemisha”, “S'të kam harruar”- Mariza Ikonomi” ,“Fry moj erë” - Mentor Xhemali si dhe shumë këngë të Hysni Zelës dhe Eftimi Llambros etj, por kjo është një temë tjetër.

VI-Po të ndalemi te kënga “Vlora jonë, qytet i bukur6”, që është gjithashtu krijim i Lefter Çipës, duhet të theksojmë se ai e shkroi si kushtim nderimi Themistokli Mones dhe Petro Markos. Pak veta e dinë që Lefter Çipa kishte një idhull dhe ai qe Petro Marko. Pak veta e dinë që Lefter Çipa nuk shkruante në kompjuter, por shkruante vetë në makinë shkrimi dhe qysh nga 12 janari i 2013 ai shkruante vetëm me makinën e shkrimit të Petro Markos, dhuruar nga e bija e tij Ariantita Marko. Të trashëgosh makinën e shkrimit të Petro Markos është si të trashëgosh ndonjë kështjellë zulmëmadhe atdhetare, të njohur për luftrat dhe qëndresën heroike, ku çdo gur i saj kullon lavdi.

Në vijim ju paraqesim tekstin7 real të këngës “Vlora jonë qytet i bukur” që është si vijon :

Vlora jonë qytet i bukur rreth e qark o me ulli, djem e vajza porsi flutur, gjithmonë do kthehen tek ti.

Pritna ti moj Vlorë e dashur Pritna ne, Ëndërr natën, këngë ditën Je për ne.

Me ullinj e portokalle, Mbushur bregu me limonë, Djem e vajza si sorkadhe, I nxjerr gjiri i Vlorës sonë.

Pritna ti moj Vlorë e dashur Pritna ne, Ëndërr natën, këngë ditën Je për ne.

Themistokli Mone e kompozoi këtë tekst, por çuditërisht pjestarëve të “Trios Vlonjate” ju dha një tekst i ndryshuar në variantin ”Djem e vajza porsi flutur/ që i rrit nëna Parti” dhe me refrenin bajat..”Prina moj parti e dashur/Prina ne/ Roje për fitoret tona/ Ti na ke”. Po të studiosh tekstin real, krijim i Lefter Çipës bie në sy lirizmi dhe fryma rinore, që s’ka si të jetë ndryshe sepse ajo këngë u shkrua për rininë vlonjate. Teksti original s’kishte asnjë lidhje sado të largët me partinë por Lefteri “harroi” që me nje tekst të arirë, mund t’i këndohej vetëm partisë dhe çdo “harim” kishte koston. Faktikisht ndryshimi i tekstit ishte bërë dhe kjo ndërhyrje e jashtëme në tekst ishte një sinjal politik për poetin dhe kompozitorin. Themistokli Mone heshti dhe filloi të qëndronte i vetmuar, ndërsa Lefter Çipa foli siç fliste ai. Nuk dihet skenari që është luajtur, por në vitin 1966 nisi lëvizja kundër burokracisë dhe familjen e Çipajve e rikthejnë në Pilur, ku Lefteri filloi punën si murator. Duhej të vinte viti 1968 që të caktohej Përgjegjës i Vatrës së Kulturës në Pilur, prej nga filloi atë ecje triumfale në folkloristikën shqiptare..

