Abstrak: Në këtë kumtim dua të parashtroj disa teza, të hulumimit kritik të kësaj poezie, në tre nivele të emrave të mëdhenj të kritikës botërore, brenda kontekstit të strukturës së poezisë së Camajt , deri në rrafshin trukturalo-semiotik, për të“hetuar” veçanësinë dhe estetikën e njohur camjane.
Fjalët çelësa: kritikë, rrafsh semiotik, lexues model, ndërtekstualitet, mall, mungesë
Të vështrosh apo të qëmtosh mbi poezinë e Camajt, apo mbi brendinë e poetikës së saj, “humbet” në botë sa reale dhe mitike, aq mistike dhe poetike, duke i bashkuar në kontekstin e një diskutimi apo diskursi poetik1 për mënyrën e kultivimit të gjuhës poetike të Camajt, të një tabloje idilike të maleve,të një leximi modern të receptimit shtresor të Ingarden2 të një subjekti mes modernes dhe identitetit, duke lidhur stukturat ligjërimore të frazës3 me realitetin poetik të poetit. Ndërtimi i një poezie, me pamje të thellë tekstuale dhe intertekstuale, aq më shumë prekja deri në purizëm , me një gjuhë poetike që e “njeh vetëm poeti” , me një sistem rrëfimi absolut nën mitin fundamental të poetit, mbi një vizion unik stilistik unitar thyhet “hermetizmi”, me një shumësi polifonike, që nga simbole origjinale deri tek diversiteti i interpretimit, nëpërmjet polisemisë së gjuhës artistike nga qasja e kritikës ndikon shumë në rolin e lexuesit, që e recepton tekstin dhe koncepti i receptimit lidhet edhe me traditën, risitë marrëdhënia mes klasikes dhe modernes, por edhe marrëdhënia mes gjuhës poetike dhe asaj praktike (pra gjuha imagjinare e tekstit dhe realiteti) , që nga Kritika e Re amerikane deri tek Waren&Wellek4 kritika si “formë subjektive e interpretimit” të poezisë së Camaj-t, futet në hullinë e një “ filteri vetanak”duke shfaqur imazhe mungese që nga fëmijëria, me shartimin e formave dhe natyrws të përditshmërisë, të një jete të izoluar (me shenja konvecionale dhe poetike të forta simbolike në qerfullin e një jete baritore, me arketipe magjike) në çdo imazh poetik të vendlindjes. Më poshtë po sjellim poezinë e Camajt “Dashuri e prandueme”5.
E ndieva në fundin e shpirtit dhe ‘i here/si motit at zâ,/si mik që vjen me më pá,/si barkë që kthen në lima,/si shpresë që hyn me rrezet e diellit/nëpër hekura në burg.
E ndieva si lulet që mardhen/erën në Jug/apo si flladin e Vèrit kur vjen me luejtë/me gjeth në terr/dhe iku si drita e hyllit të rrxuem/kur bjen në mal.
Që në fillesën e këtij teksti, ka për qëllim të prodhojë lexuesin model, sipas Eco-s 6. Ky lexues model, nuk mendon se ka “rregulla të caktuara ” , as edhe për shenjat gjuhësore,
por do të hetojë lidhjen e poezisë me realitetin, rrugën e ndërtimit të saj, si dhe
përshkrimin e “dashurisë” mes dy horizonteve Veri-Jug ose (Lindje –Perëndim).
Nëse teksti është kështu dhe prodhon efektet e veta, lexuesi nuk mund të jetë i kënaqur, pasi heremetika është veshur , me një lloj errësimi jo mistik por puritan, përtej një imazhi
_______________________
1 Ukaj, Ndue: Diskursi biblik në ltërsin shqipe, Shkodër, 2004, f.3
2 Jeferson Ann , Roby David:Toeoria letrare moderne (një paraqitje krahasuese), përkth: Floresha Dado, Tiranë,2006, f.183
3 Barthes, Roland: Poetique du recit, Seuil, Paris, 1977, f, 18.
4Wellek, Rene, Waren, Austin, Teoria e letërsisë, përkth: Abdyrrahim Myftiu, Onufri, 207, f.38.
