Ne shkollen moniste nuk lejoheshin te lexoje shkrimtare perendimore, por disa ishin ne tehun e thikes te diktatures . Ne mesim jo dhe jo , por nuk mund te lexoje dhe fshehura , sepse venin informatat lart , ne se te shpetonte goja , te shprehje nje mendim te shkeputur nga ndonje roman . Tre shoket tone te gjimnazit , Ilia Tereska , Thanas Dhespa dhe Hasan Zymeri , kur dollen ne gjyq , Prokurori ju drejtoi pyetjen e turpeshme : Pse lexonin letrsi te verrdhe ? Ata u mbrojten si burra , por u denuan , per aktuza te ketij kalibri mesjetar .
Nga bisedat nen ze , mesonim se nje romancier ultra reaksionatr , krejtesisht i ndaluar ishte Franc Kafka . Ky shkrimtar konsiderohej se kishte marre uren e zjarrit te digjte shtetin dhe Enverin brenda tij . Gjat ketyre viteve te zhvillimeve demokratike , kam lexuar se Kafka eshte shkrimtar i qete dhe shkruan romane te stilit klasik . Nuk eshte as revolucionar , as kundrarevolucionar . Eshte shkrimtar , qe shkruan ne emer dhe per interes te popujve . Nuk dihet c’dreq libra kishte lexuar Enveri , ne librarine “Flora “? Kjo eshte arsyeja , qe sot po i bej nje persiatje modeste romanit te Franc Kafkes , “Procesi “ qe mbahet kryevepra e tij. Ajo , qe duhet te vecohet nga jeta e Kafkes , eshte fakti , qe Ai eshte nje gjeni.
Vepra e Kafkes ka ngjashmeri me ate te Nitches , kur i krahasojme me metoden e shtrimit filozofik te problemeve , por jane dhe te ndryshem . Ndersa Nitsche kritikon drejt perdrejt te metat e shoqerise dhe te fese , Kafka i shtron problemet , ne menyre objektive dhe zgjidhjet ua le lexusve , qe i realizojne ne forma te ndryshme , larg shabllonizmit dhe barazimit te problemeve te ngjashme , qe i sjellin vujatje shoqerise njerezore . Me shume gjera i bashkojne, se i ndajne, keta gjenij letrare .
Te dy kane shprehur mosbesim te veprave te tyre dhe bene testament , qe pjeserisht, veprat e tyre , te mos botohen , por ato u botuan dhe krijuan nje diskutim te gjere , ne rrethet filozofike dhe shkollat e themeluara nga filozofet kohore . Per fat te dy shkrimtaret jetuan pak , pa mbushur 33 dhe 46 vjec .Pjesen me te rendesishme te jetes produktive dhe te gezuar , nuk munden ta perjetonin , ja falen letersise – filozofike .
C’do veper letrare , mbart filozofine e vet , madje dhe zgjidhjet klishe , por veprat e ketyre gjenive , letrsine e kane vene ne fuksion te filozofise . Veprat me karakter thjesht filozofik , jane me afer zhanrit te veprave politike , se sa ndaj veprave letrare , qe gjithsesi permbajne tharmin e pershkrimit te realitetit dhe ndryshimit te tij , ne favor te shoqerise njerezore .
Krijimtaria e pjekurive te tyre , vetem supozohet nga filozofet , vecanerisht , per studjusit e Kafkes .
Nje nder veprat e Kafkes , nuk eshte as roman , as novele , por tregim i zakonshem . Ka titullin provokativ “ Nje leksion akademik “ . Ne kete tregim personazhi kryesor , eshte nje majmun . Nuk trajton kthimin e tij ne njeri , por pershkruan jeten e majmunit , ne anallogji me jeten njerezore duke mos vene theksin ne vleren reale njerezore , krahasuar me majmunin e ngjashem .
Keto vepra letrare tronditen mendimin filozofik te kohes dhe ka ende mendime , te studjusve – kritike , qe nuk kane thene fjalen e fundit , per veprat filozofike te Kafkes , me pak per ato te Nitsches . Sic permenda me siper , do te ndalim ne romanin “Procesi “ qe mbahet si kryevepra e tij . Kjo veper konsiderohet nje nga veprat me te rendesishme te shekulli te XX. E ka shqiperuar Taulant Hatija . E ka botuar “Bota shqiptare , ne vitin 2014 . Ka 262 faqe .