VII- Ardhja e Lefter Çipës në Pilur i ngjau rënies së një meteori në tokë, zhurma dhe “flakët” u shpërndanë në çdo drejtim. Mendoni vetë, në një fshat malor, ku banorët rëndom vishen me roba leshi që nga kanatjera, bluza, xhaketa e deri te pantallonat tip “poture”, na rikthehet nga qyteti një djalë i vendit 24 vjeçar, veshur me një kostum të hollë e të bardhë si letër cigari. Sikur të mos mjaftonin këto, na paskësh një këmishë të zezë (ruajna zot, ku e “poftisi”) dhe mbi të kishte hedhur një “kullaro” të bardhë që dukej që atje tejë. Doni më? Ju them që ta dini se burri duhet të mbajë era raki ose duhan, por ja që ky djali i Çipe dukej sikur “pinte” livando në vend të rakisë. Te ishte kaqë, hajde de, por ja që kishte akoma. Se mos mendoni që kishte veshur opinga si gjithë pilurjotët. Jo more jo, këpucët e bardha i dukeshin që përtejë dhe brenda tyre një palë çorape me lule u prishën mëndjen dynjasë. Fshati gumzhinte nga komentet për veshjen e Lefterit, të rinjtë e mbronin, pleqtë thoshnin se doli “i trembëdhjeti i Koranit8”. Më kujtohet që dhe mes pilurjotëve me banim në Sarandë flitej për këtë të “Koranit” por, shtonin që paskësh qënë i bardhë, jo i zi.

Mirëpo një ditë dëgjuan në radion e klubit të fshatit një këngë të “Trios Vlonjate”dhe dikush tha që atë këngë e kishte “kërrier” Lefteri i Çipe. Kënga u pëlqeu pleqve se fliste për ca thëllëza që hedhin valle e këndojnë, njësojë si vajzat e fshatit ditën e Pashkës së Madhe te sheshi i fshatit. Aty ndryshoi shikimi ndaj Lefterit, nga një shikim pjertas,si me nënvlerësim, në një shikim të drejtpërdrejtë, të ngrohtë. Dalëngadalë njerëzit u mësuan me veshjen “qytetarë” të Lefterit, madje kur morën vesh që ai jo vetëm dinte të “kërrente” vjersha por dinte dhe “tu vinte këngën”, melodinë de, atyre vjershave, bile dinte edhe të këndonte, atëherë e quajtën “djali inë”, duke i dhënë në këtë mënyrë “pasaportizmin në Pilur. Shumë shpejt do mësonin se ky djalë ishte një “vigan” i artit.

VIII-Viganët nuk pengohen vetë në ecjen e tyre, por ata që duan t’i pengojnë u bëjnë të rrëshqitëshme dheun në rrugën ku kalojnë, që t’u rrëshqasë këmba. Kështu i ndodhi dhe Leftër Çipës me një “këngë” të kënduar në karocerinë e një Zisi kooperative në rrugën Himarë-Pilur. Ishte një ditë tetorit 1972 dhe bëhej konkurimi zonal në Himarë. Juria e festivalit, me qëllim që të “ndihmonte” grupin e Himarës, u dha vlerësim për vend të parë dy grupeve, grupit të Himarës dhe të Pilurit. Pilurjotëve nuk u pëlqeu ky “barazim” me Himarën, por s’kishin ç’të bënin. Grupi himariot kishte kënduar këngën;“Çan anija shqipëtare / Nëpër dallg e në stuhi/ Kapiten shoku Enver/ E drejton me zotësi” dhe ishte në rregull me vijën politike të kohës, pa çka se nuk ishte në rregull me artin dhe kapriçon pilurjote. Dikush nga grupi i Pilurit u kujtua se ato ditë ishte aratisur me anien De Rada, ku ishte kapiten i anies, njëkohësisht dhe antar i pleniumit të Partisë së rrethit Vasil Malai me gjithë familjen e tij, gjithsej 32 veta, një aratisje që bëri bujë të madhe.Top of Form

