“ Jerina Dushmani “novela me 19 faqe e R. Osmanit
Na eshte bere shprehi te shofim novela , me nga njeqin e me shume faqe , sikurse , nuk na besohet se ka romane me me pak se mbi njeqind faqe .
Rekomandimet e gjithhereshme te kritikeve , kane qene , qe te shkruarit shkurt eshte elegance , ne te trajtuarit paresor te prozes se gjate . Sic jeni njohur , perpara pak javesh ne “Fjala e lire “ eshte botuar novela e romancierit , Resmi Osmani , me titullin “Jermina Dushmani” .
Novela , qe kemi ne analize , eshte vetem 19 faqe , sic mund ta verifikoni dhe ne poralin tone . Ngjarjet , qe shtjellohen brenda saj jane diku te shtate , por te lene mbresa sikur , ke lexuar nje roman me dyqind faqe . Subjekti eshte arbenor . I perket kohes se Skender beut , madje , pjestare te familjes skendebejane , jane personazhe te noveles .
Perpara se te tregoj permbajtja e shkurter , sic e do meyra e trajtimit te nje perseiatje , do te te ndalem ne guhen e perdorur nga autori Osmani . Gjuha e fillimit te noveles , dhe sa here vihen ne levizje personazhet , eshte e dialektit gege e paster . Po permend nje fraze : “ A te ka sjelle hera m’e pa kund varzen e Lek Dushman Zadrimorit ?Jo bre , as kam uzdaje me epa kujnd . Popse pvet ? …etj.” Kjo eshte gjuha , qe eshte shtjelluar gjithe vepra . Eshte nje veper e plote historike , qe na sjell ne analiza jetesore , trimat arbenore te Kastriotevene ne vitet 1470 .
Une , si lexus tosk , e pelqej dialrktin geg , qe ka perdorur autori i noveles . Eshte nje arberishte e embel. Natyrisht , ky nuk eshte dialekti i lashte , sepse gjuha rritet dhe zhvillohet , sic zhvillohet edhe vete historia . Perdorimi , kaq i perpikte i nje gegenishteje te perpenuar , eshte nje sinjal , per gjuhetaret dhe shkencetaret aktuale . Dialektet jane pasuri gjuhesore natyrale .
Vertet gjuha e njesuar ka lojtur rolin e rendesishem , ne zhvillimin e nivelit etno- kulturor , por krahas gjuhes standarte , lipset te perdoret dialekti geg , si shtylla e dyte kryesore e gjuhes shqipe , nga me te vjetrit ne Europe . Gjuha dhe dialektet e saj , perfaqesojne edhe lashtesi .
Ka dhe nje oproblem tjeter , jo me pak te rendesishem dhe llogjik . Si mund te flasin personazhet historike gege , gjuhen standarte ?
Nuk ka pse e dobeson shqipen standarte , dialekti geg i krehur nga barabarizmat e pa nevojsghme .
Shume e embel , me tingellon gegenishtja , qe ka perdorur autori Osamni. Simbas historise , gegenishtja i ka paraprire te gjithe dialekteve , qe kane marre pjese ne standardazimin e gjuhes shqipe .. Skenderbeu i ka komanduar lufttaret , me dialektin gege . Vitet e fundit jane shkruar vepra me dialektin geg , por problemi duhet pare , qe ne hapat e para te shkolles . Aty ku hidhen bazat e te shprehurit te disiplinuar . Nuk po zgjatem me kete problem , por nuk mund te le pa pemendur , punen , qe kryen gjuhetaret , ne Zvicer , per hartimin e fjalorit “Fjale “ te te tere dialekteve . Shqipja standarte bashkejeton ne harmoni me dialektin gege .
Mbasi autori na njeh me banesen familjare te personit historik Pal Dukagjini , sundimtar i Zadrimes dhe Pultit . Jermina ishte trashegimtarja e vetme e pronave , qe qeverriste i Ati , nje person i njohur historik , i kohes skenderbejane .
Jermina , ishte beqare , ne zgrip te moshes . Bukuria e jashzakonshme , po I venitej me kalimin e kohes . Pak mendonte , per dashurine dhe aq me pak per nje martese te mundeshme . Bente shoqerii me murgeshat dhe u shugurua murgeshe . Lutej dhe falej , per fatin e Arberise , sepae nje vit me par kishte shkuar ne amshim , kryetrimi , Gjergj Kastrioti . Shqiptaret po merrnin detet ,per pak liri .
Ne nje prej diteve , per festen e Ujit te bekuar , Bab e bije u nisen , per te festuar te axha , Imzot Pal Dushmani . Gjat festave , Jerina , nen shoqerine e xhaxheses Dava , shetiten buze detit . Gjat shetitjes , syri ju pa dy burra shqipetare , qe u prezantua njeri , me emrin Lek Zaharija . Kembyen fjalet e para , por Jerima ndjeu se ju trondit zemra , per kete trim , qe njihej edhe si familje fisnike e larte . Zemra e Jermines , thelle zhgunit te murgeshes , po i cante kraharorin. Ndodhi ajo , qe ndodh shpesh biollogjikisht , Dashuri me shikim te pare .