5 Camaj, Martin: Lirika mes dy motive, Vep. II, Apolonia, 1996, f.28.
6Eco, Umberto: (1984): Semiotics and Philosophy of Language, London: Macmillan, 1984.
parësor, si një përcaktues i konceptit modernist. Duke u rrekur të kuptojmë rrethin dhe lëvizjen brenda paradigmës poetike, arti i vetëdijës autoriale “plotëson” objektin e perceptimit, midis interpretimit-brendisë-shprehjes-kuptimit, si një vëndosje të autorit brenda procesit të traditës, ku Gadamer7,shenjon kompleksitetin e të shprehurit me konceptin magjik Novalist , duke shpërbërë realitete (ndjeshmëri krijuese unike në bazë të fantazisë dhe imagjinatës si kult ogurmirë) të dukshëm dhe të padukshmën, si tekstet e Poe-s apo Eliot-it, jo mbi sipërfaqësoren por mbi thellësinë, jo mbi subjektin por mbi teknikën. Iser, fillon duke vënë në dukje dy kategori të gjëra të lexuesve: lexuesit e vërtetë dhe lexuesit hipotetikë. Lexuesit realë janë thjeshtë ata lexues që janë të dokumentuar (që përgjigjet e tyre janë të dokumentuara), ndërsa lexuesit hipotetikë ndahen në dy grupe:
· lexuesi ideal,
· lexuesi bashkëkohor.
Të dy këto lloj lexuesish hipotetikë, reflektojnë për efektin e mundshëm të tekstit letrar8.
Lexuesi ideal, nga ana tjetër, i di të gjitha kuptimet e mundshme të një teksti dhe të gjitha kodet e autorit. Teoria fenomenologjike e artit, paraqet një stres të plotë me idenë, se në shqyrtimin e një vepre letrare, duhet marrë jo vetëm teksti aktual, por gjithashtu edhe veprimet e kryera në përgjithësi për këtë tekst. Një tekst letrar duhet të jetë i konceptuar në mënyrë të tillë që të angazhohet lexuesi, duke ftuar atë që të marrë pjesë në “lojën e imagjinatës”, ku vepra të sugjeron “pjesë të pashkruara të tekstit”, duke e stimuluar edhe lexuesin si pjesmarrës në krijim. Teksti, jo gjithmonë është një mekanizëm i hartuar me qëllim që të prodhojë lexuesin të tij. Ky lexues nuk është ai që mund të bëjë “koniunkturën e vetme”9, të drejtë. Teksti mund t’i japë liri lexuesit “liri emagjitative” të pakufizuara. Nëse është kështu atëhere vepra letrare ka dy pole:
-poli artistik, artistikja i referohet tekstit që krijohet nga autori,
-poli estetik, realizohet kur përmbyllet nga lexuesi.
Atëhere duke patur dy lloje lexuesish, Eko dallon; kodin e marrësit dhe të lexuesi. Por me receptimin modern të kësaj poezie, ku dallojmë dy tipe lexuesish:
· lexuesi model, që nuk është lexuesi empirik 10.
· lexuesi empirik jeni ju, unë, çdokush, pra ne kur lexojmë tekstin.
Lexuesit empirikë mund të lexojnë në mënyra shumë të ndryshme dhe nuk ekziston kurrfarë ligji, i cili mund ta përcaktojë sesi duhet ata të lexojnë tekstin, sepse ata, shpeshherë, tekstin që e marrin për ta lexuar, e shfrytëzojnë si një kontinier të pasioneve të tyre, të cilat mund të vijnë nga jashtë tekstit, ose që teksti mund ta japë si pasojë e ndonjë shansi duke qenë se teksti provokon një pritje të caktuar, lexuesi “projekton mbi tekstin” dhe natyrën polisemike të tij, duke kërkuar lidhjet me lexuesit dhe natyrës polisemike të tekstit, pa shkatërruar tërësisht “iluzionin”.
Ø Sipas Eco-s , lidhjet ndërtekstuale që ka poezia, jo vetëm brenda dashurisë [ si
motit at zâ] , nënshtresëzimet e zërave që lidhen me letërsinë popullore (ekzistente në viset e veriut, dhe folklorin e atyre zonave ), duke krahasuar mikun me varkën, si një shpresë mbijetese pas hekurave, (koncepti i errësirës) diku në një vend të huaj. Kjo lloj ndërfutje tjetër ndërtekstuale e kanë sot si lajtmotiv letërsitë botërore që nga romantikët, (udhëtimet në viset e huaja dhe dëshira për eksplorim) në kërkim jo vetëm të një identiteti të ri, por në kërkim të ekzotikës, por dëshirat shuhen, se të huajt ose janë
imponues, ose mosprovues për dëshirën dhe arsyen tënde, pasi stili i Camajt lidhet me
____________________________
8. Jeferson Ann, Roby, David: Toeoria letrare moderne (një paraqitje krahasuese), përkth: Floresha Dado, Tiranë,2006, f.193
9.Teori dhe kritikë moderne, përktheu: Nysret Krasniqi, ROZAFA, Prishtinë, 2008, f.347.
10.po aty, f.382
substratin e subkoshiencës etnike11.
