Emi Krosi: ...Në rrëfimin romanor të Ernest Markut

Komunikimi përmes shenjave gjuhësore të gegnishtes, në rrëfimin romanor të Ernest Markut

 Nuk âsht e vshtirë me ruejtë n’kujtesë, /gjurmët që lén koha te ti... /Sfida âsht me ndîe nén lkurë,/të tana gjurmët që Historia ka lanë te kombi yt...   E. M.

Për të kuptuar mendësinë dhe etninë e një kombi, duhet të lexojmë historinë e tij por dhe antropologjinë sociale dhe gjuhësore dhe rrjedhat e shekujve të zhvillimit të atij kombi, traditat dhe zakonet, por akoma më shumë kodet unike që tradita shqiptare i ka të koduara si Kanune. Letërsia e shkruar dokudo herë, mbështet në kanunet. Por, leximi i kësaj letërsia është i vështirë, por dhe lexuesit tashmë kanë ikur “në drejtim” të paditur.  Disa terma romanore, tejkalojnë çdo strukturë rrëfimi, sado “hermetike” qoftë ajo. Por, romanet e përziera mes realizmit klasik, modernes dhe postmodernes i kanë të shkrira brenda njëra-tjetrës, jo vetëm  si ndërtim fabulor, por dhe si ndërtim të rrëfimit prozaik. Kur e gjithë letërsia, pjesërisht “rikrijon ngjarje” ose ndjek “aktin e përshkrimit”, përshkrimi nuk mund të jetë një send artistik, po një formë e ligjërimit. Është përdorimi i disa gjendjeve shpirtërore ose qëndrimeve të mendjes, që përmes prozës shohin botën e saj interesante, të bukur, të shëmtuar, në mënyrë objektive/subjektive, reale/surreale dhe përpiqet, të transferojë tek të tjerët kënaqësinë e krijimit (Brooks & Warren: 1949: 84). Por koncepti i letraritetit ose letrares lidhet dhe me procesin e shkrimit/leximit. Të shkruarit buron nga zemra. Të shkruarit është ngjallmimi i njeriut. Të shkruarit është përkushtim, qëllim, dije dhe besim. Integriteti i vërtetë kulturor promovohet përmes “përvojës, që vjen nga brenda natyrës dhe strukturës së vetë kulturës, shpalos natyrshëm traditat e gjalla kulturore të jetës kombëtare, si vizion  zhvillimor të progresionit shoqëror. Letërsia nuk është vetëm çështje e shkrimit, por edhe një mënyrë si mund të lexohet? Të shkruash, nuk mund të bësh me veten asnjë kompromis, apo me frikën se nuk ke lexues, por duke “mposhtur” lavdërimet apo edhe kritikat, fundja të shkruash, është një pakt me lexuesin. Duke iu referuar, Harold Bloom-it, se nuk ka ndonjë mënyrë si të lexojmë, por që ka shumë arsye se pse duhet të lexojmë, nuk duhet të themi, “si të lexojmë” dhe “çfarë të lexojmë”, apo ku “duhet të fillojmë”, nuk mund të varet plotësisht nga autori, por nga lexuesi, që duhet të dijë çfarë të lexojë (Bloom: 2000: 21). Në këtë udhë, ka ecur dhe autori Ernest Marku. Një autor minor (pasi letërsia e tij është e vogël/ edhe pse letërsia e tij

është gjithë pretendime), me përplot me kode, sidomos të normimit kanunor verior, të Skënderbeut dhe sidomos Kanuni i Lek Dukagjinit, që ngjizet në mynyrë natyrale në romanin e tij “Gega i motit” (Marku: 2025), një roman jo fort i lehtë, pë tu lexuar (dhe për fatin e shkrimit në gegnishten vendore/veriperëndimore), por dhe mesazhit të dhënë dhe në shkrimet e tjera prozaike, apo dhe studimet e tij të kahershme.

Vetë diskursi i romanit, fillon me tofjalëshin që nga titulli: [gega i motit], ku etimologjia e fjalës  Gȇga, buron nga viset e gegëve/ veriorëve (krahinë në Veri dhe Verilindje të Shqipërisë dhe Kosovës) dhe fjala:[motit], i vjetër, i lashtë. Fjala: gég/ë,-a emër i gjinisë mashkullore; numri shumës; -ë(t) term në etnografi; banor vendës i krahinave veriore e të mesme të Shqipërisë ose me prejardhje nga këto krahina (ASHSH: 2006). Kurse fjala tjetër: [motit: ndajf. bised. Dikur, njëherë e një kohë, në kohë të vjetra, qëmoti, në kohët e mëparshme. Njëherë motit. Kish qenë motit një trim. E kanë pasur zakon motit. Kanë thënë motit...]. Duke dekoduar vetë titullin, pra rrëfimi na çon në viset e gegëve dhe ekzistenca e tyre, është vazhdimësia e traditave dhe dokeve zakonore, që janë diktuar nga kanunet, që etimologjia e fjalës; “kanun” është huazuar nga greqishtja “canon”, që do të thotë rregull, kufizim. Po ashtu edhe fjala “kuvend”, do të thotë “parlament”, është huazuar nga një rrënjë neolatine “convente”, marrëveshje. Por, (semantika e fjalës [kanun]: sipas historianit Kristo Frashëri, është me origjinë bizantine, rrjedh nga [kanon/ “vizuar”], me kuptimin metaforik “vijë e drejtë” dhe më tej “normë që dikton rrugën e të vepruarit drejt”).

