ILIRIAN DAHRI DHE SARANDA

ILIRIAN DAHRI DHE SARANDA – ARKITEKTURA POETIKE MODERNE E VENDIT TË DASHUR

“Një mrekulli! Plot hir ky qytet,me këto ndërtesa qepur shpatit,”

Në një kohë kur poezia shqiptare shpesh largohet nga topografia reale për të eksploruar territore abstrakte të ndjeshmërisë moderne, poeti Ilirian Dahri sjell një vepër si një hartë poetike, një dokument shpirtëror dhe historik mbi qytetin e Sarandës. Poezia “Saranda” është një epope e përditshme, një ndërthurje kujtimesh, malli, historie dhe krenarie kulturore. Që në vargjet e para, qyteti shfaqet si një “mrekulli” dhe “plot hir”, i vendosur në një skenografi të njohur për shqiptarët e bregdetit jugor, me ndërtesat e qepura anës shpatit dhe busti i filozofit të Ninatit. Varg pas vargu, poeti përshkon me emocion kujtimet personale, që janë në të vërtetë pjesë e një përvoje kolektive, nga mësimi i fjalës “karpuz” për “shalqin”, përballja e hershme me detin dhe notin, deri te rrëfime për arratisje nën diktaturë drejt Korfuzit.

Por ajo që e veçon poezinë “Saranda” është përqasja e qyteti si një figurë femërore poetike: “Oh, ti vajzë e begatë mesdhetare!”, shprehet autori. Saranda bëhet trup i gjallë, me floknajë të krehur, me hire, me sy thuajse të zinj, një trup që të josh, por njëkohësisht edhe të strehon. Ky feminilitet poetik i jep qytetit një fasadë intime dhe universale njëkohësisht, një formë të gjallë fizike dhe erotike, një gjeometri intime përtej realitetit urbanistik.

Poezia kapërcen nostalgjinë dhe lirikën personale për të hyrë në memorien e thellë historike. Referencat ndaj Onhezmit të Strabonit, Onchesmusit romak, Porto Eddës së pushtimit fashist, janë të ndërthurura me kujtesën shqiptare te Kalaja e Lëkurësit, bulevardi Hasan Tahsini, prania e Naim Frashërit. Kjo ndërthurje e kujtimeve personale me shtresat e historisë dhe kulturës e ngre poezinë në një dimension enciklopedik poetik, ku çdo varg është një kthim në kohë.

Ilirian Dahri është mjeshtër i gjuhës së pastër, me ritëm të qëndrueshëm dhe me figura e shenja semantike të kujtesës. Ai nuk ndalet vetëm te e kaluara, por i jep qytetit një ndjesinë njerëzore, ku pesë shqisat nuk mjaftojnë për ta përjetuar, pasi “duhet dhe e gjashta medoemos.” Kjo “e gjashta” është pikërisht ndjesia e përtejme, ndoshta kujtesa, ndoshta dashuria, ndoshta ajo që Heideggeri do ta quante “banim poetik” në tokë.

Në fund të poezisë, Saranda ngrihet në përmasën e një ikone kombëtare si një qytet që strehoi hebrenjtë, ushtarakët italianë dhe ruajti nën tokë Kishën me dyzet shenjtorë. Ky qytet i hapur, i ndritur, mbetet një metaforë e Shqipërisë së mundshme, një vend që ruan dhe nuk harron. Poezia lëviz në formë spirale, duke u kthyer në mënyrë të natyrshme nga përjetimi individual në përmasën kolektive dhe më pas sërish tek vetvetja. Ilirian Dahri, përmes këtij teksti, ndërton një tempull poetik mbi tokën reale, duke e përjetësuar Sarandën si dhe shpirtin shqiptar të kujtesës, mikpritjes dhe rezistencës.

Poezia e vleresuar me disa çmime në Itali, ngrihet si arkitekturë e poetikës moderne që mbart mbi vete peshën e krijimit të një identiteti të ri kulturor, dhe qyteti nuk është më peizazh, por subjekt emocional, trup metaforik, dhe truall i vetëdijes kombëtare.