Grupi i Piluri, ndërsa kthehej me makinën e koopetartivës nga Himara për në Pilur, befas nisi të këndojë këngën e grupit të Himarës, por me tekst të ri: “Çan De Rada shqipëtare,/Nëpër dallg e në stuhi/Kapiten Vasil Malai/ Po marshon për në Greqi9. Kënga u shijoi pilurjotëve si një hakmarje ndaj himariotëve, “që donin të barazoheshin me Pilurin”, por ngjarja dhe teksti i këngës u raportua te njerëzit e sigurimit të shtetit, madje u shtua se “tekstin e parodizoi aty për aty Lefter Çipa”. Lefteri thiret me urgjencë në Degën e Punëve të Brendëshme në Vlorë. Situata ishte e tensionuar për vetë arratisjen dhe sigurimi kërkonte të shfrynte inatin diku. Gjithë pilurjotët e mbanin frymën pezull, në pritje të zhvillimit të ngjarjeve, pasi e dinin se çdo të thotë “inat sigurimi”. Gjithashtu e dinin mirë se po të “rrëzohej” Lefter Çipa, Piluri dhe pilurjotët do mirrnin rrokullimën. Lefteri ishte pema degëgjërë që i mbronte të gjithë nga shiu dhe nga vapa. Prandaj me anë të njerëzve të tjerë, pilurjotët vunë në dijeni Hysni Kapon dhe i sqarojnë se Lefter Çipa s’kishte të bëntë fare me atë tekst e atë këngë. Hysni Kapo kaqë donte, u thotë drejtuesve të Vlorës që incidentin ta zgjidhnin sipas ligjeve, por të mendonin si do përfaqsohej në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës rrethi i Vlorës pa Pilurin. Sinjali ishte i qartë, kështu që kjo ndërhyrje e shpëtoi Lefter Çipën nga burgu, por jo nga ndëshkimi. Hiqet nga detyra e përgjegjësit të vatrës së kulturës dhe dërgohet me punë edukuese, puntor me kazëm në prodhim, në bujqësi. Në kuadër të ndëshkimit, në vitin 1974 nuk e caktojnë si përgjegjës i grupit të Pilur për në festimet e 30 vjetorit të Kongresit të Përmetit, por në vendin e tij caktuan një agronom (?) i cili krijonte vargje, madje për këtë rast kishte pregatitur një tekst kënge që niste me vargjet: Shokë e shoqe përmetarë/ Patriot e atdhetarë. etj. Të ngjitesh në majën e “28 mijë yje” apo të “Bejk e bardhë” dhe të katandisesh të këndosh këngë të tipit “shokë e shoqe përmetarë” është ulërimë e shkuar ulërimës.

Grupi protestoi dhe deklaroi që nuk do shkojë fare në Përmet po qe se nuk u jipet një këngë me tekst të Lefter Çipës, madje edhe vijën melodike ta pregatisë Lefteri dhe të jetë ai vetë përgjegjës i grupit, i pranishëm në Përmet. Protesta e grupit i frikësoi drejtuesit e rrethit, ndaj dhe u detyruan t’a “riabilitojnë” Lefter Çipën. Kështu ndodhi që në Përmet grupi i Pilurit u paraqit me këngën: “Në Përmet u bë kuvendi/ Edhe u zhvillua kongresi/ Kur nga lufta tundej vendi/ U vendos sovraniteti/ Nga trimat e zemerekut/ Dalur nga gryk e dyfekut”.

IX- Lefter Çipa ishte një krijues i një tipi të veçantë. Të gjithë thonë se Lefteri “u vinte” melodinë teksteve poetike që krijonte, grupi e këndonte dhe kështu dilte kënga pilurjote. E vërteta me Lefter Çipën qëndron krejt ndryshe. Në qoftë se Lefter Çipa do t’u vinte “melodinë” teksteve të tij poetike, atëherë do kishim të bënim me një poet dhe një kompozitor që bashkohen (qoftë dhe te një person) dhe krijojnë një këngë për t’u kënduar. Kështu funksionojnë këngët e festivaleve të muzikës së lehtë p.sh., por jo krijimtaria e Lefter Çipës. Krijimtaria e Lefter Çipës

