Sejdi BERISHA: ZEJTARËT E PEJËS
-M O N O G R A F I- Botimi i Dytë
Zejtaria e ka zemrën dhe shpirtin e popullit. Pra, pse të mos shtrohet kjo sofër në këtë libër, ashtu siç është, e pasur dhe e ngrohtë.
Atë e kanë madhështuar dhe e madhështojnë me dëshmitë e tyre njerëzit që tani nuk janë në mesin tonë, por edhe ata që mburren e gjallërojnë sot, të cilët kanë përjetuar shumëçka duke u përplasur nëpër periudha e etapa dhe duke u përballur me ngjarjet që ua kanë sjellë motet...
A u t o r i
Në vend të prologut
NËSE NDONJËHERË
KTHEHËSH NË PEJË
Panoramë e qytetit të Pejës
Të lutëm
Nëse do, ndonjëherë
Të më takosh
Kthe në Pejë
Po të shkosh atje
Do hasësh
Frymën dhe hijen time
Do të lagësh me lotin tim
Mos harro
Në Pejë të shkosh
Edhe pse s’do të jam
Do të kesh
Shumë mall
Për shtëpinë e gjyshit
Për gjuhën e nënës
Të lutëm
Kthe në Pejë
Në Shatërvan
Pi ujë të freskët
Dhe shfletoje historinë
E qytetit
Atë do ta gjesh
Ditë e natë
Në Çarshinë e Gjatë
Të lutëm
Kthe në Pejë
Kapeshnica ka ndryshuar
Edhe Jarina
Edhe Kakariçi
Edhe Karagaçi
Edhe Puhovci
Kthe në Pejë
Për ta kujtuar historinë
Për ta kënduar këngën
Sa do të përmallohesh
Duke shëtitur
Pa ditur asnjë rrugë
HYRJE
Duke pasur parasysh rëndësinë jo vetëm historike të zejtarisë dhe të zejeve në përgjithësi në zhvillimin ekonomik dhe shoqëror, por edhe të ruajtjes dhe zhvillimit të vlerave shpirtërore dhe kulturore, gjithnjë është mirë, por edhe e udhës që të shndriten ato dhe të shkruhen libra, vepra, monografi dhe shkrime shkencore e historiografike për zejet si thesar dhe faktor i zhvillimit të një mjedisi. Po ashtu, duke pasur për bazë rëndësinë historike të këtyre vlerave në komunën e Pejës, por edhe më gjerë, këtu e pesëmbëdhjetë vjet më parë pata vendosur që të vë një gur interesant në murin e përjetësimit të vlerave tona kulturore dhe historike, duke shkruar një vepër kushtuar zejeve dhe zejtarisë pejane mbase edhe të asaj më gjerë, e cila është e para e këtij lloji në Kosovë, dhe kështu me botimin e librit-monografisë “Zejtarët e Pejës” në vitin 1995, dukshëm provokova por edhe sensibilizova opinionin për ta çmuar por edhe për ta ditur e ruajtur thesarin e paçmuar të zejtarisë. Isha i vetëdijshëm se një punë e tillë ishte e rëndë dhe me përgjegjësi, por edhe e llojit që asnjëherë, edhe sikur të shkruhen dhjetëra e dhjetëra libra, të gjithë nuk do të kënaqeshin, sepse, përbrenda librit nuk është e mundur të futen të gjitha të dhënat e ecurive zhvillimore dhe historike të zejeve, por edhe as të gjithë emrat e atyre që janë pjesë e kësaj ecurie, mund të jetë edhe të një numri që ndoshta kanë qenë bartës me rëndësi të zhvillimit të të gjitha zejeve. Andaj, edhe në këtë aspekt kam qenë dhe jam edhe tash i vetëdijshëm se do të ketë mangësi të kësaj natyre, por të cilën gjë, nuk e bëj për ndonjë arsye apo shkak që ka ngjyrë të hezitimit, të së keqes, apo edhe të ndonjë prapavije negative.
Me gjithë këtë barrë, që ndonjëherë keqinterpretohet apo që edhe veprës përpiqet t’i jepet ndonjë vlerësim i qëllimshëm apo i paqëllimshëm negativ, kjo, në asnjë mënyrë dhe në asnjë formë nuk mund ta dëmtojë rolin dhe rëndësinë historike të materialit që ka qenë dhe do të jetë edhe tash në librin “Zejtarët e Pejës”.