Sipas Eco-s, teksti është i thurur me shenja e hapësira të bardha që duhen mbushur dhe ai që ka krijuar parashikonte, që ato të mbusheshin dhe i ka lënë të bardha për dy arsye; para së gjithash sepse teksti është një mekanizëm dembel (ose ekonomiqar) që jeton me vlerën e shtuar të kuptimit që i futet nga marrësi . Së dyti, sepse, ndërsa kalon dalëngadalë nga fiksioni didaskalik në atë estetik, një tekst di t’ia lërë lexuesit iniciativën interpretuese. Një tekst kërkon që dikush ta ndihmojë të funksionojë12.
Kjo lloj strategjie nuk kuptohet më si qëllim i autorit empirik po si një marrëveshje tekstuaale, që quhet Autori Model (Camaj dhe lexuesi empirik), në lëvizjet e tekstit të shkëputura nga leximi empirik, të para si lëvizje të brendashkruara, të parashikuara në tekst, përputhen me atë që Eco e quan Lexuesi Model dhe mungesa kohë/hapwsirë.
- Autori empirik, në tema të strategjisë tekstuale, formon Lexuesin Model
- Lexuesi empirik, ne terma të strategjisë tekstuale formon Autorin Model.
Duke parë këtë strategji të Eco-s, do të ndërtojmë një grafik të një Lexuesi dhe Autori Model për poezinë e Camajt:
Ky [zâ] si një dialog mes të tashmes dhe të shkuarës është shtresëzuar në poezinë e Camajt, në tri mënyra:
Së pari: e vendos veprën në një seri letrare, në një progres dialektik ngjarjesh/tekst, ku risia nuk është i vetmi kriter, ku vepra mund të ngrejë probleme të ndryshme, në kohë të ndryshme, për grupe të ndryshme lexuesish, për një zë që vjen nga ndërgjegja dhe thellësia e (lëçitësit të saj), vetë Camajt.
Së dyti: duhet të plotësohet edhe këndvështrimi i poetit, i cili merr parasysh bashkëekzistencën me kulturën, me kohën, dhe elemente bashkëkohore dhe jobashkëkokhore të përtej atdheut.
Së treti: duke përcaktuar mjedisin sociokulturor të Camajt, ku akoma cdo gjë në kujtesën e tij të largët dhe të afër është arkaike.
Në horizontin i pritjes të kësaj poezie, sipas Jauss, është formuar : përmes përvojës jetësore të lexuesit, përmes të kuptuarit të botës së librit, duke e bërë “horizontin e pritjes” një element të rëndësishëm, që lidh letërsinë dhe shoqërinë. Jauss-i, shprehet se funksioni shoqëror i letërsisë e manifeston veten në mundësinë e saj të vërtetë, vetëm kur përvoja letrare e lexuesit hyn në horizontin e pritjes. Duke u mbështetur tek teoria e Jauss-it, kritiku , që është ndërmjetësi midis
_____________________________
11Topçiu, Luan: Herzmmetii si përqëndim maksimal, Mapo, Mars 2015, f.3
12Pozato, Pia Maria:Semiotika e tekstit, (metoda, autorë, shembuj) , SHBLU, Tiranë 2005, f.110.
autorit dhe lexuesit, (modernieti koha e krijmit të poezisë dhe lidhja e mallit të autorit me
vendlindjen) nuk mund të konceptohet thjeshtë si trill i tij, që merrte me veprimtari studimore, si pjesë e pwrceptimit të vlerave; si dëshmi e faktit që lexuesi dëshiron të gjejë veten në jetën shpirtërore, jo vetëm përmes kontaktit të drejpërdrejtë me veprën, por edhe përmes vlerësimit që i bëhet asaj. Si mund të relizohet kjo nevojë e cila, duke shoqëruar njerëzimin gjatë gjithë jetës së vet, vjen edhe në jetën emocionale të shoqërisë së sotme, pra edhe në funksionin kulturor dhe historik13, nëpërmjet një mbiguaditeti triptik, natyrë-kohë-largësi, e bën poetin dhe poezinë një etyd të lirikës moderne me teknika të gjuhës të një gjuhë vertetë mistike. Jauss-i argumenton, se këto vepra, duhen lexuar kundër pritjes së zakonshme, duke theksuar ndryshimin midis leximit në të kaluarën dhe leximit në të ardhmen, ky këndvështrim hedh poshtë thënien se letërsia është e “tashmë pakohësisht”. Gjithë veprat letrare janë të kuptueshme nëpërmjet horizonteve të pritjeve të ndërtuara (ose të rindërtuara) mbi bazën e kohës, dhe deri diku, përcaktohen nga këto horizonte14.