është totalisht e ndryshme. Në qoftë se te muzika e lehte teksteve poetikë u “vishet këmisha” e melodisë, Tekstet e Lefter Çipës lindin “me këmishë” veshur. Kjo nuk është një figurë letrare, kjo është e vërteta e shprehur nëpërmjet një figure letrare. Vija melodike e këngëve të Lefter Çipës është “brenda” vargjeve poetikë, ashtu si bërthama është brenda frutit. Lefter Çipa nuk lodhej t’u “vishte” melodinë vargjeve të tij, ai bashkë me grupin përpiqeshin ta “lironin” melodinë nga brenda vargjeve. Ai, kur i shkruante vargjet poetike, me veten e tij, brenda vetes së tij i “këndonte” ato. Kështu shpjegohet që kur i paraqiste grupit tekstin poetik, ai i paraqiste edhe vijën melodike. Sigurisht në vijat kryesore. Pastaj grupi i këngës, bashkë me Lefterin uleshin dhe punonin për hollësitë , qofshin këto të fjalëve të tekstit, qofshin hollësitë e vijës melodike. Kjo punë nuk mbaronte për një ditë apo për një muaj. Ka patur raste që me një tekst kënge dhe me vijën e saj melodike të jetë punuar dhe 4-5 muaj, çdo ditë dhe disa orë në ditë. Të punoje në grupin isopolifonik të Pilurit me drejtues Lefter Çipën lodheshe e sfiliteshe në kuptimin e plotë të fjalës më shumë se të realizoje normën me kazëm në bujqësi. Por ishte pikërisht dashuria për artin, pasioni për këngën e antarëve të grupit që krijuan atë monument arti isopolifonik prej këngësh, mes të cilave shumë krye-vepra të isopolifonisë10.

X-Lefter Çipa ka krijuar mbi 1250 këngë të cilat janë kënduar nga grupet iso -polifonike si ai i Pilurit, të cilin e ka drejtuar qysh nga viti 1968, grupet polifonike të Himarës, Bënçës, Dhërmiut, Gjirokastrës, Vlorës, Lapardhasë, Ansamblit Shtetëror të Këngëve dhe Valleve si dhe dhjetëra ansambleve të tjera artistike në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni apo këngëtarë të ndryshëm etj. Realisht, këngët e Lefter Çipës do shtohen akoma pasi vjershat e tij janë të gjitha plot me melodi. Do sjellë koha një artist tjetër si ai që do ta “lirojë” melodinë nga brenda vargjeve dhe atëherë studiuesit do zgjerojnë gamën e studimeve të tyre mbi krijimtarinë e Lefter Çipës.

Kur bie fjala për krijimtarinë letrare të Lefter Çipës të gjithë i përmëndin botimin e 18 librave, ndërsa në fakt botimet e tij janë 19 libra11, sepse duhet të përfshihet dhe botimi i fundit “Njerëz me dritë”: Refleksione, intervista, poema, letra, sentence, epistolate, vlerësime- realizuar nga Botimet M&B në fillim të vitit 2021.

Sarandë, më 01-07 Prill 2021

1-Tentente Luigji Morreti u vra në 25 Gusht 1942 në vendin e quajtur Vishë, pranë Himarës me atentat nga Zaho Koka .

2-Emri Lefter (Lefteri në gjininë femërore) ka kuptimin Liri (Liria –gj.f.) dhe shprehja “lefterosemi” do të thotë “(ç)lirohemi.

3- Themistokli Mone (Vlore 17/10/1919 -12/07/1995). Me të drejtë mund të konsiderohet “babai” i këngës popullore qytetare vlonjate dhe i grupit “Trio vlonjate”. Fillimisht nxxorri në skenë “Dasmën vlonjate”. Që ishte kënga e të gjitha zonave si Kanina, Lumi i Vlorës. Ishte ky nismëtari i bashkimit të tre këngëtarëve që krijuan “Trion Vlonjate” dhe kompozitori I shumicës së këngëve.. Me origjinë nga një familje vlonjate me tradita në fushën e kulturës. Kreu studimet në konservatorin e Romës, të cilin nuk e përfundoi dot për shkak të Luftës së Dytë Botërore. Ka një roli të padiskutueshëm në jetën artistike të Vlorës, pas Luftës së Dytë Botërore dhe një kontribut të gjithanshëm në jetën kulturore e artistike të qytetit të Vlorës.

