Jo vetëm vëmendje, Mara, një shkrimtar bashkëkohor
Dr Fatmir Terziu
Në vend të hyrjes
âNemo cupido ignotumâ, qĂ« do tĂ« thotĂ« nga latinishtja: çfarĂ« nuk njihet, nuk duhet, duket se Ă«shtĂ« mesazhi qĂ« shkrimtari dhe poeti vlonjat, Myrteza Mara, pĂ«rcjell nĂ« tĂ«rĂ« krijimtarinĂ« e tij. NjĂ« prognozĂ«, kjo, qĂ« ka lindur hershĂ«m nĂ« shqetĂ«simin letrar shqiptar. HershĂ«m, pra qysh nĂ« 1939-tĂ«n, kur njĂ« nga kritikĂ«t mĂ« nĂ« zĂ« tĂ« asaj kohe, por qĂ« çuditĂ«risht i mungojnĂ« tĂ« dhĂ«nat bibliografike nĂ« arkivĂ«n letrare shqiptare, Andrea Shuli, do tĂ« diskutonte me guxim pĂ«r âshterpĂ«sinĂ« letrareâ (Shuli; 1939, 31 Dhjetor, f.2. Gazeta: âFashizmiâ). Ai ngriti zĂ«rin nĂ« njĂ« kohĂ« tjetĂ«r, me njĂ« problematikĂ« tjetĂ«r, duke theksuar me tĂ« madhe se âshterpĂ«sia politikeâ, nuk vinte vetĂ«m nga kriteret politike, por edhe nga nga mosnjohja, nga korrelacionet e kohĂ«rave, trajtimet klasike, apo edhe imponimi si âcondition sine qua nonâ, pra si interpretim i diktuar dhe i shtirur(po aty). Por, nĂ« thelb diktoi atĂ« qĂ« nĂ« vite mbeti njĂ« dilemĂ« filozofike e krijimtarisĂ« shqiptare. NjĂ« dilemĂ« qĂ« vonĂ« u kryqĂ«zua nga mashat e ndikimit marksist-leninist.
Deri nĂ« ditĂ«t kur krijimtaria e shkrimtarit, Myrteza Mara vjen e bollshme, janĂ« ende dihatje kritike tĂ« kĂ«saj âshterpĂ«sie letrareâ edhe pse libra, botues, autorĂ«, poetĂ« e shkrimtarĂ« kemi boll. Mara, ka ditur me njĂ« pĂ«rkushtim kritik tĂ« dalĂ« nga ajo bina qĂ« tejĂ«sohet nĂ« mesin e lavdisĂ« sĂ« vetĂ«shpallur kritike, duke krijuar hapin e tij tĂ« matur letrar, duke flakur tutje âshterpĂ«sinĂ« letrareâ, qĂ« mĂ« sĂ« shumti sot shfaqet edhe tryezave me krijues interesash, apo mes tezgave ku shitet libri pĂ«r bukĂ«n e gojĂ«s, e qĂ« i ngjan shpeshherĂ« fatit tĂ« rrobave nĂ« tregun e vjetĂ«rsirave. Fati e solli rastĂ«sisht tĂ« gjeja dhe lexoja krijimtarinĂ« e MarĂ«s. Vlora e tjetĂ«rsuar, dhe njĂ« ditĂ« mes krijuesish vlonjatĂ«, mĂ« solli kĂ«tĂ« shans tĂ« ndjehem mirĂ« nĂ«n peshĂ«n e vargut, letrave dhe talentit tĂ« tij. Nuk mjafton njĂ« orĂ«, njĂ« bisedĂ«, njĂ« njohje spontane, ⊠natyrshĂ«m as edhe njĂ« respekt rasti, natyrshĂ«m letrar tĂ« ndezĂ«sh motorĂ«t e tĂ« frysh e shfrysh energjitĂ«. Por, kur e ndjen se je flakur tutje âshterpĂ«sisĂ« letrareâ qĂ« sundon sot kĂ«ndeve me âletrarĂ« tĂ« ndezurâ natyrshĂ«m meriton tĂ« kthehesh nĂ« njĂ« lexues inteligjent. KĂ«saj rradhe mâu diktua nga pesha e fuqishme letrare e shkrimtarit, Myrteza Mara. Myrteza Mara ka lindur nĂ« VlorĂ« nĂ« vitin 1943. Ushtarak karriere me arsim tĂ« lartĂ«. ĂshtĂ« autori i dhjetĂ« librave me poezi, i dy novelave dhe njĂ« roman. Myrtezai Ă«shtĂ« njĂ« intelektual i pĂ«rkushtuar nĂ« qytetin e VlorĂ«s. Nga viti 2006 drejton ShoqatĂ«n e ShkrimtarĂ«ve âPetro Markoâ nĂ« VlorĂ«. Botime nĂ« poezi: âKu Ă«shtĂ« parajsaâ, âMĂ«kati i botĂ«sâ, âNisja e vonuarâ, âDielli i puthjesâ, âNĂ« portat e iluzioneveâ, âDĂ«shmitarja e verbĂ«râ, âKur do kthehet dielliâ, âNĂ«n hijen e njĂ« Ă«ndĂ«rreâ, âGjurmĂ«t e heshtjesâ,âQiriri i penduarâ. NĂ« prozĂ«: âFaji i bukurâ novelĂ«, âLisjanaâ novelĂ«, âSemaforĂ«t e Thyerâ roman, âGruaja e njĂ« Ă«ndrre tĂ« bardhĂ«â, novelĂ«.