Fjala e drejtpërdrejtë: [KANUN m.1. hist. Përmbledhje ligjesh e normash të pashkruara, të trashëguara brez pas brezi, që pasqyrojnë gjendjen ekonomiko-shoqërore të periudhave të kaluara dhe që në kohën e vet mbronin interesat e klasave e të shtresave të caktuara shoqërore; tërësia e normave të së drejtës zakonore. Kanuni i Skënderbeut. Kanuni i Lek Dukagjinit]. Në vijim të etimologjisë së titullit, paragrafi: ai ishte gegë i moçêm; me i ra n’qeserë, nuk ia hiqshe ‘i ashkêl...f. 33, tregon se personazhet/ngjarjet/motivet vijojnë në vazhdimësinë e ligjeve të Kanunit, sidomos (treva e Mirditës), që mund të hiqen paralele dhe me fjalën italiane “kodi i nderit” ose “Omertà” (Puzo: 2004); Omertà është një kod heshtjeje dhe kod nderi dhe sjelljeje në Italinë Jugore që i kushton rëndësi heshtjes përballë pyetjeve nga autoritetet ose të huajt. Romani ka në qendër Adam Liburnin me djemtë e tij: Durimi, Dritani, Damiani. Ish i burgosur politik, pas daljes nga burgu kthehet në vendlindje, në Gjongjergjaj. Adami, si i linduar jashtë martese, prindërit e tij u përjashtuan nga vendi dhe shkuan në Tiranë. Armiqësimi mes Liburnëve dhe Komenëve, zgjati për gati një shekull, përmes gjakmarrjeve të reja dhe të vjetra. Pas vrasjes së Dritanit në luftën e Kosovës, vrasja e Durimit për gjakmarrjen e vjetër, dhe Damiani kishte humbur ose ishte burgosur. Saga e gjatë e Adamit, vazhdon deri në vdekjen tij të vetmuar. Vetë, qëndresa dhe motivi i vazhdimësisë së traditave dhe dokeve zakonore, por ndoshta dhe mallkimi për besën e shkelur nga prishjen e kanunit nga prindërit, e çon rrëfimin në ujërat psikologjikë.  Adami u bë pajtues gjaqesh dhe mosmarrëveshjesh, në vendlindjen e tij. Albani ishte fëmija që u rrit në qendrën për fëmijë e familjeve në gjakmarrje, martuar me Syblertën, që ishte vajza e djalit të tij të vrarë për hakmarrje, një personazh me komplekse psikologjike të thella, sepse martesa e tij ka marrë fund. Pa fëmijë dhe një marrëdhënie inegzistente me bashkëshorten e tij, ai është avokat, duke thelluar akoma më shumë shkërmoqjen e familjeve shqiptare në post/tranzicion, që po vazhdon pafund, në emër të modernitetit. 

Romani duhet parë në disa nivele:

NIVELI I PARË; (shtresëzon gjendje, situata përmes një realiteti që sendërton kontekste /nëntekte, kode/nënkode), me një regjistër të përzier mes standardit dhe gegnishtes, ku kemi surpluset:

a)    surplusi i Kodit të Lekë Dukagjinit:

-       gjakmarrja, romani trajton temën që akoma në malësitë shqiptare, hap plagë të madhe

sociale dhe shoqërore. Ky fenomen që ishte rregulluar, me përmes Kanunit të Lekë Dukagjinit, pas rënies së diktaturës pësoj një keqdeformim shumë të madh, saqë njerëzit vriteshim në emër të Kanunit për hakmarrje të vjetra, pa asnjë normë dhe kriter, madje dhe gratë e fëmijët, që mbrohen fort nga kanuni shqiptar. Vetë Adami, kryepersonazhi, ndihmon në strehimoren e tij fëmijët e mbetur jetim nga gjakmarrja, si në pasazhin e mëposhtëm: Adami kishte kohë që kishte dalë me jetú në Shkodër. Shumë shpejt, shpinë që i kishte lanë Damiani, e kishte kthý në njì strehë për fëmijët pà prindën, kryesisht të vramë për gjakmarrje. Njì shoqatë e themelueme në Londër dhe me degë në Vjenë dhe n’Shkodër, e ndihmonte me ushqime e veshmbathje, por edhe me mjete shkollore dhe me mësues privat. Kishin dashtë me i dhanë rrogë ose qera për shpinë, po ai nuk kishte pranú; ndjente njì kënaqsi të pàmatë pse po kontribonte në rritjen e ktyne fmîve, pse ndante gzimin e jetës bashkë me tâ, f.83. Në roman, autori e njeh Kanunin dhe vendimet e tij, që janë ligje të pashkruara, por rreptësisht të pranuara nga komuniteti i malsisë; “Gjaku për gjak me mbetë” (Kanuni: nye 126: 86),

