Kete autor , te quajtur kontravers , e kam prure ne organin tone, “FL” me “Antikrishtin “, qe quhet kryeveper . Ky filozof , ne jeten e tij te shkurter , ka shkruar shume vepra , qe quhen kryevepra , pervec atyre te humbura . Kam thene se ne shkollen moniste , ky filozof , ka qene me i anatemuari dhe me i ndaluari nga Diktatura enveriste .
Tani , qe kemi lirite e duhura , per ta njohur kete filozof , gjykojme se sa pa sens i shifte fenomenet ish Diktatura . Si diktaure , qe ishte , fjalet dhune , revolucion , asgjesim per ruajtjen e pushtetit , qe e quante te pejetshem . Per te qene brenda , bente lufte globale , kunder c’do gjeje perendimore . Me von kete lufte e ktheu edhe kunder lindjes hrushovjane . Mbeten vetem librat e Enverit . Ato ishin politike , psikollogji , pedagogji , filozofi .
Ne , qe jemi arsimuar ne shkollen enveriste , nuk kishim asnje dieni , per filozofet qe jetonin dhe punonin , ne Perendimin “kapitalist “ dhe me von edhe revizionist . Ajo c’ka kishte shkruar , Marxi , Engelsi , Foirbaku , Zhdanovi , duhet t’i thoshje ne ligjerate te drejte . Nje nder mesusit tone te Marksizmit , ne mature , dekllaronte pa piken e turpit : Po qe se nuk meson marksizmin , krijon boshllek ne tru , qe mbushen me ideollogjine kapitaliste .
Marxizmi, nuk ishte thjeshte lende mesimore , por dhe test , per perkatesine ideollogjike . Ishte me shume exsese ajo ore mesimi . Ne klasen tone ishte nje shok klase minoritar , qe nuk e mesoi sakte kurre shqipen . Ky i gjore , kishte dhe Babane , ne Amerike dhe dihet se marrdheniet edhe postare ishin te nderprera . Mjer shoku yne kur ngrihej ne marksizem . C’do shprehje ja interpretonte politikisht mesusi ideollogjik dhe provokator . Ky vetem mesus nuk mund te quhej , sepse dihet boterisht , qe mesusi eshte edhe prind .
A ishte vertete programi mesimir kaq i ngarkuar ideollogjikisht dhe Politikisht? Ishte vete njeriu i brumosur , ne kete menyre te mbrapashte , sepse ne fakultet lenda filozofike , zhvillohej shume me lirshem . Profesoret Gaqo Pisha , Remzie Dvorani dhe Vangjel Moisiu , zhvillonin leksione dhe seminare shume te lirshem . Jepnin teorite e plota idealiste , sa dhe ato materialiste dhe keshillonin sigurisht , qe te perqendroheshim te filozofet materjaliste . Studenti te tille petagoge i respekton si prind dijetar , qe i meson seriozisht zhvillimet e natyres dhe shoqerise , shkencen e filozofise .
Faktikisht filozofia eshte nje lloj letersie . Ndryshe nga letersie , ka nje objkt , te njohi boten , qe e rrethon njeriun . Filozofet nuk mund te kene mendim te unifikuar . Monizmi kerkonte te kanalizonte te tere mendimin filozofik , drejt Marxit . Ky ishte dhe mbetet absurditeti me i madh , qe njef bota . Simbas monizmit , organi tru , mbetet jasht funksionit . Mjafton apoteoza e trurit te Marksit . Ne Perendim filozofet mendojne me trute e tyre . Mendimi filozofik eshte i larmishem sa dhe ai letrar . Edhe teoria ekonomike e Maxit , mesohet ne shkollen Perendimore.
Kur lexoj , Nitchen , Kafken , Rembradin , Satrin , Dostojevskin , me cfaqen perpara sysh petagoget e dashur dhe te pa harruar , qe na hapen syte , brenda asaj erresire , qe kishte krijuar regjimi dhe e rendonin dyfish mesusit e ngarkuar ideollogjikisht .Kete presion te turpshem , mesusi yne ideollogjik e bente , per te fituar vleresime te pushtetit te kohes , ne dem te interesave te nxenesve , qe i besonin si prind . Per kuriozitet e kam ndjekur si u zhvillua jeta e mesusit ideollogjik provokator . Si mos me keq ka perfunduar , me kane thene bashkenxenesit , qe kane pase banuar ne te njejtin qytet .