Ø Sipas Barthes-it, kritika nuk është shkencë. Shkenca merret me domethënie,
kritika i prodhon. Zbritja e njësive domethënëse e ka rëndësinë e vet dhe me të merret një pjesë e gjuhësisë, por ajo sqaron informacionin dhe jo domethënien; për kumtin që përçon poezia :
· dashuria dhe mungesa e dikujt në një vend të huaj, (pesha e mallit)
· shpresa për të patur dikë të njohur, (mungesa e vendlindjes)
· dhimbja dhe mundimi i vetmisë,
· endja mes Lindjes dhe Perëndimit, në kërkim të identitetit të përfaqësimit të
kombit tonë të lashtë.
· ligjësia e natyrës dhe planeteve, yllësia etj.
Mënyra e realizimit të “S/Z”në tekstet e Barthes-it15, kodet që ndihmojnë lëxuesin të kuptojnë perfaqësimin tekstual në dy njësi:a)tekstual/diskursiv, b)simbolik/referencial, duke konfiguruar tekstin në kode (kodet e Camajt janë unike, janë kode të krijesa sa htonike, qiellore, ujore mistike njerwzore aq edhe universale) dhe subkode me “lidhje përkëmbyese”, me nje seri kodesh që shumëzojnë referencat e informacioneve me “sintagma”, në pritje tw lexuesit me detaje të reja intertekstuale16, e në konfigurimet stukturore/semiotike duke receptuar mesazhin, brenda kësaj poezie ka disa kode të brendshme: a)kod ligjwrimor (kodi autorial) b) kod metaforik (metafora e një dashurie të perënduar/vdekur [e ndjeva në fundin shpirtit dhe ‘i herë]), c) kod përshkrues, (hapwsirat gjeografike të papërcaktara Jug/Veri/Vèrit (trajtë erw e thatë që fryn në vendlindjen e tij të largët) [erën në Jug/apo si flladin e Vèrit] d)kod historik, ( arratisja nga atdheu në një vend të huaj, Jugu gjermanik, apo Veriu i Temali) e) kodi simbolik,
([malli/shpresa/dielli/barka/gjethi/mali/drita/burgu], një metaforë errwsire, të vetmisë në dhe të huaj, por edhe të ndalimit të lirisë në atdheun e largët), i cili dominon në shumësinë e kodeve të tjera. Nëse kritika është lexim i thellë, ajo deshifron dhe merr pjesë në interpretimin, një imazhi të ri, se kritika nuk është përkthim por perifrazë dhe çdo metaforë është shenjtë e pafund. Për këtë [V3/4st.2] , na tregon një konvencion të fortë metaforik në dy risjellje:
1-Vèri=në dialektin e veriut (përfaqësues të mëvonshmin dhe të hershmin në letërsisë tonë) simbolizojnë të huajin, invadimet e sllavëve.
___________________________
14 po aty.
15 Barthes, Roland: (1974): S/Z. Trans. Richard Miller. Malden, Oxford, Melbourne: Blackwell, 1974.
16 Frye, Northop: (1983) The Great Code- The Bible and Literature,San Diego,New York, London:A Harvest Book, Harcout, INC.,1983,
2-Vèri= drejtimi gjeografik dhe epiqendra e ftohtësisë dhe “harresës së dashurisë” ndaj
asaj që duhet të jemi pjesë e dashurisë së Jugut dhe Perëndimit.
3-Hyllit= yllësi e përcaktuar që ndërthuret e kodin simbolik dhe referencial (kod biblik) në kodet
e derivuar të Barthe-s, por qw futet tek kodet e mëdha.
Ø Sipas Iserit17 leximi që i bëhet tekstit , (në ratin tonë poezia ) është procesi që të kuptojmë
tekstin dhe ndryshimin e tij në kohë: duke qenë se procesi i leximit është selektiv dhe teksti të jep mundësi të pafundme për një realizim individual, brenda një teksti mund të realizojmë;
· një lexim.
· dy lexime ose,
· disa lexime, leximi dhe kuptimi i tekstit nga “ lexuesi i nënkuptuar”, është a) akiv, b)
pasiv. Aktiv, sepse vetë struktura e poezisëe drejton lexuesin nëpërmjet, subjektit, lëvizjeve të fjalëve, mënyra e rrëfimit, një studim teksti “duke mbushur hapwsira boshe”të autorit sepse na orienton:
· kohën kur është shkruar,
· kohën kur është lexuar,
· kohën kur e rilexojmë.