Cila eshte permbajtja e shkurter ? Zhozef K –se , i paraqiten nje urdher arresti , per nje krim te pa percaketuar . K-ja eshte nepunes banke . Njeri skrupuloz i lindur dhe i lidhur ngushte me punen e tij burokratike . Nukj arrin te jete burokrat i plote . Veprimet , ja neneshtron dyshimeve te lloj llojshme , deri ne skeptike .
Kur u thirr ne gjykate , gjeti nje mjedis mbushur me njerez , qe shumica rrinen , ne shkallet , duke pritur radhet e gjata , ndare sipas natyrave te procesevet . Nuk eshte me pak interesant fakti , qe u thirr diten e diel . Nuk e pranoi fain , perpara nje hetusi . Debaton ashper me gjykatsin . I lane takim tjeter , por ne fakt nuk u realizua asnje i tille . Mbeti nje qenie e shqetesuar. Problemi nuk u shqyrtua , per 5 vjet . Ky shqetesim reflektohej ne jeten e perditeshme , ne punen e bankes dhe ne mardheniet familjare . C’do dite dhe nate , procesi i rrinte si cekan mbi balle .
Xhaxhai i rekomandon nje avokat , qe e lidhte miqesia me te . Vete avokati , nuk i premtoi se gjyqi mund te fitohej drejt per drejt . Rruga me e sigurte ishte ajo , korruptive . U njojt me shume njerez , perfshire gruan dhe vete ftusin e gjyqit . Kyi fundit e njohu me njerez , qe kishin te njejtin problem dhe sorollateshin , me vite dyerve te gjykates , pa nje zgjidhje . U rikthye te avokati , ku njohu dhe klientin e tij ,tregetarin Bllok dhe sherbysen e avokatit , Leni .
Gjat bisedave meson se piktori Titoreli ka afinitet me gjyqtarin e procesit . Bashkepunimi me Titorellin eshte sa komik , aq dhe tragjik , duke pasur parasysh , humbjen e kohes . Momenti i njohjes dhe vazhdimesia e bisedave me piktorin , perbejne nje akt akuze te rende , per sistemin e drejtesise se kohes . Titorelli dhe jeta e tij private , jane thjesht sarkazma e sistemit shoqeror te guberrnes .
Jeta e K-se eshte e mbushur vetem me problemet e procesit dhe kjo do te ndothte me c’do njeri normal , por per K-ne procesi u kthye ne makth dhe ai , mendonte se te gjithe njerzit bisedonin , per kete proces tragjik , qe kishte pllakosur nepunesin e ndershem te bankes . Njerzit , qe besohej se kishin lidhje me procesin , nuk i tregonin ndonje zgjidhje efektive . Ne keto kushte , K-ja , si qender e ketij cikloni , nuk shifte asnje mundesi reale , si ta shtynte perpara procesin , qe i kecenonte jeten. Puna e bankes e dergoi , si perkthys ne katedrale , ku prifti ju prezantua si kapelan i burgut dhe i spjegoi me hollesi , se nuk shpetonte nga procesi .
Sic shifet njerzit e thjeshte , jane te ekspozuar teresisht , nga nje drejtesi inekziste , per misjonin e saj . E ashtuquajtura drejtesi , ka rreshqitur nga misioni i saj i pa varur dhe human . Ka pas rene ne batakun e korrupsionit dhe te antiligjit . Romani” Procesi” shtrihet ne nje teren te gjere pershkrimi letrar dhe observimi i kritikes therese , por ne heshtje . Autori nuk bertet dhe as gjejme elemente , qe te na bejne te trishtohemi Ne si lexus, grumbullojme fakte te nje drejtesie pa bosht kurrizor .
Drejtesia eshte , pa pika orjentimi dhe e vendosur ne zyra , qe kurre nuk te shkon mendja , se aty vendoset fati i njerzve , qe edhe kur te gabojne dhe te procedohen , kane mundesi korrektimi . Kontravajtesi , vendimin gjyqesor nuk duhet ta shofi si fatalitet , po diku , pertej atij vendimi , lipset te shofi nje perspektive qe shoqeria e ruan , per sejcilin , qe gabon . Gabimet jane provizore , por jo per kete drejtesi , qe eshhte instaluar , ne terenin , qe rrok , Kafka , ne “Procesin “ e tij me baze filozofike . Ligjet e shtremberta , deformojne karakteret e njerzve , qe kerkojne rruge te terthota , per t’i shpetuar denimeve te fallsifikuara . Tipik eshte qytetari , Zhozef K.