-       mallkimi, mallkimi nuk është thjesh një thënie, por autori e lidh me prishjen e rregullit

të Kanunit të zonës/Malsisë, ku dëbohen prindërit e Adamit tij nga katundi, pas arratisjes së tyre,  një veprim që dënohej nga tradita zakonore e malësorëve: dukej sikur sillej njì mallkim i fortë mì familjen e tyne; Malcija dhe kush kish lé e do lejke prej Bardh Li­burnit e Bora Zekajt, nuk po mund ndejkan bashkë, f.54, duke e lidhur realitetin letrar me realitetin bashkëkohor,

-       kodi i nderit, kodi i malsisë dhe malësorëve, ishte Bibla e besimit dhe si rregullator i jetës

së tyre të përditshme. Nuk ishte vetëm një kod zakonor por edhe legjislativ,

-       pajtimet e “gjaqeve”, ishte misione të pleqnarëve, si njerëz të veçantë. Pajtuesit ishin

 njerëz të zgjuar, që u zinte vend fjala dhe njihnin jo vetëm zakonet e vendit, por dhe problematikën e sherreve apo ngatërresave, ndaj pajtuesit ishin “gjykatësit modern” që jepnin drejtësi në kuvende burrash, duke zgjidhur çdo lloj problemi, përmes pleqërimit: “pleq thirren edhe burra më za per urti e qi janë regjë ndër gjyqe e pleqni” (Kanuni: L.11/nyje.141: 93), që përfaqëson dhe Adamin, që merr pjesë gjithnjë ndër pleqësime për zgjidhjen e problemeve (pasi dhe jeta e tij ishte falë pleqësisë dhe faljes shumë kohë më parë). Paraqitja e realitetit të njëmentë në trajtën e romanit, ndërlidh “natyrën e faktit letrar”, të hulumtuar gjithnjë në mënyrë të pamfjatueshme (Jacques: 1967), përmes nocioneve gjuhësore. Fundja letërsia nuk e përjashton strukturën mikse në funksionin realist të saj, jo vetëm brenda zhanrit të prozës (romanit), ku zhvendosja e kohës , zhvendos dhe lexuesin në rrafshin e njëjtë kohë-hapsirë, gjithmonë në lidhje me mitin, si një skajshmëri e modelit letar (Fraj: 1973).

b)    surplusi i kanioneve të traditës/zakoneve/etnografisë rajonale, paraqitet

mënyrat e jetesës/zakonet/tradita, ritet e martesave, fejesave dhe kulinarisë, përmes rakisë, pija që është pjesë e traditsë së zonës por dhe si prodhim vendor (që shërben dhe sot si joshje për turizmin vendor por dhe të huaj), që në kohët e lashta. Por, më shumë faqe ka marrë tradita e pleqnimit, ku në sofër të burrave hidhet kutia e duhanit nga kryepleqnari me shprehjen: “Plenija âsht e jotja” , f.49.

c)     surplusi i sendërtimit tekstor, (që e lidh kryerrëfimtarin me gjithë ciklikën e

ndodhive të kohës), në formë triptiku, ku mes dy pjesëve është minikapitulli që quhet: [i ndërmjetëm], që lidh kryepersonazhin me personazhet e pjesës së dytë, pa ndërprerë rrjedhën e rrëfimit deri në vdekjen e tij, ashtu si qëndresa dhe testamenti kanunor, i qenësisë së malsorit të ndershëm/burrëror/qëndrestar/besnik, si shenjëzim i përzierjeve të miteve dhe surreales, realitetit dhe subkjetivitetit. Si autori e shtron çështjen e “hapjes” apo të “mbylljes” së tekstit, apo edhe strategjia e heqjes , ose termi “semiotikë  e neutralizimit të fjalës”:

Duke u nisur nga teksti, kemi disa aspekte të kopetencës së lexuesit si:

a)    kopetenca krahasuese, (vënia në bashkëlidhje kuptimore disa pjesë të tekstit të

gjatësive të ndryshme)

b)    zbulimi i kundërvënieve izotopike, (kapacitetet për të shkoqur iziotopitë  dhe për të

individualizuar organizimin e vlerave bazë),

c)     zhvendosja e këndvështrimit, (këndvështrimi merr shak mga përshkrimi që gjendet në

roman),

d)    zbulimi i sintaksës së thellësive të vlerave, (shndërrimi radikal që nga vlerat

ekonomike - fetare deri tek ato estetike),

e)     kopetenca për gjininë, (pritjet dhe konfirmimi gjatë leximit),

f)      zbulimi i lojrave të thënies, (leximi gradual dhe i ndryshueshëm kritik, që mund të

arrijë në thellësi të vogal apo të mëdha në nivele të ndryshme të tekstit),

g)    kopetenca ndërtekstuale, (zonat e kërkimit dhe krahasimit i këtij romani  me veprat e

tjera të autori, ose më shkrimtarët e tjerë).

