Fatmir Terziu: Arsyet e “këqija” nga pozë-leximi i Kadaresë

Grupe-grupe, por më së shumti individë të “shkolluar” ngrejnë një problem të diskutimeve dhe mendimeve që jepen nga disa për shkrimtarin Ismail Kadare, duke cituar se ata që flasin për Kadarenë, nuk e kanë lexuar atë. Unë nuk dua të gaboj, të them të kundërtën, por në atë që ata shprehen, mendoj se e kanë për librat e shkrimtarit, jo për leximin e tij (leximi i tij ka kuptim ndryshe).

Në rininë tonë, ose më së shumti në ditët e shkollimit të brezit tim, në monizëm, nëse pyesje dikë pse duhet të lexosh Kadarenë, ndoshta do të të jepnin dy arsye: vepra e tij është e bukur, dhe na bën kërkesa, duke na shtyrë të mendojmë pak më fort, pak më thellë. Këto arsye mbeten të vërteta edhe sot. Por ka edhe dy arsye të këqija për të lexuar Kadarenë. Dhe, për fat të keq, janë këto arsye që po mbrojnë gjithnjë e më shumë sot vetë ata që thonë se e kanë lexuar Kadarenë, duke pozuar me shkrimtarin dhe ripozuar me komentet e tyre.

Arsyeja “e keqe” numër një: Kadare është i mirë për aktivizimin e aktivitetit mitik për të nënkuptuar diktatorshipin. Kjo është e drejtë, disa akademikë kanë kryer të gjitha llojet e eksperimenteve të domosdoshme mbi leximin  e Kadaresë - ata madje kanë dalë me një pjesë të mendimit se në tërësinë e kësaj strukture autori përdor një truk narrativ potencial të ndërlidhur me ngjarjet i ndryshimit funksional të narrativit në strukturën e fjalisë narrative. Duke vëzhguar sasinë dhe cilësinë e aktivitetit narrativ gjatë leximit të Kadaresë në krahasim me shkrimtarët e tjerë, ajo që lexohet ndodh më shumë në këtë funksion kur njerëzit lexojnë si në funksionin “BARD”[1]. Me sa duket, kjo ndodh sepse ai përdor fjalë në kombinime të pazakonta dhe të papritura.

Nuk është e nevojshme të jesh lexues i përqëndruar, apo ekspert letrar për të parë se ky këndvështrim është banal në rastin më të mirë. Ka mënyra më të lehta dhe më të shpejta, jam i sigurt, për të rritur aktivitetin logjik nëse kjo është ajo që vërtet dëshirohet të bëhet.

Arsyeja “e keqe” numër dy: leximi i letërsisë së madhe mund të na bëjë njerëz më të mirë, më empatikë dhe më të dhembshur. Për shembull, psikologët David Comer Kidd dhe Emanuele Castano aplikuan “teknikat e teorisë së mendjes” për njerëzit që u ishin caktuar rastësisht libra të njohur dhe jo-fiction, ose klasikë letrarë. Ata ‘zbuluan’ se grupi i fundit ishte më i mirë në identifikimin e emocioneve tek të tjerët.

Kjo është një ide shumë vetë-lajkatare për ata prej nesh që pëlqejnë të lexojnë letërsinë me kuptimin e qartë për të bërë vend për veten me emrin e Tjetrit (Sa prej tyre shkruajnë me pathos e me superlativa, pa hyrë lexueshëm, qoftë edhe fare thjesht në tekst, në narrativ?!). Fatkeqësisht, thjesht nuk është e vërtetë. Në studimin Edukimi letrar: Një rivlerësim (1963), James Gribble argumentoi bindshëm kundër synimit, që letërsia të bën më empatik. Ai thekson se një korrespodencë e drejtpërdrejtë midis asaj, se si ndihemi për personazhet kur lexojmë, dhe si ndihemi për njerëzit në jetën reale, injoron përpjekjet dhe talentet e shkrimtarëve. Është përmes artit të shkrimit të letërsisë që një shkrimtar mund ta bëjë të lehtë për ne të ndjejmë simpati për një personazh, të cilit, nëse i takojmë në jetën reale, mund të kemi vështirësi t'i japim kohën e ditës. Empatia dhe dhembshuria lindin nga një ndjenjë morale që kemi të gjithë, pavarësisht sa e pavarur mbetet nga çdo njohuri për letërsinë.

Një aspekt i rëndësishëm dhe i vlefshëm i leximit të letërsisë është se kërkon interpretimin e veprës. Kjo përfshin marrjen parasysh të formës objektive dhe përmbajtjes së subjektivitetit tonë. Aspekti i tillë përfshin marrjen e gjykimeve bazuar në interpretimet tona. Kjo aftësi për të interpretuar dhe kuptuar vetë, në vend që të marrim diçka si të dhënë, është diçka që mund ta sjellim në fusha të tjera të jetës, duke përfshirë përpjekjet e akademikëve për të justifikuar artin në termat e shkencës, ose virtytit moral. Nëse lejojmë që këto arsye të këqija të dominojnë mënyrën se si ne e kuptojmë dhe justifikojmë leximin e Kadaresë, ne shkojmë kundër trukimit të tij të thellë në përdorimin e miteve.

Kjo sepse, përdorimi i mitit në letërsinë narrative është thelbësor. Ky përdorim i thellë i Kadaresë, ofron një burim të pasur temash universale, arketipesh dhe gjuhe simbolike që rezonojnë thellë me lexuesit. Kadare sikurse dihet eksploron përvojat komplekse njerëzore dhe strukturat shoqërore në një mënyrë kuptimplote. Mitet e tij tek “Konkurs bukurie në Bjeshkët e Namuna” apo “Sjellësi i fatkeqësisë”, dhe jo vetëm, ofrojnë një kornizë për të kuptuar veten, vendin tonë në botë dhe marrëdhëniet tona me të tjerët, duke i bërë ato mjete të fuqishme për zhvillimin e personazheve, ndërtimin e komplotit dhe eksplorimin tematik. Ja pra pse arsyet e “këqija” për të lexuar Kadarenë mbeten tek ata që shkruajnë nga mosleximi i veprës së tij. Mosleximi, ose leximi duke pozuar e publikuar komente pos pozave,  krijon hendekun e të gjithë këtij problemi.

[1] BARD, që do të thotë Shkarkim i Leximit në Alfabetin Braille dhe Audio. BARD synon të ofrojë qasje të përshtatshme në materialet e leximit për individët që mund të kenë vështirësi në leximin e printimit standard.