Vete Zoti K , eshte ligjesi skolastike . K, nuk eshte i afte te influencoje te drejtesia e kalbur dhe as perkrahesit e tij miqesore , ushqejne pa aftesine , per ta cuar procesin gjyqesor perpara . Ne se gjyqi eshte i pa ndreqshem , zoti K e ben dhe me te pa ndreqshem . K-ja nuk eshte vetem , pas tij jane rreshtuar fatkeqe te tjere , qe gdhihen dhe ngrysen , ne dyert e gjyqesorit , per te njejtat probleme . Drejtesia dhe K-ja , perbejne absurdin , qe ndeshim ne jete dhe asnjeri nuk influencon tek tjetri , per te krijuarr shanse te sukseit . Kemi nje gjendje statike , qe lexusi ndjen dhembje . Avokatet , qe presupozohet te jene shtylla , qe mbron ligjin dhe e nxjerrin te akuzuarin , ne pozicionin e te berit pale kundershtare ligjore , me autorititiin shteteror te akuzes . Avokatet , nga krahu i hekurt i ligjit , kthehen ne avokate qoshesh , ose inferiore te akuzes , qe perfaqeson shtetin .
Ne kete katrahure , nderhyn indirekt edhe shkrimtari . Ky nuk eshte sodites i thjeshte i ketij absurdi , por merr pjese indirekt , per te thyer barrierat , qe gjenden ne rrugen e gjate te perfeksionimit te ligjesise , qe rregullon marrdhenie shoqerore . Per kete problem shkrimtari ka shenuar : “Kur shkrimtari rrastesine e kthen ne ligj dhe ta beje njeriun te pa vdekshem , vetem atehere rroli i tij eshte profetik” .
Ne rrastin konkret, autori nuk arrin ta realizoi , kete profeci . Autori na paraqit gjendjen dhe na thote : Kjo eshte gjendja . Eshte kaq e maisur , sa une nuk mund ta gjykoj cila eshte rrugedalja . Sejcili nga ju , presupozohet te thote autori , nderhyni , me mendimin e shendoshe , per ta ndryshuar, kete gjendje te trubullt dhe shume te demeshme , per ecjen perpara . Kushdo , ne shoqeri , eshte nje zoti K . Ndryshon vetem koha , kur do te kete proces si me problematiken dhe me zgjidhjet .
Zotit K, nuk i mungon vullneti , per ta ndryshuar gjendjen , ose se paku per te mbrojtur veten , por faktikisht mbetet nje njeri i mbytur me eklikticizem . Personazhi emblematik , Zoti K , perben nje tip universal , qe e takojme ne jete dhe ne romane . Eshte tipi , qe nuk ka besim te vetja . Gjykimin ja neneshtron dyshimit . Krijon konfuzion , ne problematiken e procesit , qe i takon atij dhe jo vetem atij . Kushdo ka pasur ne jete peshtjellime kontradiktore , ne mos procese gjyqesore , gjera te ngjashme me te .
Konfuzioni i zgjidhjeve , behet krejt alarmant , kur drejtesia ka humbur sensin e drejtesise te pa aneshme . Mjafton te shofesh zyrat , ku jane vendosur prokuroret , gjykatesit dhe vete avokatet . Nje katrahure e vertete e projekteve te zbatuara , per te humbur orientimi i njerzve , qe kerkojne drejtesi . Ndertimi dhe rruget komunikuse te zyrave te kujtojne se je duke ndjekur procesin ne nje sistem gjyqesor feudal . Sistemin , qe Europa e ka lene pas , qysh ne 1848 , gati nje shekull me perpara, se te ndodhin ngjarjet e romanit . .
Eshte vertete kaq i prapambetur sistemi i drejtesise , sa na i pershkruan autori yne ? Nuk ka si te jete ne kete fare feje , por shkrimtari ka te drejten e hiporbales . Mjafton te gjeje nje distrik te tille dhe i del perpara te keqes . E pergjitheson . Na therret ne , lexusve te ruhemi nga rreziqet , qe na kanosen . Na ben te interesuar te paraqesim platforma , per te ndryshuar gjendjen e Drejtesise , qe ka vlera jetike , per banoret .
Autori nuk mund te rrije indiferent ndaj kesaj te keqeje te madhe , per Atdheun , qe i ka perkushtuar jeten . Personazhi K. nuk eshte as leshko , as sycele sa duhet . Kete personazh mesatar , na i ka derguar autori , te komunikoi , me te tera shtresat shoqerore , qe problemi i drejtesise , te deformuar te mos mbetet monopol i pak njerzve , shumica te identifikuar si vete K-ja .