Por, nuk Ă«shtĂ« ky thelbi i leximit tĂ« shkrimtarit, Myrteza Mara. Nuk Ă«shtĂ« sasia produktive e tij, as edhe aritmetika e krijimtarisĂ« sĂ« tij tashmĂ« tĂ« larmishme, nĂ« poezi e nĂ« prozĂ«. ĂshtĂ« stili i tij, vlera e krijimtarisĂ« sĂ« tij. Dy fjalĂ«t e fundit, stili dhe vlera janĂ« dĂ«gjuar shumĂ« nĂ« mesin e krijuesve, analizave dhe kritikave letrare, apo edhe nĂ« salla me promovime, por kur ngjizen nĂ« krijimtarinĂ« e MarĂ«s, ato marrin njĂ« dimension tjetĂ«r. Dimension qĂ« vjen nga disa faktorĂ«. NdĂ«r mĂ« kryesorĂ«t janĂ«: pjesĂ«timi detajues i faktorĂ«ve nxitĂ«s, rrĂ«mimi nĂ« gjuhĂ«n popullore dhe stilistikĂ«n letrare, zhdĂ«rvjelltĂ«sia e zbrazĂ«tisĂ« dhe rindĂ«rtimi konceptual, termi dhe terminologjia filozofike e fjalĂ«s dhe mesazhit tĂ« veprave tĂ« tij. Duke u ndikuar nga kĂ«to veçori tĂ« veprĂ«s sĂ« MarĂ«s, natyrshĂ«m e ndjejmĂ« me vend tĂ« klasifikojmĂ« krijimtarinĂ« e tij nĂ« stadin qĂ« e meriton, tâa kthejmĂ« rolin vĂ«zhgues e kritik nĂ« apriori. Dhe kĂ«tĂ« ai e meriton, aq mĂ« shumĂ« kur diktohesh nga ide qĂ« janĂ« shfaqur herĂ«t e qĂ« sot komunikojnĂ« ndjeshĂ«m pĂ«rpos timbrit filozofik nĂ« hapĂ«sirĂ«, kohĂ« e vend, nĂ« tĂ« cilin Myrteza Mara ka marĂ« njĂ« dimension tĂ« rrĂ«ndĂ«sishĂ«m.