“Oh, Saranda jonë!

Perlë e Detit Jon.”

SARANDA – Ilirian Dahri

Një mrekulli! Plot hir ky qytet,

me këto ndërtesa qepur shpatit,

gëlon, kryeqyteti stinor vërtet,

tek busti i filozofit të Ninatit.

Ja dhe syprina e bruztë e detit,

porti i zhurmët, gati si i Durrësit.

Kodra. Ca më tej kufiri i shtetit,

ky gji blu dhe kala e Lëkurësit.

Oh, Saranda! Këtu, kur unë dikur,

mësova, që shalqinit i thonë karpuz

dhe se djem trimosha në diktaturë,

arratiseshin me not për në Korfuz.

Ja këtej, njoha për herë të parë,

midhjet, iriqët dhe fiqtë e detit,

këtu notin mësova, bri portit detar,

lëvizjet e kalit dhe ato të mbretit.

Oh, ti vajzë e begatë mesdhetare!

Me atë floknajën tënde të krehur,

me ato sytë e tu gati të zinj fare,

me hiret e tua, trupit të derdhur.

Ja dhe pulëbardhat në qiellin e kaltër,

guralecëve të bardhë shushurijnë valët,

këtu, në gjirin me ujin blu e të pastër,

ku barkat shkasin, bri anijeve të radës.

Për ty Onhezmi, shkroi vetë Straboni,

dhe Virgjili u këndoi qyteteve antike,

e erës, emrin tënd i vendosi Ciceroni,

o i lashti qytet me Sinagogë hebraike.

Saranda! Gji krejt i mbrojtur nga era,

portë e Finiqit, kryeqendrës së Epirit.

E të deshën shumë, e të ngjitën emra,

por s'arritën dot, të ndanin prej gjirit.

Onchesmus, më vonë Santi Quaranta.

Kur të pushtuan, pa t'i marrë dot malet

Porto Edda t'mbiquajtën, ty o Saranda,

qytet sipër shpateve, ngjitur si koralet.

E si to, fytyra të shkëlqen nga dielli,

në vit, treqind ditë, i pastër dhe qielli.

Ti, i vetmi qytet që Kishë ke nën dhe,

lart dyzet shenjtorë si mbrojtës i ke.

Ti, strehë ju dhe, kur të tjerët i vranë,

ca popujve që bukë e kripë ju nxore,

hebrenjve dhe ushtarakëve italianë,

n'Mesjetë e gjatë Luftës II Botërore.

Më i madhi mendimtar i Perandorisë,

evlat i Shqipërisë, ai djal i Çamërisë,

ati i Rilindjes Kombëtare, që drejtoi,

të parin Universitet osman. Dhe mësoi:

tre vëllezërit Frashëri, Vaso Pashën,

Vreton e Ismail Qemalin, dhe u dha

kaq dituri, sa armiqtë mend plasën.

Hoxhë Hasan Tahsini, i madhi vëlla.

Ecim tek bulevardi Hasan Tahsini,

tutje shëtitorja e Poetit Kombëtar,

sepse në Sarandë punoi dhe Naimi,

bilbil i gjuhës shqipe, poeti prijatar.

"E me gluhë perëndie", ja tek flasin

për Çamërinë, me mall për Ninatin,

dijetar Tahsini, poeti Bilal Xhaferi,

dhe duket se lot, po lëshon mermeri.

Bregun jonian ledhatojnë dallgët,

përkëdhelen prej detit vajzat brune,

që tok me turistët zbresin shkallët,

rrinë e ëndërrojnë, si në përgjumje.

Do më mungojë shumë era e jodit,

Butrinti, Ksamili dhe kjo shëtitore,

plazhet, anijet dhe gjiri i Limjonit,

heshtin dhe fëmijët, zënë prej dore.

Për ty pesë shqisat nuk mjaftojnë,

se duhet dhe e gjashta medoemos.

Kur të vijë dita, që fuqitë shterojnë,

për të ardhur aty, do bëj gjithçmos.

Oh, Saranda jonë!

Perlë e Detit Jon.