Emi Krosi: Me poezinë e Bajram Torbë-s
- Prof Dr Fatmir Terziu
- Nov 2
- 5 min read
Tema: Protesta dhe rebelimi, si emocion përmes leximit, në poezinë e Bajram Torbë-s.
Nga Emi Krosi
Jo rrallë herë poezia ka shërbyer dhe si motiv për të krijuar një botë më të bukur, përtej realitetit dhe shëmtisë së kohës ku jetojmë. Poeti duhet të ikë përtej vetëvetes. Përtej limiteve, kufive dhe mundësive. Me lirinë e shpirtit. Të krijojë një “hon”, ku të rrokullisen orteqet e “inatit”. Të gjejë një “shteg” përtej rrethimit nga shëmtia dhe e keqja. Të krijojë një botë të bukur. Por, ndonjëherë poetët rebelë si Camaj, apo A. Asllani etj., përmes rebelizmit të tyre, apo hermetizmit tek Camaj, fati dhe fataliteti, tragjikja dhe absurdja, trishtimi dhe dhimbja, janë mesashe që poetët nuk tjetërsojnë realitetin, por e pasqyrojnë atë. Koha e “mbarsur” me trazira, me frikë dhe trauma kolektive dhe sociale, zëzohet fuqishëm përmes protestës individuale kundër përditësisë, si revoltë e brendshme, në ciklin poetik “Ulërima” (Torba: 2020). Një poet klithmues /ulëritës/ çirrmues, që përmes absurdit të njeriut shqiptar, “shkërmoq” të gjithë mediokritetin e kësaj shqoqërie, dhe përmes thirrjes së poetit për ta dëgjuar dhe reflektuar.
Komunikimi me lexuesin vjen përmes ulërimi së absurdit të shoqërisë shqiptare:
- përmes intolerancës/ankthit/pikëllimit të thellë mendor dhe ndjesor,
- protestës dhe rebelimit për/mbi emocionet dhe reagimit ndaj të keqes,
- protesta si qëllim edukimi dhe “katarsisi”,
- përmes metamorfozës së jetës reale,
- krijimi i imazheve dhe ideve të një bote utopike,
- përballja dhe sendërtimi i realitetit të hidhur,
- shkarkimi i ankthit/presionit/revoltës që vjen nga jashtë mjedisit poetik,
- fataliteti dhe tragjizmi i njeriut dhe shoqërisë shqiptare.
Vargjet: fytyra dhe buzëqeshje të shtirrura enden lakuriq ditëve,/Lakuriq dhe kullat, ndonëse të lara me flori,/Gjithҫka e prekshme, nga lakuriqësia venitet,/Por lakuriqësitë i fshehim…/ para tyre mbyllim sytë, poezia “Lakuriq”, vetë fjala [lakuriq] del 19 herë, madje bashkë me çerdhen e fjalëve: [lakuriq/lakuqësia/lakuriqësitë], tregon imoralietin e shoqërisë, që nga veshja /vlerat morali /arkitektura etj. Një realitet totalisht gri dhe i murrmë. Poeti, mëton që pozia të trasmentojnë atë pjesë që jo çdo kush ka guximin ta pasqyrojë, përmes faunës si: minj /merimanga /qen /çakenj /hyena /zhaba /tartabiqe/ zgalem/ zhapikë/ kukuvajka/kalë/ gjarpërinj/ kau/ bolla/ krokodil/mamuth/qen/mace /tigri, pra një realitet sikur një film triller. Qasja poetike përmes;
a) faunës, zvarranikëve apo kafshëve grabitaqarë:[ zhaba /zhapikë /tartabiqe /gjarpërinj/
bolla /minj /merimnaga/kukuvajka etj.], por dhe kafshë grabitqarë: [qen /çakenj /hyena], krahasime me realitetin ku njeriu dhe shoqëria janë të “mefshtë”, të verbër, hipokritë, dashakeqës, zhvatës, egoistë, xhelozë, hajdutë, të korruptuar, të pamoralshëm etj.,
b) përmes krahasimit : [kali/tigri], bën dhe një “krahasim” me fisnikërinë e kalit si