NIVELI I DYTË; (shtresëzon, kontekste kohore/historike/memoaristikë etj.) Romani ka një kohë mjaft të ngjeshur ngjarjesh, pothuajse gati 10 -vjeçar brenda (kap. I dhe pjesa e ndërmjetme). Kap. II sendërtohet përmes narrativës post/moderniste. Fabula ka thyerje tekstore nga rrëfimi klasik në posmodernitet dhe anasjelltas:

1.     elementet e rrëfimit post/modernist, si  nyje lidhëse aksiomatike,  që ndërlidhin dy kohë,

 dy botë, dy realitete, tema dhe motive të modernitetit, modernia bart në vetvete theksin e vazhdimësisë kohore  (Demir: 2006),  ku shkakësia e ngjarjeve duke projektuar të shkuarën, (d.m.th. burgimi dhe pleqësimi shërben si faktlidhës me njarjet e jetuara), pra [A-ja e tashmja] dominon mbi rrëfimit mbi [B-në të shkuarën].  Poetika e papërcaktuar e shumëllojshmërisë së përzierjeve zhanrore dhe leksikore, tëhujazon tipare heterogjene, mes modernizmit dhe postmodernizmit (jo me tipare krejtësisht të qarta në letërsinë shqipe të sotme), si pjesë e kësaj letërse të së tashmes, ndërkall një lloj poetike të derterminimit (Ashton: 2005 ), përballë objektit të vetvetes së autorit, rrëfimi si diskurs i vetëreferencës ka gjuhë vetëdëftuese. Marrëdhënia mes autos-it, (syri, mendja dhe mënyra e ndërtimit të njarjeve (kujtimeve) dhe bios-it, (model i botës), pra autos-i është shenjuesi, i shenjuari mbetet bios-i, në të gjitha variantet e paraqitjes, që është e verifikueshme, që  nuk është e dhënë në mënyrë kronologjike, por si një kronikë ndodhish.  E kaluara e lavdishme, nga lashtësia deri sa erdhi në fuqi diktatura, bëhet përmes hulumtimit të intertekstualitetit, që Zhak Derrida e thekson se: s’ka tekst pa intertekst (Kristeva: 1969). Ajo alter-ego e intertekstualitetit në filozofinë postmoderne, dhe interteksti i Markut, që ka si motiv; a)njohjen dhe mosnjohjen, b)progresin social dhe regresin, c)sundimin dhe nënshtrimin,d) praninë dhe mungesën. Shenja ose shenjëzimi (fjala) marrin tjetër dimension, dhe si pasojë e rrethanave historike, se filozofia postmoderne duhet parë si hapje ndaj të shenjuarit dhe peshës së tij, gjë që vjen nga vendosjet e papritura dhe koncepti se burimi i vërtetë i autoritetit të të shenjuarit, është vetë “loja” e ligjërimit (Lushaj: 2018), përmes parabolave rreëfimtare:

-        parabolë e narratorit të personazhit post/modern që di dhe rrëfen, (ose narratori-

personazh që vepron, sheh dhe rrëfen, për edhe funksioni narrator-autor, (narratori autodiegjetik),

-       parabola e  rrëfimi dhe përshkrimit,

-       parabola e kronotopisë,

-       parabola e pastish-it:

a)    të kohës së shkuar/tashmes/ardhmes: (koha e shkuar): edhe kur e liruen, dy muejt para

kohet, f.15;

b)    të kujtesës historike, (revolta e Spaçit/rrëzimi i bustit të Enver Hoxhës); ishte viti 1973,

ajo që do të njihej si revolat e Spaçit, f.20 dhe fragmenti tjetër: sa doli në rrugën e Kavajës, u përball me një turmë të stërmadhe që thërrisnin: “Enver-Hitler”, apo “Poshtë komunizmi!”,

c)     të hapsirës virtuale përmes inteksteve (sms-ve); Ajo: The: “më jep 5 vite jetë”, meqë do

 jetojmë gjasme nga100 të dy dhe të thashë: “unë nuk dua të jetoj gjatë”/Ajo: Kështu, edhe 50 vite t’i jap./Alban N.: Mirë! Unë po marr 95 e ti 5.../Ajo: Hahahahah!