Leximi i dytë, për një pjesë të letërsisë prodhon përshtypje të ndryshme nga e para ku arsyet që në ndryshimin e vetë lexuesve, në kohë dhe rrethana, kur teksti lejon ndryshime, kur në një lexim tjetër njohim dukuritë letrare dhe tendencat e tyre në një kohë më të re, duke i korrigjuar dhe pasuruar në kohë. Iser pohon përsëri se; teksti ndryshon gjatë gjithë procesit të leximit. Kur kemi mbaruar tekstin, dhe lexojmë përsëri, njohuritë tona shtesë, do të rezultojnë në një tjetër rend kohor, duke u përpjekur për të krijuar lidhje, duke iu referuar vetëdijes (kohës dhe hapësirës së lexuesit dhe autorit), për atë që do të vijë në leximin e dytë, në pjesë të caktuara të tekstit, nga leximi i parë. Kjo përvojë e leximit lidhet edhe me modelet e përvojës reale të jetës të autorit dhe “sjelljes” së lexuesit18.Vetë mënyra dhe përvoja që na vjen nëpërmjet receptimit të veprës letrare, është e lidhur me përvojën dhe mënyrën e sjelljes, si lexues potencialë ose jo. Kjo është një përvojë e zakonshme, për një person, kur në leximin e dytë ai vë re gjërat që i kishte humbur në leximin e parë, duke kërkuar në tekst, rendin e kohës së leximit të parë, që nuk mund të përsëritet në një lexim të dytë, se kjo nuk do të thotë se leximi i dytë është më i ‘vërtetë’ se i pari, por ata janë thjeshtë ndryshime; sespse lexuesi krijon një dimension virtual të tekstit, duke realizuar një rend kohor të ri.
Efekti tashmë retrospektiv i asaj që është lexuar, mund të marrë rëndësi në kohën e momentit të leximit. Çdo gjë që kemi lexuar, zhytet në kujtesë, kur në një moment të caktuar kujtesa dhe receptimi janë identike. Iser na kujton tre aspekte të rëndësishme që formojnë bazën e marrëdhënieve mes lexuesit dhe tekstit:
· procesi i parashikimit dhe mendimi për të kaluarën,
· shpalosja e tekstit si ngjarje e gjallë,
· përshtypja nga rezultatet e përvojës së jetës. Qëllimi i autorit në rastin tonë Camaj, është
të përcjellë përvojën, dhe mbi të gjitha një qëndrim ndaj kësaj përvoje, jo si pasojë ‘identifikimi’ nuk është qëllim në vetvete i autorit, por si manovër më të cilën vetë autori, stimulon qëndrimet e lexuesve. Kjo formë komunikimi ka dy kushte:
a) Historia e jetës së autorit duhet të jetë e mbyllur nga ajo e punës.
b) dispozitat e veçanta të lexuesit duhet të jenë të mbyllura nga aktet e leximit. Në këtë
___________________________
18Jeferson, Ann & Roby, David, Teoritë letrare moderne, (Paraqitje krahasuese), përktheu Floresha Dado, Albas, Tiranë, 2006, f..201.
marrëdhënie lexues-autor kemi:
· leximi nuk ndan objektin nga subjekti,
· lexuesi do të jetë i “pushtuar” nga mendimet e autorit dhe,
· autori shkakton tërheqje të “kufijve të rinj” për veprën.
Teksti dhe lexuesi nuk përballen me njëri-tjerin si objekt/subjekt por, “ndarja” është brenda vetë lexuesit, në përputhje me tekstin qëndron edhe struktura e dialektikave të leximit, që nevoja për të deshifruar kodin autorial, na jep mundësi për të formuluar vetë kapacitetin tonë të deshifrimit, d.mth., kemi sjellë në pah një element të qënies tonë, ku ne (lexuesit) nuk jemi drejtpërdrejt të ndërgjegjshëm.
E ndieva si lulet që mardhen/erën në Jug/apo si flladin e Vèrit kur vjen me luejtë/me gjeth në
terr/dhe iku si drita e hyllit të rrxuem/kur bjen në mal.
Teksti i Camajt është ndërtuar në një ambiguaditet drite/errësirë, [gjeth në terr/ drita e hyllit], kjo ndërfutje ndërtekstore të metaforave me pole të kundërta e futin në lexuesin në botën baritore ku vetë lexuesi (objekt dhe subjekt), recepton dritën dhe ërrësirën, në mënyrën vertikale dhe jo horizontale, ku autori vetë “hepon” në diakroni dhe sinkroni në dykohësinë e realitivitetit të leximit tekstor, për kohën e një lexuei të ri modern. Terri i paraprin errësirës, sepse drita e yjeve akoma shkëlqen në nëdërgjegje poetike diku, në hapsirat e lira të shpirtit të tij ndër male. [ Era në Jug/flladi i Vèrit] janë pjesë e grupit metaforik (lexuesi kupton se flladi është një paratenzë e forcës së erës).
Ø Analiza semiotike-strukturale:ndër disiplina të ndryshme, semiotika është “disiplinë
që studion të gjitha fenomenet e kulturës si sisteme shenjash” ajo merret me mesazhet dhe kodet në formë shtrezëzimesh:
A. Shtresa e parë:
-tingujt e fjalës
-informacioni fonetik.