Ky libër, i cili, si botim i dytë do të jetë identik me botimin e parë, por i begatuar dhe i zgjeruar me shënime të reja, të cilat, do të janë veçmas ato të kohës së luftës në Kosovë, nga e cila jo vetëm që u shkatërruan shumë dyqane, por u dëmtuan, u dogjën dhe u vodhën shumë prodhime dhe eksponate, të cilat janë reflektuar edhe në punën dhe ekzistimin e mëtejmë të vlerave zejtare, e sidomos të atyre që i takojnë periudhës së kaluar, e që në qytetin e Pejës jetonin si mohikanë të fundit të vlerës dhe të peshës së trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore, por edhe si vlerë e filleve dhe bazave të zhvillimit ekonomik dhe kulturor.
Duke u mbështetur në të gjitha këto që i theksova, por edhe në kërkesat e shumta të qytetarëve që këtë libër ta kanë në sirtarët dhe bibliotekat e tyre si histori, ushqim shpirtëror dhe si begati historike, me gjithë vështirësitë materiale dhe të natyrave të tjera, vendosa që ta ribotoj monografinë “Zejtarët e Pejës”, dhe se botimi i dytë le të jetë edhe ky si ushqim, kënaqësi, por edhe po ashtu si provokim për të bërë vepra edhe më të mira jo vetëm për zejtarinë, por edhe për të gjitha ecuritë e kombit. Sepse, vepra të tilla ende janë të pakta, dhe po ashtu ende mungojnë në numër të duhur për t’i kompletuar dëshmitë historike, shkencore dhe kulturore tek ne dhe më gjerë në trojet gjithëshqiptare.
Edhe pse kanë ndërruar rrethanat e përgjithshme shoqërore, historike, zhvillimore por edhe të ato ekonomike dhe kulturore si dhe dinamika e tyre, megjithatë, kujtoj se kjo vepër do të jetë mesazh i pakontestueshëm për t’i mësuar, ruajtur dhe afirmuar vlerat e tilla, të cilat me fanatizëm i mbron dhe i ruan çdo vend dhe çdo popull kudo në botë.
Për çfarë, kështu pata thënë në botimin e parë, si njoftim apo si hyrje që lexuesi ta ketë sa më afër arsyeshmërinë dhe mirëkuptimin për ta kuptuar dhe përqafuar shtruat, drejtë dhe sa më ngrohtë rëndësinë e librit “Zejtarët e Pejës”.
Kjo pjesë e shkrimit që tani pason, ishte prezantuar me sinqeritet dhe dëlirësi shpirtërore në botimin e parë. Andaj, si i tillë, edhe tani e ka peshën dhe vlerën edhe për librin-botimin e dytë, por, edhe për lexuesin, i cili shpresoj se të gjitha të dhënat do t’i mësojë e do t’i kuptojë si synim për afirmimin e vlerave të kombit, shumë prej të cilave, ndonjëherë i mbulon pluhuri, harresa, papërgjegjësia, naiviteti, mbase, fatkeqësisht edhe dheu!:
“Zhvillimi i civilizimit, çlirimi shpirtëror dhe ekonomik, për një popull, gjithmonë ka pasur rëndësi të madhe për të mbijetuar dhe për tu bërë zot i vetvetes e faktor me rëndësi në zhvillimin e gjithëmbarshëm të një mjedisi por edhe të shoqërisë së civilizuar dhe të botës në tërësi. Në këtë aspekt, rol me rëndësi ka pasur e do të ketë edhe më tutje zhvillimi i zejtarisë dhe i degëve të saj. Përmes kësaj dege të ekonomisë dhe kulturës, shprehet fort edhe karakteri e niveli i zhvillimit të një mjedisi, të një populli dhe i kulturës së tij.