Alban N.: A e di se në botën e magjive 100 : 2 = 200 ?!/Ajo: Nuk e di./Ajo: Ka vite që nuk shkoj në magjistrica, kishë f. 126.

d)    të vetërrëfimit autobiografik; brenda procesit të vetërrëfimit autobiografik kemi edhe

autobiografemat dhe biografemat, rindërtimi i identitetit personal:

-       autobiografema: ishte shkurti i vitit ’91/ ishte data 20 shkurt,

-       biogfrafemat: shtatëmdhȇtë vite t’g’jata,

-       rrëfimi memoaristik, që ka një rëndësi të veçantë dhe pse pak shkruhet apo pak lexohet

në Shqipëri: ishte viti 1973 dhe sapo kishte shpërthý ajo që do të njìhej si Revolta e Spaçit. Ditën e dytë të revoltës, policia e burgut, e ndihmueme edhe nga forcat speciale të ardhuna enkas nga Tirana, ia mrrîni m’e kufizú territorin e kontro­lluem nga të burgosunit në tarracën e mensës dhe në hap­sinën e një sheshi të vogël, në krah të saj. Në përpjekje për me mbrojtë godinën e magazinës së materialeve dhe she­shin mes saj e mensës, u kapën rob nga policia, Pal Zefi dhe dy të burgosun të tjerë prej Shkodre. Mbasi i tor­turuen për vdekje dhe meqë asnjani nuk pranoi me iu ba thirrje shokëve për dorëzim, i mbështetën te muri i maga­zinës që shihej krejt mirë prej tarracës së mensës. Sapo mbushën armët dhe po baheshin gati me marrë në shêjë, Pali u turr drejt skuadrës së pushkatimit me duert e lidhuna mrapa, me bulshîjt e frymë e dejet plot me gjak, teksa thë­rriste: “Gjũni, bre, klysha kurvash!” apo: “Poshtë komu­nis­tat, he racë e ndyet”... f.20. Episodi më sipër, përcillet tek lexuesi me asnjanësi dhe përpikmëri, dhe si përvojë universale po aq dhe personale, që lidh fatin e individit me atë të kolektivit, përmes rrëfimit memoaristik si tek romani i Fatos Lubonjës “Ridënimi”, apo dhe romani i shkrimtarit hebre Primo Levi, “A është, vallë, njeri...?”  .

2.     Marrëdhënia mes individit dhe diktaturës, (është rrafshi që formëson fabulën gjatë

gjithë rrëfimit të kryepersonazhit Adamit). Stuktura artistike e letërsisë si konceptim metaforial dhe e realizimit në shkallën më të lartë artistitike, si përcaktim e një vepre të vërtetë arti në Shqipëri, u refuzua, u mohua dhe u ndalua, se armiku  më i madh i totalitarizmit është kujtesa, diktaturat qoshin ato fashsiste, qofshin ato komuniste, zhdukin dokumente pafund, dëshmi, kujtesën e e shkruar dhe të pashkruar (Zhiti: 2010). Totalitarizmi në Shqipëri kudogjendej. Ai ishte shumëformësh. Ai eleminonte të gjithë armiqtë e “popullit”, opozitën dhe çdo dëshmi të gjallë shkrimore, madje dhe vetë kundërshtarët e tij, se diktatura shqiptare është e njohur si një nga diktaturat më represive të bllokut komunist, ku disidentët asgjësoheshin mizorisht. Farsat gjyqësore ngriheshin mbi bazën e akuzave mbi lidhjet e shqiptarëve me perëndimorët (Bobresku: 2013). Autoi ka krijuar dhe një “konflikt” me realizmin, që është është e pamundur që specifikojmë lidhjet mes “realizmit” dhe receptimit të hapur, përpos problemeve politike, që pashmnagshmërit, trajtohen nga studiuesit anglo-sankson, se “cila është marrëdhënia midis “produktit dhe audiencës” dhe midis “letërsisë dhe propagandës”?  Ka qenë kurthi i imagjinatës krijuese marksiste. Universit konceptual i realizmit socialist, siç përcaktohet nga teoricienët e tij kryesorë, ku prejardhja ideologjike e të cilëve është “rastësisht e patëmetë”, të gjejnë ato cilësi njerëzore që kontribuojnë në krijimin e një “rendi të ri shoqëror” që përfaqëson qenie njerëzore, energjitë e të cilave i kushtohen ndërtimit të një të ardhmeje të ndryshme (Eagleton :1976:37). Në të vërtetë, pushteti i atyre që mbajnë “autoritetin kulturor” është interesante, për më tepër po të tërheqim një paralele midis qëndrimit të “tyre politike” dhe teorisë së Jean-Paul Sartre-it mbi angazhimin në letërsi, të shpjeguar në veprën “Qu’est-ce que la littérature?” (Sartre: 1948: 6). Për Sartre-in, qëllimi estetik nuk mund të jetë i mjaftueshëm në vetvete. Në esenë e tij, ai thekson: funksioni i shkrimtarit është të veprojë në një mënyrë të tillë që askush të mos jetë injorant për atë që ndodh në botë dhe që askush të mos thotë se nuk e dinte, se rëndësia e nocionit të “padijes” në fakt është i ndërthurur me atë të “pushtetit” në prozën e Ernest Markut.