B. Shtresa e dytë:
-njësitë kuptimore,
-skeleti strukturor iveprës.
C. Shtresa e tretë:
-bota e tekstit, (veprime, gjendje, sende etj,).
1. Në këtë kënvështrim fenomenologjik19, duhet të kapërcejmë problemin subjekt-objekt, duke shmangur përfshirjen e autorit në tekst, nëpërmjet fomëzimit të të tekst/lexues. Duke tejkaluar “hapësirat boshe” të tekstit, lexuesi inividualisht ndërton “skeletin” e tekstit qe vlen ose jo për lexuesin.
2. Në skelein e tekstit (të poezisë), ka shumë “pika të errëta” që çdo lexues e dallon përjetimin e tij personal, në kundërshtim më gjykimin e të bukurës (shenjëzimi gjuhësor i përgjithshëm).
3. kuptimi letrar i lexuesit, lidhet jo me kuptimin psikologjik të veprës, por si një objekt “fiksion”, duke përcaktura edhe kahun e rrëfimit, por jo domosdoshmërisht përmasën historike të kohës së rrëfimit apo të jetës autoriale, duke u marrë vetëm me stukturën semiotike sipas metodës fenomenologjike të tekstit poetik në raport:
· vepra në vete,
· vepra në raport me veprimtarinë e autorit,
· vepra në raport me sistemin letrar të vetë autorit por edhe të kohës së shkruar.
Analiza strukturore e tekstit , është analizë rreptësisht e brendshme ku kritiku “luan” me funksionet strukturale (e preferuar kjo metodë nga formalistët).
Nëse do të nisemi nga niveli fonemik, për nga vetë niveli i shqipes veriore letrare, kemi një lloj ritmi, por jo normë metrike. [v2/3/4] me [â-hundore] dhe [á-zanore e shkurtër] poezia ka një lloj metrike që në të dy vargjet e tjera nuk gjendet. Përsa i përket rrokëzimit kemi vargje 11-rrokësh, gjë që përveç (traditës së ndërtimit të poezisë popullore me konvencionet dhe metrikën e saj ka ndërthurje me poezinë modern), pa rimë, me metafora të ngurtësuara dhe hermeneutike(hermetike). Konvencioni i lartësisë[kur bjen në mal] tregon lartësinë nga rrafshi i fillesës (e përdorshme shumë, në artin e këtij autori). Jo vetëm lartësia, por edhe [drita/hylli] dimensione kozmetike (futje ndërtekstuale dhe biblike me prani qiellore), pa një adresë reale dashurie. [Si motit at zâ] autori dëgjon, (fyllin ndwr male, /dranën nëpër vrri, zânin e grues përtej Drinit, dhe fishkëllimën e gjarprit të shëndërruara në Burrë/Djalë) dhèun dhe paraardhësit t’i tregojnë (dashurinë e tij të vërtetë), që edhe miku i mirë do ta çojë në limanin e duhur, atje ku është.
S’ka dashuri intime (të përcaktuar nga metafora të ngurtësuara) si: [motit/mik/barkë/shpresë] konvencione shprese dhe pritje, jo për një femër (pa metaforë të hapur), por në emrin e një lloji tjetër. [V6/V1] [hekura në burg/ në fundin e shpirtit], vjen një formë zgjidhjeje. [Shpirt/burg] konvencione të një dashurie seksuale femërore në mungesë, por një ngjyrëse epitetore një lloj “metaforë e errësuese” të asaj që autori ndien “burgun e shpirtit” në vend të huaj. Shpirti /burg vjen edhe nga “ngujimi”, i fatit të paracaktuar të poetit, në arratisjen drejt [erës në Jug], (nuk ka parcaktim kohe, por vetë autori ka shkruar sejanë poezi te botës së ekzilit, meqë janë pjesë e librit “Lirik midis dy moteve”).
Në ketë poezi bota fonemore (në bazë të analizës semiotike-strukturale) dallojmw:
-informacioin fonetik me fjalët [zâ/pâ/limâ], me fonemë [â-hundore] të folmes veriore, përcakton tashmë qarkun letrar dhe hapësirën gjeografike.
-tingujt e fjalës, në formë demostruese të (S/Z) së Barthe-s, në kumtin e fjalës dukshëmon harmoninë në [V2/3/4] në kontekstin letrar, ku lexuesi qartësish nxit imagjinatën ose “plotëson rrjeshta bosh” të pathëna nga autori 20, si skeleti ashtu dhe struktura poetike “nuk e fshin” desposkirimin e fjalëve për të hetuar njësitë kuptimore të tekstit. Struktura tekstore mes dy
stofave ka dallim. Njësitë (foneore) “tingëllojnë” kërcitëse në strofën e parë. Fjalët me fonemën -â (hungore), të folmes së autorit, me njësinë lidhëse [si-lidhëse], vjen si një hallkë zinxhiri që këputet në strofën e dytë, pa harmoni fonetike.