Te vime te problemi yne . Kafka dhe Nitche etj. ja kane kushtuar jeten filozifise . Une dhe ju lexuse te tyre , nuk e dime ne se jane idealiste , apo materjaliste , sepse keta persionalitete , e kane filozofine pasion , pastaj profesion , per te nxjerre jetesen . As njeri , prej tyre nuk kapardiset se ka mbrojtur filan teori , qe ka “tronditur “ boten . Ata shprehen thjeshte mendimet , qe jane sa materjaliste dhe idealiste , simbas rrastit . Kur vjen puna , per biollogjine , jane me Darwinin , pa nenvleresuar as Maltusin . Gjuha e perdorur nga filozofet eshte e thjeshte . I komplikuar eshte problemi , qe trajtohet, por kursesi , nuk merret ana ideollogjike . Nittche kritikon hapur kristianizmin , por nuk therret ta pasojne idhtare . Lexusit e Nittches dhe te Kafkes , jane sa idealiste dhe materjaliste , sipas argumentave , qe perdor vete lexusi , mbi percaketimet e autorit filozof .
Furia enveriste , kunder institucioneve fetare , ne themel nuk kishte vetem ateizmin primitiv . Ishte aventure , per te treguar se pushteti i tij ishte mbi te gjithfuqishmin . Ai pushtet ishte kaq brutal sa nuk mund te bashkejetonte me tolerancen , qe predikon feja . Kjo situate nuk preceptojenj nje lloj . Vetem Shqiparia shkaterroi institucionet fetare .
Ne , shqiptaret , kemi pase perdorur dhe vijojme te perdorim shprehjen : E mo , filozofira , po na tregon? Filozofia eshte e pa perceptushme , per shqiptarin , qe ja kane bere gogol filozofine . Faktikisht filozofia eshte fakulitet si dhe Kimia , Mekanika dhe bujqesia .
Zhvillimi i flozofise materjaliste dhe asaj idealite , u zhvillan ne linja paralele, por ne fund te shekullit 19 , filozofet materjaliste u grumbulluan rreth Marxit, i cili krijoi teorine e tij te njohjes dhe te ekonomise . Teoria ekonomike e Marxit , eshte me vlere universale, ndersa filozofine e njohejes dhe moralit , ja veshi zhvillimeve historike , duke e bere filozofine pjese te politikes te kohes . Marxi pershendeti dhe Komunen e Parazit , ndersa Lenini dhe idhtaret e tij filozofine e barazuan me politiken . Filozofet me pikpamje te djathta i vrane , sic ishte rrasti i Trockit . Gjat monizmit , ne Shqiperi studjohej materjalizmi leninist, pa ndonje vlere teorike .
Ne perendim eshte e konsoliduar liria e shprehej . Kishin hapesisre zhvillimi si te djathtet dhe te majtet . Qellon , qe nje filozof perendimor aplikon teorine materjaliste sa dhe teorine ideliste . I tille eshte Nitche , qe perdor teorite materjaliste dhe eshte totalisht kunder materjalizmit marxist .
Ne librin , qe kemi sot ne anilize Nittche eshte perqendruar , tek prejardhia e moralit . Mbasi njeriu ka pervetesuar teorine e njohjes , thellohet ne prejardhjen e sendeve dhe fenomeneve .E ben ate pjese te shpirtit . Ne kete fushe , qe quhet fusha e moralit , Nitshe analizon qendrimet filozofike te Wagnerit , Shopenhausit , Kantit dhe te Getes . Keta jane gjenite e kohes , por askush ne te gjitha kohrat dhe per te gjitha fenomenet te kete ndjesi dhe konceptim te thelle dhe te drejte . Edhe gjenite , nuk jane te tere te nje prerjeje.
Autori , trajton problemin primar se njeriu eshte e veshtire te njohi vetveten. Ne kete veshtrim autori pohon se njeriu eshte shume larg vetvetes . Njohja e fenomeneve , sendeve dhe e vetvetes , kerkojne , qe mendimet e filozofeve te bashkohen , faktikisht jane te ndare , madje me mendime ekstremisht te ndryshme . Autori shprehet se eshte mosbesus , qe lidhet me moralin . Per kete mosbesim dhe per nevojen e unifikimit te mendimit, per moralin , qe lidhet me perkufizimin e te dy kategorive : E mira dhe e keqja .
Autori , kete liber e shtjellon me gjuhen e thjeshte , te bisedave ne familje , pa percaketime te nderlikuara akademike , por me kritike te drejtperdrejt te teorive dhe mendimeve , qe cfaqen gjenite e lartpermendur . Librin e ka shqiperuar , Vullnet Muco . E ka botuar shtepia botuse Fan Noli , Tirane 2011.
Kuptohe se perkthimi i ketij libri eshte i veshtire , per faktin se eshte shkruar me gjuhen popullore te larmishme gjermenae . Perkthysi eshte detyruar , qe disa terma t’i japi te pa perkthyera , madje dhe paragrafe te tere dhe nje faqe komlet na i ka dhene te pa perkthyer , pikerisht paragrafi i fundit te faqes 39 dhe ¾ e faqes 40 , jane dhene gjermanisht. Ky fakt tregon sa i veshtire eshte perkthimi . Ne se eshte kjo menyra me e mire , per te treguar veshtiresine e perkthimit , mbetet e diskutushme , kryesisht me filozofe profesioniste .