NIVELI I TRETË: (shtresëzon regjistra gjuhësorë mes standardit dhe gegnishtes së folur ose vendore), përmes sentencave post/moderniste si intekste etj. Personazhet e romanit si :Dritani/Damiani/Durimi/Albani/Syblerta/Adam Liburni/ Gjergj Komeni etj., flasin gjuhën vendore. Vetëm emërtimi i personazheve Adam (Adami biblik) dhe mbiemri Liburni, (emër të fisit Ilir me anije të vogla, në kohën e mbretërimit të Teutës Ilire), që patrullonin gjithë detin Mesdhe dhe Jon dhe ishin kërcënim për anijet tregtare të flotës romake, lidhen arketipet e folura të gegnishtes me vetë titullin.  Ajo çka shihet përtej dokeve zakonore autoktone të krahinës, semiotika e strukturës gjuhësore, por dhe asaj të narrativës ligjërimore, në këtë roman na përçon një lloj “arketipi” jo vetëm të funksionit të gjitha niveleve, të perceptimit të kumtit, por është niveli abstrakt i thellësisë që prodhon nivelet sipërfaqësore (Gjikola: 2025),  duke tejkaluar nivelin e gjuhësisë së zakonshme. Mëtimi përmes gegnishtes, sidomos të asaj të folur, se vetë gjuha ka karakter krijues dhe ndërtues. Duke përfshirë në studim, marrëdhënien apo receptimin e gegërishtes në poezinë e sotme shqipe postmoderne, si pjesë e shkrimit të kësaj gjuhe (apo dhe (nën)varianteve të saj), në pjesën më të madhe shqipshkruese në gegnisht, duke përfshirë Kosovën, Malin e Zi dhe Maqedoninë e Veriut, të ashtquajtura ndryshe, variante territoriale të gjuhës (Memushaj: 2004), ndërlidhin të folmet vendore/ krahinore, idiolektet me nëndialektet . Të gjitha këto nën/variante gjuhësore, përbën tërësinë e gjuhës, atë që quhet, gjuhë kombëtare. Problematika e shkrimit të gegnishtes, nuk ka rregulla të qarta, pasi dhe variantet e saj janë të shumta, (përkundër standardit), ku një përqindje e madhe e folësve, flet dhe shkruan gegnisht. Atëhere, pyetja e Hans - Joachim Lanksch: a mund të pranohet si gjuhë kombëtare një idiomë, e cila i është imponuar (Lanksch: 2020), a është e drejtë? Kjo, është një temë shumë e ndërlikuar. Si mund të zgjidhet ky problem? E pamundur, sepse secili ka të drejtë, përderisa gjuha është prodhim shoqëror. Argumentat e mungesës së rregullit të caktur të shkrimit të gegnishtes janë të shumta, por mund t’i qasemi problemit në tre rrafshe:

a)    rrafshi i parë: trajtat e vjetra të shkruara ose “në variantin e fillimit” të zanoreve të tilla

si: ề é è à â ê î ì í ô kanë shkallën më të vjetër të shkrimit të gegnishtes, ndoshta që nga Buzuku,

b)    rrafshi i dytë: trajtat e gegërishtes së shkruar në shumë nën/dialekte të veriut (si dhe

dialekti i Kosovës dhe trevave të tjera shqipfolëse gege, me tendenca drejt krijimit të të një standarti unifikues të gegnishtes, bazuar kryesisht në gegnishten veriperëndimore, të përcaktuar si e tillë nga Rrok Zojzi),

c)     rrafshi tretë: trajta e sotme, përzierja mes dialektit të Shkodrës dhe shumë varianteve të