kafshë e dobishme për njeriun, por që autori e përdor, si kafshë punë që urdhërohet si “skllav” nga njeriu dhe tigri kafsha me një shpejtësi marramendësë dhe e fortë, përballet me të gjithë kafshët e xhunglës (poeti përballë turmës që nuk do t’ai dijë për artin), që krahasohet (me “Rinocerontin” kur në vitin 1959 shkrimtari Franko- Rumun, Eugen Jonesku, shkruajti këtë vepër dramatike të absurdit (Ionesco: 2008), në të trajton temën e rrezikut të dehumanizimit dhe të degradimit të njerëzimit. Kjo vepër bazohet në një legjendë, që lidhet me këtë egërsirë e cila thuhet se ka një aftësi të habitshme: sapo e preku njeriun me noçkë ai e shndërron atë në Rinoceront!) dhe klithma apo ulërima e absurdit të poetit përtej fasadave të një reliteti mbytës, ku sundon ajo, që quhet “neveria e dukjes” apo absurdi;
c) klithma/ulërima e absurdit, këlthitja, thirrma e brutalitetit, ergërsisë, poshtërimit të
njeriut si person dhe njeriut socio-shoqëror, që fati e përplas nëpër sintomat e ankthit që kurrë nuk mbarojnë. Poezia e absurdit, është një poezi e errët, plot ankth, tmerre, frikë, errësirë, vetmi, që poetët e guximshëm në çdo kohë i rikthehen makthit të kohës ku jetojnë. Pranimi i vetmisë, është e vetmja gjë që i ka mbetur artistit, përmes obsesionit, ankthit dhe zhgënjimit, se është ndjenja e fajit që njeriu përjeton (Beckett: 1986: 48). Në këtë rrymë, poetët që iu qasen absurdit, kishin probleme me shoqërinë ku jetonin. Qenia dhe Asgjëja, si gjendje të pakuptimta, ashtu si dhe ekzistenca e njeriut absurd, nuk gjejnë shumë justifikime të jashtme, për situatat e tyre. Me fjalë të tjera, absurdi është një pasojë e drejtpërdrejtë e pafavorshmërisë së ekzistencës njerëzore. kurse ankthi, është një gjendje e vazhdueshme e ndërprerë nga periudha shumë të shkurtra paqeje (Ionescu: 1994: 95). Filozofi postmodern (Jean-François Lyotard) e konsideron këtë fenomen, si reduktim të dukurive specifike, në një rend artificial i të vërtetave universale, tipike për të menduarit modern. Varësia e njeriut modern, është fakti i çrregullimeve të ideve, në kuptimin më global, “për të organizuar masën e ngjarjeve që vijnë”, nga bota njerëzore dhe jo/njerëzore, duke iu referuar gjenezës së historisë universale të njerëzimit. Megjithatë, duke qenë se universi është i ftohtë dhe indiferent ndaj kërkimit të kuptimit të esencës njerëzore, ne gjithmonë do të përballemi me situata absurde, ku përpjekjet tona për të gjetur kuptimin dështojnë, për më tepër, izolimi dhe tjetërsimi i përkasin edhe gjendjes njerëzore (Perloff:1990: 18), nëpërmjet vargjeve: vazhdoni brohorisni! Puthuni!/Prapanica fitimtarësh lëpini!/Qurravituni!/Jargavituni duke parë humbësit në radhë!/Veҫ mos harroni rriskun tuaj,/që errozioni e gërryen ҫdo ditë, /Ose…harrojeni!/ Vazhdoni këngën e tyre të marrë…!, poezia “Harruat…”. Këndvështrimi i autorit, spotanisht apo qëllimisht, trajton tema të forta thellësisht sociale dhe tronditëse, përmes poezive: “Monologu i një të papuni ”, ”Kolltuku”, ”Aroma e flamurit ”, ”Të lumtur nga varfëria”, ”Unë jam një”,”Nëpër kafenera”, ”Ulërima”, ku përditshmëria, ankthi, përjetimet, shqetësimet, normalja dhe jo/normalja , realja dhe jorealja, absurdi dhe neveria, vinë përmes poezisë ku ashpërsia e realiteti ulëret fuqishëm.
Mënyra e ndërtimit të vargut, është në formë monologu, klithma dhe ulërima përmes metaforave dhe krahasimeve, por sidomos përsëritjeve në vargje në formë anaforash edhe epiforash, përmes fjalëkyçeve:
fjalët: vargu/botë/iluzion/lakuriq/fasada/mure/dëshpërim/varfëri/ shpirtra /tmerr /merimanga/ sorra/shpresa/çakenj/hiena/ulërij/pi/dehur/zvarrë/dëshira/fytyra/errësirat/hone/llum/kazan/sendet/mbeturinat/zgjohem/mjergull/vjeshtë/ natë /vend /hënë /nata /qiell /dashuri /zhgënjim/ ditë/
marrëzi/ baltë.