_____________________________________________
19 Prince, Gerald (2003):Dictionary of Natarrologji, Lincoln and London: University of Nebraska, Press, 2003.
20 Ingarden,Roman (1973): The Literary Work o f Art, Evanston, III (tr. of Das literarischeKunstwerk, Tubingen: 1965)
-bota e tekstit në strofën e dytë, është shumë e dallueshme. Gjithë informacioni që jep poeti është jashtë kuantetit zanor të pjesës së parë. Gjendja shpirtërore autorial, momenti, sendet, vendi (ndoshta dhe koha fizike si njësi matës kohore), lidhet me fjalët:
[lulet/erën/Jug/fllad/Verit/gjethe/terr/dritë/hyllit/mal].
Gjithë ky informacion poetiko-letrar, mund të kuptohet në një pafundësi mënyrash , si objekte funksionale me nivelin e fjalëve përshkruese (të plota me hapwsirë boshe) që nënkupton lexuesi (stukturat objektivore të papërfaqësuara), janë tipare të tekstit, por edhe “cilësitë metafizike” 21. Të tekstit që nuk ka lidhje sa me objektivitetin as me me gjendjn fizike të lexuesit , por me atmosferën e veprës , duke u shëndërruar në një objekt estetike apo një “harmoni polifonike e vlerave estetike”, mundëson interpretimin e tekstit tek lexuesi, nëpërmjet modelit shtresor.
Ø “Horizonti i pritjes” i Camajt ka pritur shumë kohë. Pas viteve’90, vepra ishte në duart
e lexuesit shqiptar, por pakkush kuptonte hermetizmin e tij klasik, pak i njohur nga studiuesit apo poetët shqiptarë të paraviteve ’90, apo ata të rrymës sociorealiste. Në një terren tërësisht të panjohur, lexuesi duhet të matë “distancën estetike” të Jauss-it 22, matjen e vlerave midis dy brezave lexuesish, lexuesit (në poezinë shqipe ka patur një elite lexuesish që mund të quhet në këtw rast “të konsumuar”) përballë ardhjes së Camajt në skenën e lertësisë shqipe, duke skajuar tashmë një tjetër brez lexuesish, sepse përkundër “pritjes të zakonshme” sjellja e lexuesit shqiptar, rreth një teksti të panjohur më parë. Duke patur nje tekst të tillë, “sjellja e lexuesit” është e huaj, ka shumë dyshime, dilema, moskuptime, pyetje, kundërshtime mes dy leximeve, në të kaluarën dhe të tashmen. Vetë lexuesi duke u mësuar me vështirësitë e të kuptuarit të njw lloji tjetër poezie, (njohja e termit hermetik), receptimi i poetit po kalonte të ashquajturën “e tashme pakohësisht”, se letërsia bëhet e kuptueshme e rindërtuar në bazë të konceptit të kohës. Vetë poezia e Camajt është e shkruar në dykohësi, (një përputhje fantastike të teorisë së Jauss), duke dialoguar mes të tashmes dhe të ardhmes. Por cila do ishte e ardhmja e receptimit të veprës së Camajt nga lexuesi shqiptar? Duke ngërthyer elemente bashkëkohorë dhe jo bashkëkohorë, bashkë më abientin sociokulturor të poetit do të purifikonte esencën poetike të Camajt, nga njëra anë zona me nocione të mistershme dhe ana tjetër intelektualiteti i mprehtë mes absurdit dhe vibratës lirike klasike. Poeti nuk mund të copëtojë poezinë në elemete moderne dhe te traditës, por si një e vetme, e ardhur nga një “zonë e vdekur” vepra gjeti receptues të rinj tërësisht i panjohur dhe ndryshimeve historike mes lexuesve (në rastin tonë lexuesit e Camajt ishin lexues model, pra elitarë, tani falë ndryshimeve historike lexuesi i ri), që ndërkëmbehet për të përmbushur konceptin e “horizontit të pritjes”, që për poetin ngadalë po mbushen hapwsirat boshe të tekstit të tij , falë edhe studimeve të shumta kohët e fundit.Në vëtëdijen krijuese, tradita në strukturën e veprave sjell narrativën moderne, në koceptimin e skeletit të poezisë si process dhe produktit rrëfimtar në kohësi 23.
Topikë Malli.
Togfjalëshi zâ /thirrje dhe mall/mungese.