tjera gege, në formën e një determenizmi gjuhësor, brenda të gjitha shprehive praktike, besimeve, normave morale dhe vlerave materiale dhe shpirtërore, si marrëdhënie e ndërsjelltë e gjuhës standarte me kulturën e një grupi të caktuar shoqëror, që lidhet me etnolinguistikën (Sepir: 1921), ku gjuha dhe poezia si “arti i fjalës”, krijon stilin individual, të secilit poet/autor. Mendimet e ekspretëve gjuhësorë ka qenë pro dhe kundër. Ndërtimi parabolave të unit individual shkrimor, na qaset në formën e një metanarrative si teknikë postmoderne (Walker: 1996) brenda një vepre arti, është krejt normale. Vendosja e formave poetiko/prozaike gjuhësore popullore në sferën më të lartë të stileve dhe tematikave, nuk është një imponim i sintaksës dhe ligjërimit në gegërisht, as imponim në kontekstin shoqëror, por delikatesa e mjeteve artistike dhe aftësia e zgjedhjes individuale të lexuesve, për të moduluar ligjërimin poetik, të një larmie efektesh stilistiko-gjuhësore (konkretisht në gegnisht), të japin mundësinë, për tu vënë në praktikë, përmes distilimit tekstual (Pinsky: 1976). Ndërtimi i prozës, që pasqyron më nga afër vetveten dhe proceset e brendshme të shpirtit, janë mënyra, që dhe lexuesit të mund të njohin veten e tyre ashtu si autori. Përtej kësaj, dilema në semantikë dhe në filozofinë e gjuhës, lidhet me marrëdhënien midis shenjuesit dhe të shenjuarit. Në lidhjen shenjues /i shenjuar marrëveshja luan një rol të rëndësishëm sepse ajo është e bazuar në mjedisin shoqëror dhe kulturor. Rrjedhimisht, themi se një fjalë nënkupton çfarë ajo na shkakton neve sepse ne kolektivisht biem dakord për ta lenë atë të bëjë kështu (Chandler: 2002: 50). Interpretimi i letërsisë nëpërmjet simboleve apo gjuhës simbolike, përmes konteksteve sociale dhe kulturore, kur ajo ka fuqinë dhe aftësinë për të marrë momente nga koha jonë, por si poezia dhe proza, si nocione letrare, të kuptimësojnë jetën dhe si një qëndrim reflektimi ndaj saj, me përmasën dhe kuptimin filozofik të jetës (Gendlin: 1996: 53). Interesi dhe përvoja  e lexuesve, me librin/ prozën/letërsinë në veçanti, lidhet edhe me ndërveprimin mes ndjenjave dhe simboleve të fjalëve, sidomos kur hulumtimi fokusohet në veprën letrare, me synimin për të trasmentuar mesazhin që përcjell autori përmes veprës letrare. Por, sistemet e ndryshme gjuhësore, (në rastin tonë gegërishtja), janë sisteme, që ndikojnë në variacionin gjuhësor (Bell: 1984) në formën e varianteve/invarianteve gjuhësore, përmes skemës:

Fig: skema e variacione të folura gjuhësore sipas Bell-it

 Përsa i përket vendit bosh ose (… trepikëshit), mund të shtojmë “kontekstet” por në epokën dixhitale mund të jenë “studiot televizive” ose “rrjetet socile” etj. Dimensioni i stilit të variacionit gjuhësor nuk është shpjeguar në teoritë sociolinguistike. Variacioni stilistik ose ndërfolës rrjedh dhe pasqyron variacionin ndërfolës.

Në tekst hetohen, fjalëformime, shprehje frazeologjike, mallkime, urime nga gjuha e pasur e gegnishtes verilindore:

Fjalëformimet:papjekun/dykapakshe/kadalë/këtillë/kobzezë/dikujt/pàftofun/përpjetë/drejtpeshimin/mjesdita/kurrnji/andejpari/përtype/përdhe/përtejmë/përrrafshit/përhûmun/ashquajtuna/degëharlisun/hijeranë/mërmërima/përshëndetë/kèrkand/simetri/përsosun/mëdyshja/ripërtrimhen/shtatëmbdhètë/gjuhëlëshuem/parafundit/pesëqind/shëndetlig/papritë/përpoqën/njimbdhètë/përlotën/pàjetë/shpirtmirë/përthithte/stërmadhe/megjithatë/përlesh/përballën/sapoardhun/tërhjekë/gjithnjì/përmendë/atëbotë/kurrgjâ/paditë/mbërthyem/shpërthyem/gjurmëlanës/përpjekje/asnjani/paksà/përkulë/nëpër/kalangërçun/përthyme/nantëdhêtë/njiherit/menjiherë/katërdhêtepesë/asnjenin/mesditë/përlesh/dhêtë/shumëkush/përpara/përmbrênda/njìmend/pesëmbëdhêtë/përtokë/ikanaku/tridhêtë/parashikuem/njìkyt/falmeshnet/kerkând/sapohapun/njìzanit/përtypë/kurrgjâ/travajtë/gjongjergjaj/juglindore/pafunds/pêrflakja/pritshmëritë/vendlindjen/shpeshtoheshin/përpushi/ndërhy/njikshtu/hapërdanë/duarlidhë/bojkaf/merrena/persipri/perqafa/kapërdina/pamujtun/pabanueshme/kryekrejet/mendjehû/përpjetës/babëdaja/armëpushimit/përparme/ndërmjetsit/përtyp/përbri/pànjehun/sojnike/kâmturqisht/dymbdhêtë/shtatzanë/kryepleqnarî/mirëupjekshim/përgjakë/ndejkan/bashkëfshatarë/tjetêrkujt/pagjumsisë/përvodh/tjetërkund/mbasnesër/përkujdesjes/kandvështrimi/parandjenjat/tatëpjetë/konkend/kadakadalë/ujëvarë/teposhtë/kurrësend/shtojzovalle/shpatullgjânë/pasnesërmen/ndërkallje/veshmbathje/përshpejtú/përvjedhë/përthà/pesëmbëdhjetë/flokëverdhë/flokëartë/çskërqejf/bashkëshortit/njëzetepesë/tejkalimit/shumëngjyrëshe/gjâshtmbêtë/pêrbaltë/nandhêtata/bashkangjitej/jetëgjata/flokëdredhuni/përlotura/pâpare/kândvështrim/përjashta/mirëkuptù/katmonedha/zjarrdurues/përmallsjëm/tridhêtë/telenovelat/përnatshëm/përshfaqë/njimbdhêtë/fatlume/palexueme/unisex/kryekput/kontrabufe/mirëpriti/botëkuptimin/vetëshplamje/drit'hanên/keqkuptoj/gjithseshkafja/maspërparshme/mirënjohun/kinematografisë/mikrokreditë/tejpërtej.