Ja si na i pershkruan autori kete moment psikollogjik : “ Këtu s’kishte kush na shihte , veç liqenit dhe unë u ndjeva mire, që ai ishte bri meje. Guxoi dhe mori në të vetën dorën time dhe, vështrimi i syve të tij të kaltër si ujët e liqenit, u zhyt në sytë e mi. Ah ç’vështrim! I tillë që zbret thellë në shpirt. E dija, pas një vështrimi të tillë nuk kishte rrena dhe hile, veç ndershmëri e dashuri. Më përcolli dhe më tha se do shiheshim të nesërmen.”
U realizua martesa kishtare , me madheshtine , qe meritonte kjo martese pricnore .
Mbasi u realizuaa formaliteti kishtar , Jermini me babane u nisen , per ne Zadrime . Me nje karvan tjeter , per krah tyre , udhetoi dhe Lek Zaharija . Kur mbriten ne principaten e tyre , pas pak ditesh , ja befen Lek Zaharija dhe Lek Dukagjini , te dy pinjolle te familjeve fisnike .
Te dehur dhe energjike , erdhe ne banesen e babait te Jemires( Tates ) . I kerkuan doren e vajzes , per fejese . Tata ju dha pergjigjen e merituar , qe po e shenoj me poshte :
“ Pas një heshtjeje torturuese, tata u përgjegj:
-“ Trima,më nderuat me kërkesën tuaj. Të dy, nga ajka e fisnikërisë arbërore, jeni të denjë për dorën e sime bije dhe miqësinë e principatës së Dushmanëve. Vërtet unë jam i Ati, por, i takon asaj të vendosë e te zgjedhë për njerin prej jush, ose për asnjerin! Jerinë, bija ime, të dy princat të kërkojnë për nuse. Tata ma la mua zgjedhjen”.
Natyrisht Jerina foli ne favor te te dashurit te zemres . Problemi ra ne shtratin natyral te zgjidhjes njerezore . Mbas ketij takimi te dy Leket u shamatuan ne obor , dhe perdoren shpatat . Nderhyri Vrana Konti dhe u vendos paqja midis luftetareve .
U lidh kontrata e marteses dhe pritej me pa durim dasma , qe do te ishte madheshtore . Leka ( Zaharija ) me nje shpure te vogel , u nis per Danje . Banditet i kishin zene prite . Nata pa hene dhe diference forcash . Lek Zaharija mbeti i vrare.
Kjo ishte gjeme e madhe , per familen e Jerimes , qe u nis , per murgeshe dhe pritej te behej nuse , pas nje odiseje te gjate te nje dashurie te paster . Ajo u shpreh gjat funeralit , te njeriut me te dashur , ne jete : “ Zemra ime e gjorë dhe e pafat.Nuk i duroja dot shikimet e përcjellësve të mortit, më shihnin me mëri, si të isha shkaku i asaj vdekjeje mizore. Nuk qëndruam për drekën e mortit. Ishte e tepërt. U kthyem në shtëpi. Moren në Durrës velierën veneciane, lundruam në dy dete dhe mbrritëm në Mbretërinë e Sardenjës, në kuvendin e Motrave Karmelitane, ku kam pase qene dhe ku jam edhe sot.”
Motrat Karmelitane u bene streha fizike dhe shpirterore e Jermines , te nisur , per t’u bere nuse .
Jermina , pati lene nje testament te madh . Te varroseshe ne Danje, bri Leke Zaharise . Ne epilog autori jep transportin e akemortit te Jerines , sipas amanetit , qe nuk e tret dheu .
Autori Osmani ja ka dale , qe ne 19 faqe te na japi nje tragjedi , ne disa faza dhe pa asnje sforcim artistik . Jeta permban ne vetvete shume prapesi dhe tragjedi , te alterrnuara me momente gezimi . Kulmi i te tera gezimeve eshte dashuria ; jo vetem dashuria e cifteve , por dashuria si ligjesi , per boten dhe per njerzit . Te tere kete materjal , c’do autor e manipulon , simbas metodes se vet . Mund te trajtohej ne nje roman historik , sic mund te mbetej nje novele , qe ja ka mbritur qellimit , per ndodhite , qe jane rrokulllisur , brenda kesaj jete. Mendoj se eshte shembull konkret si mund te trajtohen subjektet shkurt , qe perben vete shijen e lexusve dhe , qe aktualisht , po kthehet ne tendence .
Novela “Jerina Dushmani” ,botuar per her ete pare ne “Fjala e lire “ , per nga trajtimi lakonik i subjektit mbeshtetur nga niveli i larte artistik , perbejne nje risi ne novelistiken shqiptare te kohrave moderne .
Illo Foto – Studjus , NY - Janar 2023