Fjalëformime: kacidhembledhësit/ jetëshuar/ pambushura/ shumëkaratëshe/ përgjunjur/ pashpjegueshme /përçudnuar/ gjakmpiksur/ zemërtharë/ përveshura/ bashkëudhëtarët/ frymëmarrë/ zëmekur/ këpucëshqyer/ shpirtvrarë/ sendembledhësit/ këmbëzvarrë/ qerpikmbyllur/ yjeqethur/ gjëmbëmprehur/kokëposhtë/ përflaken/ fishekzjarret/ ngërdheshëshëmtuar/ zemërvuajtur/ buzëqeshjet/ përflakur/ buzëlyrët/ rrufepritës/shpërlara/ shamizezë/ përbaltur/ barkfryrë/ rrugëhumbur/ përbaltur/ buzëngërdheshur/ parakalon/degëngrirë/ zemërlig/ kartmonedha/ vargmal/ rrënjëdala/ buzëplasura/ përjashta/ ҫudibërëse/përmallohem/ rrugëhumbur/pushmbështjellë/ rrënjëshkulur/ kukuvajkash/ bythëgrisurit/ kollarendriturit/ veshpalarë/ shtajzovalle/ fatlume/ rrotështrembër/përbaltur/ qimendritur/ ujvarave/ shpinëthyer/ zemërgjërë/mëshirëplotë/ kukafshehti/ trupdrejta/ buzëngërdheshurve/ shpresëshuar/ rrugëhumbur/ erëmirë/ qëmoti/ squfëverdha/ lakadredhësve/ barkfryri/syhaplluar/ nënqeshi/ spërkatura/ kokëulur/përkulur/ këmbëshpejtë/kobndjellës/ shamizezë/ përbrenda/kryelartë/ përgjaken/ zemërvrarë/ këmbëthyer/ famëkeqe/ buzëmbrëmjet/ zemërtherrur/parafolësit/ përbrenda/ kollarendriturve/ bishtndërshalë/ shalëjashtë/ngatërrohen/ ushkurëzgjidhur.
Njerëz makina, që pa pikën e ndjenjës ledhatojnë,
përsëritja Njerëz makina, që s’njohin stinët, apo kur era fëshfërin,
Njerëz makina, që vuajtjet me fasada i mbulojnë,
Njerëz makina, që kafshimet i kthejnë në lumturi.
Vargjet metaforike: një këmbanë e vakët bie/ qëndis zogj që ziejnë nëpër hapësira/ e nëpër brigje zbulojnë gjokse të virgjëra, plot nur,/diku, fustanet ngjyhen me lulet e livadheve,/ nën lëkurë prashiten ëndrrat me syrin e kopështarit,/hapësirat e qiellit të paprekur, fshihen nën lëkurë/
Sëfundmi: poezai e B. Torbës, përtej regjizorit dhe aktorit, na sjell mesazhe të një shoqërie dhe familjeje të shkërmoqur, apo dhe njeriut të “lodhur” nga pesha e fateve tragjikë të vetmisë, që ka sjellë post/moderniteti. Absurdi dhe klithma, që sendërton poetin, nuk është vetëm në kërkim të indentitetit dhe humanizmit të njeriut vetëm shqiptar, por dhe atij global. Njerëzimi, çdo ditë humb vlerat dhe qenien e tij si: humanizmin dhe dashurinë!
BIBLIOGRAFIA:
1. Beckett, Samuel (1986). The Complete Dramatic Work. London: Faber and Faber.
3. Ionescu, Eugen (1994). Cautarea intermitenta/Search for intermittent. Bucharest: Humanitas.
4. Ionesco, Eugène: (2008): Rinoqeronti, shqipëroi: Gjergj Zheji, “Argeta LMG”, Tiranë
5. Perloff, Marjorie. (1990): Poetic License. Essays on Modernist and Postmodernist Lyric. Evanston.
6. Torba, Bajram. (2020): Ulërima, “FastPrint”, Tiranë.
Comments