Simbas Nitches , filozofet nuk duhet te mjaftohen me perkufizime , por te remojne, “duke bere pyetjen se nga burojne e mira dhe e keqja jone “ (F7) Kuptohet se Niche eshte filozof i thelle , duke e pare ne detaj subjektin ne studim dhe duke e ballafaquar ate me shkak- pasojen .
Autori tregon se shtysen , per te shkruar librin , per orgjinen e moralit e mori nga nje liber i titulluar “Origjina e ndjenjave morale , “ nga dr. Paul Re . Mjafton edhe ky pohim i Nitche , te konkludojme se dhe ne filozofi ka rruge per bashkepunim , kur kemi parasysh , qe mendimet filozofike dhe percaketimet nuk jane produkt i nje personi te vetem .
Nitzche i eshte referuar edhe filozofit Dyryng . Ndaj tij , autori yne , nuk ka mbajtur gjithnje qendrim pozitiv . Sipas During ,eshte pohuar se vend burimi I drejtesise eshte ne truallin e ndjenjes reaktive . Nitche e injoron kete teze dhe shprehet :” Te jeshe i drejte presupoozohet , qe te mbash gjithmone qendrim pozitiv. Nje njeri aktiv eshte njeqind hapa me afer drejtesise se sa njeriu reaktiv “ ( F 63 )
Autori ka analizuar shume filozofe , per qendrimet e tyre , per te bukuren dhe te shemtuaren . Eshte cituar Shopenhauer , Stendal dhe vecanerisht Kant . Ky i fundit ka perkufizuar se “ E bukura eshte ajo , qe I pelqen njeriut , qe nuk ka interes , per te .” ( F 95 ) Edhe ndaj perkufizimit te Kant , Nitche paraqet obsionin e vet . Ai thote se edhe pa qene i intereauar , per statujat nudo , perseri ato jane te bukura . Nitchja eshte filozofi , qe peshon c’do fjale , c’do ndjenje , sado e holle qofte .
Filozofia Nitche e moralit debaton sa me Kantin dhe me Shopenhaurin . Mbasi analizon disa aspekte te librit “Bota si vullnet dhe si çfaqje “ permend se percaketimet e Shopenhaurit , per te bukuren , lidhen me moshen , kur e ka realizuar kete percaktim . Ka qene vetem 26 vjec . Mendimi i Shopenhauerit , per te bukuren , permblidhet ne shprehjen “ E bukura te premton lumturi “ Nitche shprehet se ky percaketim , per te bukuren lidhet me interesin , duke nenkuptuar , qe lumturia eshte interes , ta ulesh analizen ne nivelinn e iteresit te ngushte “Interesi i shpirtit , qe e shpeton nga cfilitjet . Ai deshiron te shpetoi nga torturat “ ( F 97 )
Kete diskutim me Kantin dhe vecanerisht me Shopenhaurin , Nitche nuk e zhvillon nga pozitat e me te mençurit , por nga pozitat e me te vuajturit. Per te nxjerre te verten , na thote Nitche , duhet te torturosh veten , duke studjuar , duke debatuar , duke prishur komoditen e jetes tende si studjus i filozofise .Ai eshte per jeten e cfilitur , larg rehatise dhe komoditetit . Kete perkushtim ndaj shkences e gjejme ne jeten e ndritur te Nitches , qe nuk di te levdohet dhe te trimerohet . C’do lloj bashkebisedusi e vlereson sa dhe veten , ndoshta me shume se veten , kur kemi parasysh jeten e tij aktive dhe fundin e tij tragjik .
Jeten e filozofit , Nitche e krahason me ate te martirit . Kushdo duhet te kete dicka prej martiri , ne punen e tij , qe ka nevoje , per mendim te thelluar dhe te kualifikuar . Nitche na thote se kjo dukuri ne filozofet eshte domosdoshmeri dhe na jep shembullin konkret . “ Me thoni , shkruan Nitzche, cili nga filizofet e medhej , qe njohim , ka qene i maruar , Herakliti , Dekarti , Platoni , Spinoza , Lambici ,Kanti , Shopenhaueri , nuk kane qene te martuar dhe per me teper ata , as qe mund t’i imagjinosh te martuar . Filozofi i martuar e ka vendin ne komei . Ky eshte ligji im . Sokrati u martua , per te demmonstruar kete ligj . C’do filozof do te kishte thene ate , qe tha Buda , kur i thane se i ka lindur djale . Buda tha : “Me kete lajm , mu farketuan prangat e mija ” ( F 99 ).