4-Lefter Çipa kreu shërbimin ushtarakt në Maliq të Korçës në përiudhën Nëntor 1960-Nëntor 1962, madje u lirua dy muaj pasi u martua.

5- “Trioja Vlonjate” e ka marë emrin në 16 Janar 1912 në Kishën Katolike të Vlorës, ku në korin e meshës ishin tre instrumentistë që këndonin: Dom Marku që i binte pianos, Evridhiqi Pozio i binte mandolinës dhe Elham Kanina i binte violinës. Shih: Laureta Petoshati : Trioja e vërtetë e Vlorës është e vitit 1912. 29 Prill 2020.

6-. Kënga “Vlora jonë qytet i bukur” është shkruar nga Lefter Çipa, për nder të Themistokli Mones, Petro Markos, Vangjel Karbunarës, Elham Hamzarait dhe shumë djemve të tjerë, që studiuan nëpër botë dhe u kthyen në Vlorë”. Laureta Petoshati : Trioja e vërtetë e Vlorës është e vitit 1912. datë 29 Prill 2020.

Lefter Çipa: Profesor Themostokli Mone, më kërkon një tekst për këngë për trion e famshme vlonjate Meliha Doda, Konstandin Thana e Reshat Osmani, ishte po Prof. Themistokli Mone që nxori në dritën e Diellit këngëtaren e madhe nartiote Kleopatra Skarçon, që për skenë të këngës pushtoi atëhere-tani gjithë skenat me zërin briland e meliodoioz. Besnik VELAJ: “Testamenti i shpirtëror i poetit atdhetar, Lefter Çipa”!

7- Edhe Laureta Petoshati e citon këtë tekst në intervistën e saj të sipërcituar, më të cilën konsultuam burimet tona.

8- “I trembëdhjeti i Koranit”- kështu quhet në Pilur qoftëlargu.

9- Për këtë ngjarje ka dhënë një informacion të përafërt pjesërisht dhe Dashnor Kaloçi te gazeta Tema dt 21 shkurt 2021.

10-Janë kryevepra të këngës isopolifonike këngët e grupit të Pilurit si: "Bejkë e bardhë", "Vijnë djemtë nëpër vapë", "Nga kjo baltë e kësaj toke", "Naim Shqipëria", "Shqipëri pse të qan syri", "Zoga kaçake në male", "Këngë kurbeti", "Vito Pëllumbesha", "Hënëz e qiellit të gjerë", "Moj unaza gur jeshile", "N sokak të ngushtë", "O shokë vdekça nga kënga", "Lundroj në lundrën e këngës", "Kënga e manushaqes", " Zonjë e bukurisë", etj.

11- Botimet e Lefter Çipës janë: 1-“Bejke e Bardhë” - (1976); 2-"Shqipëri moj ballëhapur" - (1980); 3-“Dheun tim përsipër marr” - (1989); 4-“Bilbilat e vendit tim” - (1990), 5-“Polifonia dhe vjershërimi i polifonisë” - (1994); 6-“Bilbili që këndon vetëm” - (1999); 7-“Për Kosovën prapë do ngrihem” - (1999); 8-Tre vëllime në vitet 1993-94-95 “Kënga që tret lotin”, 9-"Këngët e Akroqeranit" - (2002), 10-"Kënga që tret lotin" - (2002), 11-"Këngët e Ruzanës" - (2004), 12-"Flet princi i polifonisë Lefter Çipa" - (2007), 13-"Engjëj të polifonisë" - (2009), 14-"Princi i dashurisë" - (2010), 15-"Vij nga drita" - (2014), 16-"Këngët e atdheut tim" - (2014), 17-"Ëndrra nëpër duar" - (2017), 18-"Ju dua si malli i zemrës : vjershërim shpirtëror për polifonët dhe vendin tim, Pilur" - (2018),Bottom of Form 19-Njerëz me dritë: Refleksione, intervista, poema, letra, sentence, epistolate, vlerësime-2021.