Guslarët sllavë i marrin herronjtë nga bota shqiptare
Prof Dr Fatmir Terziu
“Musa Arbanasi pi verë
në Stamboll në një tavernë të bardhë.”
Këngët sllave në jo pak raste flasin me të njëjtën optikë për dy kampet antagoniste. Heronjtë e këngëve sllave kanë përballë, në shumë raste, herronj shqiptarë. Në një nga këngët më përfaqësuese të ciklit sllav, Kraleviç Marku i mat forcat e tij me Musa Arbanasin (Musa Shqiptarin). Sipas këngës sllave mësohet se Arbanasin e ka lindur “Ljuta Arnautka” (Shqiptarja e rreptë). Sipas këngës nëna e heroit shqiptar e ka lindur atë “me dhen në bjeshkë, në një rrasë të ftohtë”.
Musai merr forma të ndryshme mbiemërzimi, shkas ky i folklorit dhe i këngës që këndohej në disa gjuhë të ngjashme sllave. Kënga mori përmasa të gjera, pasi teksti i saj e përshkruan heroin, jo vetëm si një oponent me Krajlin, por dhe me një temperament “kokëshkretë” e “të vendosur”. Si i tillë, heroi i kësaj kënge, Musa Arbanasi, është një “zuzar” popullor legjendar i poezisë epike sllave dhe folklorit bullgar dhe maqedonas. Ai është më i famshmi si një rival i Princit Marko (serbisht: Марко Краљевић), një hero i folklorit sllav.
Musa në fakt është një prototip, është një plejadë e orrigjinës shqiptare të burrërisë dhe trimërisë, që përballet me Princin Marko, një vasal i Sulltanit, në Grykën e Kaçanikut, sot në Kosovën moderne.
Musa Arbanasi së pari u shfaq në këngën “Marko Kraljević dhe Musa Arbanasi”, e cila u regjistrua për herë të parë në Sremski Karlovci dhe u botua në 1815 nga Vuk Karadžić.
Musai kishte tre zemra, që është një shenjë e një heroizmi të jashtëzakonshëm në poezinë epike. Për shkak të tre zemrave të tij, Musai mund të shihet si një fakt konkret ende sot, ndryshe nga komentuesit dhe analizuesit sllavë, si një realitet i mbijetesës së një populli, me një gjuhë, karakter, traditë e moral, krejt ndryshe nga fqinjët. Kjo tregon se jetën dhe trashëgiminë atij ia kishte falur “Krijuesi” dhe vetëm ai ia merrte jetën atij. Kjo tregohet në origjinal “Tek kënga, apo poezia epike “Marko Kraljević dhe Musa Kesedžija (Arbanasi)”, Marko tërheq armët e tij, të cilat armiku i ka kujtuar në momentin thelbësor të betejës, dhe rrëzon Musain duke e goditur nga ‘brezi i tij në bark, në fytin e tij të bardhë’ (në gjetjen origjinale bullgare: odućkurado bijelagrla). (Ëeststeijn, G. Ë. ; 1994: 8). “Musa Kesedžija — një hero nga epika popullore që ishte shënjestra e harkut të Marko Kraljević, por që nuk qëllohej kollaj” (Šoljan, A. ; 1999: 252). Edhe pse quhet në disa raste si “Musa Grabitësi (Marko Kraljević i Musa Kesedžija në Karadžić 1969 [1845]), i mbledhur nga Vuk në 1815 nga një prej këngëtarëve të tij më të mirë, Tešan Podrugović në Sremski Karlovci (Koljević 1980: 196), ai prapë se prapë jepet në lartësinë e një heroi me jetën të dhënë për lirinë e njeriut, më synimin për të mbrojtur të vërtetën dhe realitetin. Sipas David Konstan dhe Kurt A. Raaflaub (2009) kjo vlerë epike, e sjellë me kontributin e studiuesve kryesorë, është një krahasim unik ndër-kulturor i epikave historike në një gamë të gjerë kulturash dhe periudha kohore, i cili paraqet njohuri thelbësore se si trajtohet historia në poezinë narrative:
“Kur Musai zbukurohej me verë,
atëherë ai filloi të flasë në mënyrë të dehur…
si e gjykoj perandorin në Stamboll,
pa kuaj, apo armë,
as dolame e re, e as e përdorur;
por kështu më thonë besimet…”
do të kthehem në bregdetin e sheshtë,
do të mbyll skelat rreth detit
dhe rrugët përreth bregdetit,
Unë do të ndërtoj një kullë në bregdet,
rreth kullës së hekurt…”.
Sulltani, nga ana tjetër mbeti i tmerruar, madje qan, sepse nuk e gjen dot kampionin e aftë t’i qëndrojë e ti bëjë ballë në këmbë Musa Arbanasit, heroit me tre zemra. Këtë përgjegjësi e merr Marko Kraljević, i cili pasi e ushqeu veten për disa muaj për të shtuar forcën e tij në fund bëri atë që thotë kënga për Musain, si një figurë e gdhendur në formën më të lartë artistike:
“Musai thyen gjithçka përgjatë bregdetit
dhe kapi Ćuprilićin-vezir,
ai i lidhi duart dhe e ktheu përmbys,
dhe i lidhi këmbët poshtë kalit,
kështu që e dërgoi te perandori në Stamboll.”