Shprehje nga Kanuni: "Grueja âsht shakull për me bâjtë"/"barra e vrame"

Mallkim:- Fol, hè burrë, ty t’folshin shtrigat!

Urime: "Rrnofsh e pleqnofsh"!

Fjalë dhe shprehje frazeologjike : "Qeni i Puks"/"Shka ka barku, t'i qet bardhaku"/"Hekri rrihet sa âsht i nxêtë"/ "Ia kish ndie menderja lagshtinën"/ “Nuk ka dêkë t'mirë"/"Ma mirë djepin thatë se shejtanin mbrendë"/”Plaku u bakêrka si fmìja”.

BIBLIOGRAFIA:

1.      Ashton, Jenifer. (2005): From modernism to postmodernism- American poetry and theory in the twenty century, Cambridge: Cambridge University Press.

2.      Bell, A. (1984). Language style as audience design. Language in Society 13. Cambridge University Press.

3.      Bloom, Harold. (2000): How to read and why?. New York, London, Toronto, Sydney, Singapore.

4.      Brooks, Cleanthi & Warren, P. Robert. (1949): Modern Rhetoric:  New York: Harcourt Brace.

5.      Chandler, D. (2002): Semiotics for beginners, London, Routledge.

6.      Demir, Zekije. (2006). Feminizmi modern dhe postmodern, “Logos-A”, Shkup.

7.      Dobresku, Maria. (2013): Pesë dekada diplomaci, “55”, Tiranë.

8.      Eagleton, Terry. (1976). Marxim and Literary Criticism. London, Methuen.

9.      Eco, Umberto. (1979): Lector in fabual, Bonpiano, Milano

10.    (2006): Fjalor i Gjuhës Shqipe (ASHSH), Tiranë.

11.    Fraj, Northop. (1973): Anatomy of Criticism, Pricenton University Press.

12.    Gendlin, E. (1996): Focusing-oriented psychotherapy. New York: Guilford.

13.    Gjeçovi, Shtjefën. (1933/2018): Kanuni i Lekë Dukagjinit, “Kuvendi”. Lezhë.

14.    Gjikola, Viktor. (2025): Vështrime semiotike për romanin “Gega i motit”; https://www.facebook.com/viktor.gjikolaj.2025.

15.    https://albemigrant2011.wordpress.com/2020/05/01/hans-joachim-lanksch-per-gegnishten-dhe-gjuhen-letrare/ 

16.    Jasques, Derridas. (1967): L’écriture et la difference, Ed. du Seuil, Paris.

17.    Kristeva, Julia, (1969): Le mots, le dialogue et le roman & recherches pour une semanalise, në Semiotike, Paris.

18.    Lushaj, Natasha. (2018): Koncepti i letërsisë postmoderne, “Drita magazinë “, Tiranë.

19.    Marku, Ernest. (2025): Gega i motit, “Buzuku ”, Prishtinë.

20.    Memushaj, Rami. (2004): Hyrje në gjuhësi, “Dituria”, Tiranë.

21.    Pinsky, Robert. (1976): The Situation of Poetry:  Contemporary Poetry and its Traditions. Princeton: Princeton University Press.

22.    Puzo, Mario. (2004): Omertà, “Ideart”, Tiranë.

23.    Sartre, Jean-Paul.  (1948): Qu’est-ce que la littérature ? Paris : Gallimard, coll. “Idées/Gallimard”, Print.

24.    Sepir, Eduart. (1921): Language, New York.

25.    Walker, Thomas. (1996): Postmodernism and the study of the future, Futures Research Quarterly.

26.    Zhiti, Visar. (2010): Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar, “Omska”, Tiranë.