Karakteri i shpirtit të një populli, më së miri njihet nga ajo që është normale në te. Andaj, edhe këtu shprehet e madhërishmja dhe e bukura që krijojnë jetën, thotë Imanuel Kant. Zejtaria është një segment monumental i
zhvillimit të përgjithshëm të një populli dhe të një mjedisi, përmes së cilës gërshetohen vlerat jetësore dhe historike. Mu për këtë, pas një kohe të gjatë hamendjeje e mendimi vendosa t"i hyj këtij shkrimi, respektivisht, të vej në shesh aq sa ka mundësi e material, zhvillimin e zejtarisë pejane, e cila, jo vetëm që është interesante përmes periudhave që tregojnë edhe jetën e këtij mjedisi, por është edhe faktor me rëndësi të dorës së parë për zhvillimin e gjithëmbarshëm shoqëror, ekonomik dhe kulturor jo vetëm të rajonit të Pejës, por edhe të tërë Kosovës dhe më gjerë, për çfarë do të argumentojë edhe materiali i radhitur në këtë libër”.
DISA KARAKTERISTIKA HISTORIKE DHE ZHVILLIMORE TË PEJËS
Njëra ndër qendratmë të njohura dhe më me ndikim në Kosovë dhe në rajon, ishte dhe është Peja, e cilanjihet me lashtësinë e saj, me pozitën gjeostrategjike dhe me klimën e përshtatshme që ka, të cilat elemente, së bashku kushtëzojnë zhvillimin e hovshëm kulturor dhe ekonomik të këtij rajoni me ndikim dhe rëndësi të veçantë në Kosovë dhe jashtë saj.
E kaluara historike e saj, dëshmohet dhe argumentohet me vendosmërinë për qëndrueshmëri dhe stoicizëm të popullit. Në të gjitha periudhat e luftërave, të ndërrimeve politike e historike dhe të lëvizjeve të ndryshme, banorët e këtushëm qëndruan dhe u flijuan për mbijetesë, për çlirimin kombëtar dhe shpirtëror.
Periudha e viteve 1912, e para kësaj, Lidhja e Pejës, Kronika e Lugut të Baranit, shkatërrimet dhe tronditjet në Luftën e Dytë Botërore, por edhe të gjitha lëvizjet dhe luftërat e mëvonshme, mbështesin argumentet për qëndrueshmërinë e popullatës së këtushme, por edhe begatinë shpirtërore të tij, që janë pjesë e rëndësishme e së kaluarës, e historisë së përgjithshme kombëtare.
Peja, para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, por edhe deri në ditët e sotme, duke përfshirë këtu edhe Luftën për Çlirimin e Kosovës të vitit 1998-1999 por edhe më herët dhe deri më sot, dallohet dhe njihet si qendër e zhvillimit të kulturës dhe të vlerave shpirtërore. Kjo qendër e Rrafshit të Dukagjinit, qysh atëherë, në periudhat e përmendura më lartë, dallohet dhe bëhet e njohur me shoqëri të ndryshme kulturo-artistike, me grupe e klube të shumta sportive të të gjitha llojeve.
Sa për ilustrim, të përmendim Orkestrinën e Mandolinave, e cila, me aktivitetin dhe me vlerat e larta artistike dhe muzikore ishte e mirënjohur edhe jashtë Pejës dhe kufijve të
Kosovës. Pastaj, ishte Orkestra Frymore, që, të këtij lloji pak kush e kishte jo vetëm në Kosovë. Ishte atëherë Teatri i Qytetit, i cili me aktivitetin e vet në fushën e artit skenik tejkaloi vlerat komunale, të Kosovës, të Serbisë, dhe në Jugosllavi zuri vendin e parë me shfaqjet e veta teatrore. Të gjitha këto dhe format tjera të aktiviteteve kulturore, këtij qyteti ia vënin vulën e perspektivës të kulturës me vlera afirmative dhe të nivelit në rajon. E tërë kjo rrjedhë e punës dhe e sukseseve vazhdoi edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Më detajisht. Në komunën e Pejës, atëbotë veprojnë më se dhjetë
Shoqëri Kulturo-Artistike, Teatri i Qytetit, i cili padyshim se ishte çerdhja dhe burimi kryesor i kuadrove më të mirënjohura të artit skenik në Kosovë dhe më gjerë. Pastaj, dallonin edhe manifestimet e ndryshme tradicionale muzikore dhe letrare, si bie fjala, “Netët e Dukagjinit”,