Keto shembuj , na i ka dhene autori martir , per te na bindur se ne c’mase lipset te jete i perkushtuar nje filozof i besushem . Ketu me duhet te hap nje parentese. Filozofet aktuale i kane te shtruara rruget e zhvillimit filozofik kohor . Ata kane te drejten e nje jete normale , natyrisht me vujtje shpirterore me te medha se mjedisi rrethus , por si te gjitha shkencat edhe filozofija mbetet shkence pa fund , qe levrohet , pasurohet dhe mbi te gjitha , gjen menyrat e zbatimit ne praktike . Nuk eshte e nevojshme te martirizohen shkencetaret e sotem , kur njerzit udhetojne drejt kozmosit edhe per turizem .
Gjuha e thjeshte e popullit eshte e afte te shprehi ide te medha . Ja si na i percaketon autori yne , ne faqen 104 te librit , qe analizojme : “ Me qe ra fjala , shkruan ai ,mendoni ne perputhje me kete interpretim , rastin e Shopenhauerit , qe permendem me siper “ . Ideja , qe perkufizohet ne kete rrast lidhet me zgjidhjen , qe vijon : “Ndjeshmeria nuk zhduket , sic mendon Shopenhaueri , por shndrohet dhe nuk perjetohet tashme si eksitim seksual “ (F 104 )
Behet fjale , per nje shkalle te ndryshme njohjeje , nga dy kollose te filozofise kohore dhe problemi shtrohet dhe diskutohet , ne forme bisede .
Kudo , qe godet , Nichja i kthehet klases se klerikeve , posacerisht te prifterinjve . Kur priti asketik merr persiper sherimin e nje njeriu , nepermjet dogmes , krijon peshtjellim shoqeror , me pasoja . “ … Se me sa veshtiresi , ky , mender me thene mjek , ai lufton vetem vuajtjen , me pakenaqesine e atij , qe vuan , jo me shkakun , jo me semundjen , ne pergjithesi “ ( 125 )
Me nje shembull te thjeshte, te marre nga jeta e perditeshme , na spjegon idene e madhe te lidhjes kauzale , shkak- pasoje . Nuk ndahen rrolet e ketij autori midis shkrimtarit dhe filozofit . Nga te tera fete , Nichja vecon fene budiste , qe I shpjegon fenoment , me shume ne toke se ne qiell. Per te gjitha fete , Nitchia konkludon “ Ndjenja e hicit , ne te gjitha fete pesimiste , quhet , Zot “ ( F129 )
Simbas llogjikes njerezore , te fortet i largohen njeri tjetrit , te dobtit bashkohen . Kur bashkohen te fortet , spjegon Nitche , gjthmone fshijhet nje tirani .
Autori eshte marre edhe me njerzit , qe vuajne nga vetvetja .” Keta i ngjajne bishes te mbyllur ne kafaz ., qe nuk e merr vesh , pse eshte mbyllur . dhe c’do te behet me te “ (F 137 )
Komentet , per vepren e Nitches , nuk mund te shterin me dhjetra shkrime modeste , si ky . Nitchia vijon te studjohet nga autoritet filozofike te botes. Duke qene filozof i enigmes eshte subjekt i diskutimit te gjere . Nuk eshte ateist i zakonshem , por analist i thelle i te gjitha feve , qe njerezimi i ka krijuar si kulture te kohes se lashte . Edhe vete fetaret kane menduar , per t’u reformuar . Gjithnje e me teper fete po perforcojne karakterin bamires. Nje nder reformatoret me te medhej te fese , eshte Papa i sotem , Francesku , qe po i jep fese kristiane rolin gjithnje e me real , si element i bashkimit te popullit besimtar dhe realizimit te bamiresise te centralizuar , nepermjet te Caritasit .
Illo Foto , Studjus ne Ny , Nendor 2021
S.Athanasi:
Me studjuesin illo Foto lexuesi i niveleve pranëelitare, është familjarizuar tashmë. Kjo, falë autorëve klasikë që ai i ia sjellur bujarisht me analizat e tij të thelluara e shpesh edhe didaskalike për të gjithë, por sidomos për brezin e ri. Në këtë studim, flitet për Nitçen, por autori përqëndrohet fillimisht te Marksizmi si e vetmja teori zotruese e kohës. Aq më tepër edhe për ndonjë petagog pedant e militant jashtë detyrës prindërore për brezin e ri. Shëmbujt e sjellë për ndonjërin syresh, jenë tejet domethënës.
Studjuesinë I.Foto, ndalet në spjegimet e autorit mbi të mirën dhe të keqen. Të bukurën dhe të shëmtuarën. Nocjone këto të cilat i sjell mbasi njeriu të ketë njohur vetveten.
Studime të tilla janë…