Pronoza artistike dhe dialektika e jetës
Leximi i poezisĂ« dhe prozĂ«s sĂ« shkrimtarit, Myrteza Mara, nuk Ă«shtĂ« njĂ« arsye qĂ« shĂ«non larminĂ« gjeografike tĂ« krijimtarisĂ«, as edhe njĂ« detyrim kondicional. E bĂ«n kĂ«tĂ« njĂ« shtysĂ« qĂ« vjen nga argumenti. Argumenti filozofik. NĂ« rregull. VetĂ«m kaq?! ĂfarĂ« ka filluar si njĂ« oportunitet nĂ« leximin e prozĂ«s sĂ« tij nĂ« veçanti, konsiderohet si njĂ« hapĂ«sirĂ« dhe njĂ« afrimitet nĂ« fushĂ«n e punĂ«s sĂ« artit, ndryshe qĂ« nĂ« kulturĂ«n dhe analizĂ«n perĂ«ndimore quhet njĂ« konsideratĂ« e âart-punĂ«sâ. Ajo ka nisur si njĂ« domosdoshmĂ«ri pĂ«r tĂ« flakur spekullimin letrar tĂ« vargĂ«zimit apo edhe tĂ« renditjes sĂ« fjalive nĂ« prozĂ«, jashtĂ« prognozĂ«s artistike tĂ« ndikuar nga hapĂ«sira dhe zbrazĂ«tia. E premtuar nĂ« filozofi nga Heidegger dhe e zhvilluar mĂ« tej nga filozofĂ« tĂ« tjerĂ«, arti dhe hapĂ«sira nĂ« krijimtarinĂ« e Myrteza MarĂ«s, merren nĂ« konsideratĂ« tek âGruaja e njĂ« endrrĂ« tĂ« bardhĂ«â qĂ« vjen nĂ« formĂ« tĂ« plotĂ« me njĂ« fabulĂ« tĂ« arritur artistikisht âAna e bukur, vajzĂ« e njĂ« familjeje tĂ« varfĂ«r, pasi ka dĂ«shtuar nĂ« dashurinĂ« e parĂ«, bĂ«n kompromis duke u martuar me Dividinâ. E gjitha kjo hapĂ«sirĂ« nĂ« kuptimin filozofik tĂ« jetĂ«s qĂ« ndikohet nga dashuria, krijohet nĂ« njĂ« lidhje tĂ« ngushtĂ« me depĂ«rtimet nĂ« labirinthet e njohura e tĂ« panjohura tĂ« vetĂ« fatit tĂ« individit nĂ« shoqĂ«ri, ku e vetmja distancĂ« shprese krijohet nga pasazhet ku shpresat jetĂ«dhĂ«nĂ«se zbulojnĂ« njĂ« gjuhĂ« tĂ«rheqĂ«se. NĂ« rikonsiderimin e aestetikĂ«s dhe huntologjisĂ«, si dy teori qĂ« ndikohet dhe ndĂ«rlidhet me krijimtarinĂ« e MarĂ«s, ku e para formon kriterin art-ndikues dhe e dyta lidhjen filozofike me gjuajtjen figurative tĂ« fateve njerĂ«zore nĂ« hapĂ«sirĂ« dhe zbrazĂ«ti, âGruaja e njĂ« endrrĂ« tĂ« bardhĂ«â vjen si njĂ« model proze qĂ« vlen mĂ« shumĂ« vĂ«mendje. NĂ« kĂ«tĂ« vĂ«mendje natyrshĂ«m termi âmarĂ«dhĂ«nieâ dhe âdialektikâ kanĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« mĂ« tĂ« zgjruar. Duke iu referuar konceptit filozofik tĂ« DerridĂ«, kĂ«tu nĂ« tĂ«rĂ« strukturĂ«n artistike tĂ« âGruaja e njĂ« endrrĂ« tĂ« bardhĂ«â identifikohet kuptimi i artikulimit dhe spektri imperativ (kryesor) qĂ« mbart jo vetĂ«m fabula, pore dhe tĂ«rĂ« struktura ndĂ«rtuese dhe kompleksi letrar. ĂshtĂ« nĂ« fakt edhe ajo qĂ« botuesi shprehet rreth kĂ«tij libriâQĂ« njĂ« Ă«ndĂ«rr tĂ« bĂ«het realitet kĂ«rkon punĂ«, mund, lodhje e durim. I riu Sotir, njĂ« emigrant nĂ« Greqi sheh se si i digjet shtĂ«pia e vjetĂ«r ku gjendej nĂ«na dhe qeni i tij besnik. Ana e bukur, vajzĂ« e njĂ« familjeje tĂ« varfĂ«r, pasi ka