Apollogjia e mallit ngjizet që në toponimin e vendlindjes së tij. Temal/ tej-malit apo te/malit. Simbolika e mbrojtes së rrethinës nga të tjerët apo për të tjerët përreth tij në apologjinë e mungesës, në rrathët e fatit shpërndahet në shkundullinën e jetës. Zani dhe thirrja deri përtej malit, përhapet si rrathët e ferrit (ferri errësira prapa hekurave të
burgut), zani zgjatet deri kur rrëzohet ylli ku fillon fshati, fisi dhe gjaku i tij, mungesa si një errësirë brenda burgut shpirtëror (deri në thellësi të arkaizmit të Lugjeve të Verdha,
________________________________________
21 Berisha, Anton: Retorika dhe letërsia,, Prishtinë, Buzuku, 2005, f.64.
23Dado, Floresha; Intuitë dhe vetëdije kritke, Onufri, Tiranë, Tiranë, Tiranë, 2006, f.85,
në kërkim të buellit (buall) kafsha që shërben për punë). Ai këlthet me një metaforë zbritëse deri në Drin, ku madrigali tij Dranja, ka lënë zhguallin e ngurtë në kërkim të një përqafimi mistik me gjarpërin ( forma onamistike në portat e kullave të lashta të vendlindjes). Dranja ecën në udhët e dritëhijeve , sërishmi zani rrëzon në Jug petalet e luleve të çelura, por Vèri than petalet e pritjes, poeti nuk ndjen dhimbje nga mungesa dhe kur zani/ thirrja/ kithma përplasen mbi mal. Mali simbolikisht shenjëzon idilikën në lirikën me togfjalëshin [ e dnjeva në fund të shpirtit] , dhimbja si plojë e rrëzimit të miteve, të rikompozimit moderne hermetike të kodeve të vjetra, të një kanioni të pasur
me vlera të lashta që në torbën e fatit thërmohen në metropole perëndimore. Plotëria metaforike, jo vetëm me njërin krahë por himnizon dy botë, dy mote të poetit njëri mot që iku dhe la Dranen fillikat në buzë të Drinit, duke pritur dashurinë, apo gjarpërin në përqafimin e fundëm për të shuar mallin e atdheut dhe moti tjetër, që vjen nën peshën e buallit të fatit, duke punuar ugare të reja në dhera të huaja.
Si një kthim në fillesat letrare camjane, (emigrimi, udhëtimet mikrokozmosi me makrokozmosin) e shkrimtarit, si dhe integrimi i autorit në lidhje me sistemet e tjera kodike:
a)-folklorik , b)-religjionar, c) historik (erën e Jugut dhe flladi i Vèrit).
Tashmë ky lloj identifikimi me anën e shenjave konvencionale, me mbivënie nga intertekste, mesazhi i Lindjes dhe Perëndimit, kulturat dhe integrimet që nga fillesa njerëzore deri më sot.
BIBLOGRAFI.
1.Barthes Roland: Poetique du recit, Seuil, Paris, 1977.
2.Barthes, Roland: (1974): S/Z. Trans. Richard Miller. Malden, Oxford, Melbourne: Blackwell, 1974.
3.Berisha, Anton: Retorika dhe letërsia, Prishtinë, Buzuku, 2005.
4.Dado, Floresha; Intuitë dhe vetëdije kritikw, Onufri, Tiranë, Tiranë, Tiranë, 2006.
5.Camaj, Martin: Lirika mes dy motive, Vep. II, Apolonia, 1996.
6.Eco, Umberto (1984): Semiotics and Philosophy of Language, London: Macmillan, 1984.
7.Frye, Northop: (1983) The Great Code- The Bible and Literature, San Diego, New York, London: A Harvest Book, Harcout, INC.,1983,
8.Jeferson, Ann & Roby, David: Toeoria letrare moderne (një paraqitje krahasuese), përktheu: Floresha Dado, Tiranë,2006.
11.Ingarden, Roman 1973, The Literary work of Art, Evanston, III (tr. of Das literarischeKunstwerk, Tubingen: 1965)
12.Prince, Gerald (2003): Dictionary of Natarrologji, Lincoln and London: University of Nebraska, Press, 2003,
13.Pozato, Pia Maria: Semiotika e tekstit, (metoda, autorë, shembuj), SHBLU, Tiranë 2005.
14.Teori dhe kritikë moderne, përktheu: Nysret Krasniqi, ROZAFA, Prishtinë, 2008.
15.Topçiu, Luan: Herzmmetii si përqëndim maksimal, Mapo, Mars 2015.
16.Ukaj, Ndue: Diskursi biblik në letërsine shqipe, Shkodër, 2004.
17.Wellek, Rene &Waren, Austin: Teoria e letërsisë, përktheu: Abdyrrahim Myftiu, Onufri, 2007.
Comentarios