Personazhin e tij , e dergon te Xhaxhai , te Avokati , te piktori , tek tregetari . Me te tere bisedon , shkemben mendime , kerkon ndihme juridike , por askush nuk eshte ne gjendje ta caje rrethimin , ku e kane futur K-ne dhe nuk perjashtohet mundesia te futen edhe bashkebisedusit e tij , qe rrethohen me te tilla probleme dhe pa nje pa dy , mund te bien viktime te ndonje procesi sikurse ky , qe e ndjek sot e pese vjet K-ne .
Ne nje rrast na i paraqet K-ne , qe krijon lidhje te shkurter me Lenin , sherbysen e avokatit . Takimet i kryente ne shtepine e avokatit , shpesh edhe nen vezhgimin e tij . C’do te thote kjo dashuri ? Personazhi K , i pa afte fiziollogjikisht , mund te komentohet se nuk mund te merret me pune te rendesishme te jetes personale , sepse procesi , nuk i lejon kohe me shume , per tju perkushtuar vetvetes . Me pak fjale , procesi eshte furtune , qe shkaterron , c’do stacion te jetes se K-se . Me gjithe perpjekjet brenda qenies se tij nuk ja mbrin te fitoi mbi procesin , kete furtune , qe perfshin gjithe shoqerine , nen influencen e nje drejtesie difektoze .Ne te tere kete vorbull , problemi fiziollogjik-erotik , nenvleresohet i pari .
K-ja u gjend , ne katedrale , jo per t’u falur , por per ceshtje pune . U be cicerobn i nje turisti italian . Turisti nuk shkoi diten e dyte dhe K-ja pati mundesi te vertitesh vetem ne Katedrale , ku degjon priftin t’i fliste emrin e plote K-se . Prifti i tregoi K-se se ishte kapelan i burgut . Prifti u be nje nga diskuntatet e Procesit te K-se . Si te gjithe diskutantet para ardhes , edhe Prifti paraqiti hipotezat e tij , per zhvillimin e fundit te Procesit . Ne kete veshtrim , autori ka perzier , natyrshem , institucionin e besimit , ne problemet e drejtesise , brenda perimetrit se te ciles ndodhet gjithe shoqeria , perfshire dhe fetaret .
Autori nuk e le vetem K-ne , kete nepunes te ndergjegjshem , qe perfaqeson shtresen me te gjere te shoqerise se kohes . Ne perfundim te romanit autori merr pozicionin narativ . Na tregon se K-ja u ndodh nen shoqerimin e dy zyrtareve me uniforme , perfaqesus te shtetit . Nuk i thane se eshte i arestuar , por te shoqeruar , duallen jasht qytetit . Aty , pa pritur , nepermjet bisedes , nxorren shpatat dhe e vrane K-ne . E vrau shteti , pa vendim gjyqesor te formes se prere . Kjo ishte drejtesia , pa emer , qe ishte instaluar ne ate guberne te shtetit austriak te asj kohe . A ishte i pa pritur , ky fund i ketij romani te famshem ? Perfundimin autori , na i jep ne rreshtin e fundit te librit . Aty shkruan : “Ne gryken e K-se u vendosen duart e njerit , prej zoterinjve , ndersa tjetri i ngjeshi thiken , deri ne zemer dhe ja rrotulloi dy here. – Si qen , tha . Iu be sikur vetem turpi do te mbijetonte . “ ( F 262 )
Edhe sikur te mos nderhynte autori , per te na spjeguar fundin e tmerrshem , ky fund do te nenkuptohej . Me e tmerrshja , mbeti drejtesia e deformuar . Ky ishte shteti vrases . Ky ishte fatalitet dhe mbeti i tille , per kohen .
Cilido lexus , i Nitsches dhe Kafkes , dallon stilin specifik te kompozimit dhe te naracionit. Te dy kane lene testament , per prodhimtarite letrare . Nuk jane nobeliste . Jane shkrimtare te shqetesuar dhe produktive . Te dy cilesite e fundit jane percaketuse te madheshtise te c’do shkrimtari , kudo qe jeton dhe per kedo , qe shkruan . Nobelin e pa diskutushem dhe pa honoraret , e japin lexusit .
Illo Foto , Studjus , NY, Tetor 2021