dĂ«shtuar nĂ« dashurinĂ« e parĂ«, bĂ«n kompromis duke u martuar me Dividin, njĂ« njeri shumĂ« i shĂ«mtuar qĂ« do tĂ« kthehet nĂ« makthin e saj. ShĂ«mtia Ă«shtĂ« pasqyrim i shpirtit tĂ« tij tĂ« zi. E keqtrajton AnĂ«n pse Ă«shtĂ« e bukur, duke dashur kĂ«shtu tĂ« luftojĂ« mirĂ«sinĂ«, bukurinĂ« dhe vetĂ« Zotin. Misteri sa vjen e zbulohet. ĂshtĂ« Dividi ai qĂ« ka vrarĂ« nĂ«nĂ«n e Sotirit pĂ«r tâi rrĂ«mbyer kursimet e kĂ«tij tĂ« fundit, por nuk del i pashpĂ«rblyer, sepse qeni e ka shfytyruar atĂ«, duke e kthyer nĂ« gjendjen qĂ« Ă«shtĂ«. Ăndrra e bardhĂ« bashkon Sotirin dhe AnĂ«n. Kjo Ă«shtĂ« fabula e romanit mĂ« tĂ« ri, i sjellĂ« me penĂ«n e njĂ« mjeshtri nĂ« duart e leximdashĂ«sve.â
Diskursi i motivimit
Duke vazhduar mĂ« tej edhe me kĂ«tĂ« pikasje, esencialiteti kryesor jo vetĂ«m qĂ« motivon diskursin, por edhe kumton njĂ« funksion tĂ« veçantĂ« nĂ« funksionimin e lidhjes me fabulĂ«n nĂ« tĂ«rĂ«si si njĂ« funksionator apo edhe njĂ« rregullator topologjik i variacionit letrar. Ky mjet topologjik qĂ« gjen fuqinĂ« e argumentit dhe fjalĂ«s, kapĂ«rcen njĂ« rrugĂ« pikĂ«filluese dhe shkon deri nĂ« njĂ« rrugĂ« qĂ« synon majat letrare. Myrteza Mara, ka njĂ« lidhje tĂ« qartĂ« e tĂ« plotĂ« nĂ« kĂ«tĂ« rrugĂ« tĂ« ndjeshme proze. âLisianaâ, Ă«shtĂ« njĂ« fakt tjetĂ«r. Koha dhe detaji artistik nĂ« tĂ« kanĂ« po ato vlera artistike dhe filozofike. â4 korrik... Ashtu padashur, si njĂ« aventurĂ« gati-gati fĂ«mijĂ«rore nis gjithçka nga njĂ« telefonatĂ«... Lisiana, njĂ« studente jetime, pasi bĂ«n njĂ« telefonatĂ« rastĂ«sore gjen njĂ« mik qĂ« do tĂ« kthehet nĂ« engjĂ«llin e saj mbrojtĂ«s. Agim Adili Ă«shtĂ« njĂ« burrĂ« rreth tĂ« pesĂ«dhjetave, i ve. Ai mendon se jeta pĂ«r tĂ« ka mbaruar, por ja ku del njĂ« rreze shprese pĂ«r tĂ«. Ata do tĂ« qĂ«ndrojnĂ« pranĂ«, por veçse pĂ«rmes telefonit. Ndjenja qĂ« sa vijnĂ« e rriten pa u pĂ«rplasur asnjĂ«herĂ« me njĂ«ra-tjetrĂ«n dhe shkaktojnĂ« âvuajtjeâ tĂ« Ă«mbĂ«l. Dhe kur ndodh tĂ« takohen...â NĂ« kĂ«tĂ« pikĂ« diskursi i motivimit arrin tĂ« depĂ«rtojĂ« nĂ« llogari tĂ« finksionit artistik, qĂ« rradhĂ« herĂ« mund tĂ« shihet si njĂ« fakt dhe fat letrar nĂ« fushĂ«n krijuese. KĂ«tu pikĂ«risht ka ndikim edhe zbrazĂ«tia si motiv filozofik. ZbrazĂ«tia Ă«shtĂ« ndĂ«rtuar nĂ« kĂ«tĂ« novelĂ« si njĂ« kundĂ«rthirrje pĂ«r plotĂ«simin e distancĂ«s jetike tĂ« ndikuar nga faktorĂ« tĂ« ndryshĂ«m. Pra, duke udhĂ«tuar mes ritmit artistik tĂ« krijimtarisĂ« sĂ« shkrimtarit, Myrteza Mara, natyrshĂ«m gjejmĂ« dhe diktojmĂ« arsyen tĂ« themi se ndaj krijimtarisĂ« sĂ« tij duhetjo vetĂ«m vĂ«mendje, por Mara, Ă«shtĂ« njĂ« shkrimtar bashkĂ«kohor me vlera tĂ« arrira nĂ« krijimtarinĂ« letrare shqiptare.