Në mjaft raste të këngëve epike, ashtu dhe në këtë rast Shqiptarët, në këtë rast me citimin Arbanasit, ashtu si kroatët, po bëhen eksponentë të rrymave perëndimore, të cilat përpiqen të gjithë kundër turqve, por shpesh përplasen me njëri-tjetrin. Nën udhëheqjen e Papës, marin pararojën Dukagjinasit, ku gjithashtu shfaqet Arbanasi i pathyeshëm Musa Kesedžija, një njeri me tre zemra (1940 - Rishikimi Kroat: - Vëllimi 3, Numrat 1-6 - Faqja 277):
“Musai i vdekur shtypi Markun,
dhe Marko mezi e mbajti veten.
Dhe kur Marku filloi të lëvizë,
Musai me tre zemra u ndje,
tre rrahën njëra pas tjetrës;
një nga zemrat e tij u lodh,
dhe tjetra ishte shumë e ngeshme,
në të tretën një gjarpër i zemëruar flinte.
Kur gjarpri u zgjua,
Musai i vdekur kërcente në livadh,
gjarpri ndërkaq po i thoshte Markos:
“Lutjuni Zotit, Princi Marko,
nuk u zgjova, sikurse ju thashë
ndërsa Musai ishte gjallë,
do të kishin treqind telashë.”
Këngët e tilla epike, gjithnjë kishin një arsye. Ndërsa heronjtë uleshin e ngriheshin sipas “orekseve kulturore dhe etnike”, ana tjetër kishte rrëndësi sa folklorike, aq dhe historike. Qysh në shekullin e 17-të, në prani të turqve, Arbanasit (da tutti gl 'Albanesi) kënduan këngë për Skënderbeun, se si këngë të tilla erdhën nga ai heroizëm i paparë. Së bashku me të dhe Lekën, u shfaq i pathyeshëm Arnautin Musa Kesedzija, një njeri me tre zemra, shkruan Milan Šufflay në vitin 1925. Mjaft të tjerë gjurmojnë temat e heroit epik, me kalimin e kohës dhe në të gjithë vendet. Ata shikojnë pamjet faktike dhe trilluese të Musait, veçanërisht pasi ai u paraqit në poezinë epike dhe në loret popullore. Petar I Petrović-Njegoš (1747–1830) përmend Musain dhe Marko Kraljević në këngën serbe Синови Иванбегови (Bijtë e Ivanbeut), e cila ishte pas vdekjes së tij e botuar së pari në 1835 dhe më pas nga Petar II Petrović-Njegoš në koleksionin e tij të këngëve të vitit 1845 Огледло Србско (Pasqyra serbe). Musai shfaqet edhe në folklorin maqedonas si një simbol i qeverisë shtypëse osmane. Kënga për Marko Kraljevic dhe Musa Kesedzija ekziston gjithashtu në letërsinë bullgare si një tregim epik (Bullgarisht: Krali Marko se nadbyagva s Musa Kesedzija i go pobezdava). Në 1972 Ëerner Cohn botoi një histori cigane për Marko Kraljević dhe Musa Kesedžija, e cila është gjithashtu në formën e një transmetimi të një kënge tjetër epike - Marko Kraljević dhe Xhemo Malësori. Në Zakarpattia poezia epike për Marko Kraljević dhe Musa Kesedžija është modifikuar në histori të lidhura me betejën e Kosovës.
Kjo e fundit tregon dhe flet më së miri se falë folklorit gjithnjë ka pasur tentativa të hershme për të manipuluar e për të prurë forma të ndryshme interpretimi, që mund të flasin me gjuhën e tyre. Fundi i kësaj kënge, për Musain me tre zemra ndoshta na jep një ide më të plotë, jashtë interpretimit:
“Kështu ai i preu kokën Musait,
dhe e hodhi në cogun e Sharqit,
e çoi në Stambollin e bardhë.
Kur e hodhi para Sulltanit,
ai u ngrit në këmbë menjëherë;
Marko Kraljeviç i thotë:
“Mos ki frikë prej meje, zotëria im!
Ta mirëpresim si të gjallë,
kur luan një kokë e vdekur?”
Mbreti i dha tre thesare.
Marko shkoi në Prilip të bardhë,
Musai mbeti në majë të Kaçanikut.”
Kjo ndodh, pasi jo më kot dhe herronj të tjerë guslarët sllavë i marrin po nga bota shqiptare. Kështu Djalin Dukagjin, Gjergj Arnautin, Vajzën Arnautka (vajzën shqiptare), Korunin etj. Shihet qartë se prania e popullsive sllave dhe presionet e tyre të vazhdueshme për ekspansion në territoret e kreshnikëve kanë krijuar në kompleksitetin ideo-artistik të këtyre këngëve dy kampe luftarake të qarta antagoniste. Këtu, në këto këngë, nga njëra anë vepron pala e kreshnikëve shqiptarë me organizimin e vet shoqëror, në anën tjetër pala sllave me tërë hierarkinë organizative politike e ushtarake përkatëse. Herronjtë e rapsodive tona Muji e Halili; Omeri, Basho Jona, Zuku, Ali Bajraktari, Kotuzi etj., ndodhen rregullisht përpara antagonistësh sllavë, Krajleviç Markut, Behurit, Llabutanit, Peçi Vojvodës, Ganiqe Galanit etj. Ndaj edhe këngët sllave i qartësojnë shpesh me të njëjtin opsion dy kampet antagoniste.
Shënim Sqarues: Guslarë, këtu nga instrumenti Gusli, shumë më i vjetër se balalaika. Provat e para historike të përdorimit të guslisë datojnë që në shekullin e V-të. Guslitë u përdorën për të shoqëruar zërin e solistit, dhe muzikantët quheshin guslarë.
@copyright
