Emi Krosi: “Lyra” e Haxhiademit, mes tragjikes dhe neoklacizmit.

ETHEM HAXHIADEMI  “LYRA”

Tema:  “Lyra” e Haxhiademit, mes tragjikes dhe neoklacizmit.

(koha dhe leximi në exnihilis...)

Të kuptosh një poet, një tekst më përtej kohës së tij, nuk është aq e lehtë, jo vetëm brenda bashkohësisë, por akoma edhe më tutje, në rotrespektivë përmes një kohe tjetër, duke na 

përcjellë mesazhe poetiko-letrare të panjohura, përmes përvojës së tëhuajëzimit, ku refketohet vetëdija krijuese e një zëri unik poetik të panjohur në fushën e poezisë lirike si ajo e Haxhiademit, një njohës i neoklacizmit dhe romantizmit të vonë të viteve’ 30-të, ku vizioni poetik, përmes “detajeve” të një realitetit socio-shoqëror tepër konservator, provokoi vrullshëm një poet djaloshar. Për të ndërtuar një marrdhënie, mes konceptit të kohës dhe leximit, nuk mund “ta shuajmë” dëshirën dhe kënaqësinë, mbi konceptin natyror të poezisë, se poezia nuk është çështje vetëm shkrimi, por edhe një mënyrë si mund të lexohet?. Të shkruarit për poetin, nuk do

të thotë , që mund të bëjë me veten kompromise, apo me frikën se nuk ke lexues, se fundja të shkruash, është një pakt mes poetit dhe lexuesin. Por, duhet të dimë si dhe çfarë të lexojmë, se nuk ka ndonjë “recetë të caktuar” për mënyrën se si të lexojmë, (një vepër poetike apo edhe prozaike), por ka shumë arsye se pse duhet të lexojmë (Bloom: 2000 : 21), dhe  “ku” duhet të lexojmë apo ku “duhet të fillojmë” të lexojnë dhe çfarë të lexojmë (ne sot), nuk mundet të varet plotësisht vetëm nga letërsia, por edhe nga rrethanat jashtëletrare. Por, shija e një lexuesi të poezisë klasike, qëndron tek artikulimi i tingujve, sepse mënyra e ekzistencës së një vepre letrare, duhet kërkuar edhe tek thelbi artistik i saj. Nëse, kemi dy lexime në kohë të ndryshme, nga i njëjti individ, do jenë mjaft të ndryshme, për arsye se leximi i dytë, mund të jetë për shkak të rrethanave jashtë tekstore, kur sot libri shqip përpëlitet sikur po jep shpirt (Lleshi: 2021: 5). Edhe pse përvoja e leximit është individuale, sa më shumë të lexosh, do të zbulosh tek X poezi, diçka të re, që nuk e kemi kuptuar gjatë leximeve të mëparshme, duke u pajtuar me idenë, se poezia është “përvojë e denjë e lexuesit”, një gjendje ideale shpirtërore jo vetëm për një lexues të shkolluar, por për çdo lexues të pacaktuar.

PJESA I

Leximit të poezisë së Haxhiademit, mund të qasemi përmes këtyre këndvështrimeve:

a)    këndvështrimi realist: mund të shtrihet në dy fusha:

-       fusha e poezisë: poezia e Haxhiademit përmblidhet në një libër të vogël të emërtuar

“Lyra” (botuar në vitin 1939, ribotuar me 2019), kryesisht me 10 poezi. Fjala ([lyra: në (greqisht: λύρα, lýra] është një instrument me tela i njohur për përdorimin e tij në antikitetin klasik grek dhe periudhat e mëvonshme. Lyra është e ngjashme në dukje me një harpë të vogël: (wikipedia),

-       fusha e tragjedisë: [në vitet ’30 -të, të shekullit të kaluar Haxhiademi botoj tragjeditë:

“Uliksi”, “Akili”, “Aleksandri”, “Pirrua”, “Skënderbeu”, “Diomedi” dhe “Abeli”], tragjeditë ndahen në:

1.      tragjeditë me temë mitologjike: “Uliksi”, “Akili”, “Diomedi”,

2.     tragjeditë me temë historike: “Aleksandri”, “Pirro”, “Skëndërbeu”,

3.     tragjedi me temë biblike (e. k): “Abeli”, që nuk e di pse klasifikohet me temë

 historike, pasi lënda artistike vjen nga bibla, ku autori shfaqet si demiurg dhe dramaturg humnaist (Kastrati: 1944: 100). Në vazhdimësinë e kritikave të kohës, si tragjedian ka respektuar rregullat e tragjedisë klasike ([Vangjo Nivara], Koça: 1940 : 109), duke u quajtura si tragjediani më i shquar në letërsi e re shqipe.

b)     këndvështrimi neoklacist: duke sqaruar më parë termin klacizëm/(neo)klacizëm si:

(periudha e sqarimit dhe ndriçimit të mendjes, një rikrijim i artit klasik (grek dhe romak) se synimi i artit neoklasicizmit, nuk ishte reformimi i artit, por hapja e dialogut me aktualitetin përmes artit klasik.  Dramaturgjia e Haxhiademit (është trajtuar nga kritika e kohës e viteve ‘30-‘40 dhe pas viteve ’90-të, ajo mori një ripërcaktim tjetër), duke u cilësuar si bartëse më domethënëse e dramës neoklasike shqiptare (Elsie: 2006: 158). Tejkalimi ose “përmbysja” e normave të neoklacizmit, përkon edhe me neoklasicizmin e shkollës së Corneille-s, që padyshim ndikoj në rivitalizimin e mitologjisë dhe miteve biblike, por sipas tipologjisë neoklasike si normë estetike (Leka: 2021 ).

c)     këndvështrimi i realizmit magjik: krijimtaria e tij ka edhe aspeskte të prirjes

së realizmit magjik, ku ndihet mungesa e pranisë së Hyjnive, që “nuk ndërhyjnë”, në lëndën poetiko-tragjediane, duke mos e lidhur veprimin dramatik me një mbulesë mitologjike, por historiko- realiste, përmes edhe ragvimeve të realizmit magjik (sidomos tek poema “Nymfat e Shkumbinit”).

PJESA II.

-       Koha dhe leximi në ex nihilis...

Tre dakada më parë, me rënien e murit letrar të sociorealizmit, shumë vepra të poetëve të ish të dënuarve politik, që dokudo u shfaqën si “ajzbergë”, por shumë mbetën sirtarëve, (të ruajtura në fshehtësi nga familjarët), vepra e Haxhiademit pa dritën e ribotimi, pas pesëdhjetë vitesh, ndërprerje, si “armik i popullit”, tragjedani humanist, duke i qëndruar besnik tragjedisë klasike  të viteve ’30-të, nën dritën e rivitalizimit të klasikëve “par exelence” në tragjedinë shqipe, gjeti rudhën për tek zemrat e lexuesve të rinj, në kohë dhe moshë. As rrënimi i “kulteve të rreme” nuk e përmysim dot, panteonin e ngritur nga koha.  Jehona e debateve të fundme, se përmbysja e maksinave të “njeriut të ri” të realizimit socialis është “krim horror”, po bjerr akoma kohën.  Koha e brendësuar, më përtej ndryshimit të individëve, ka ringjallur nga gërmadhat “ferrin e vetvetes”, që shpaloset përmes vargjeve: ah, jo, nuk trembem un nga disa çuna/Qi dalin nga nji herë e shesin mend/Dhe mbarë as fare nuk u eci puna/Mbasi detyrën shpërdoruën pa vend/E si ç’më ra në vesh, sa bes’ s’u zuna,/Nga vjedhja n’burg i vun të han’ me qent/Këtyne u kujtoj pra qi godita/Ca përmendore porsi piramida (14.III. 1937), nga poema: “Kanga shekullore 1912-1944”. Një rëndësi specifike në letërsi, merr koha reale. Një kohë tjetër, që ka pak lexues të mesën, që receptojnë veprën e Haxhiademit, që e kuptonte më mirë lëvizjen e kohës (Plasari: 1991: 5). Ajo është një kohë e pambarimtë. Koha aty është vetëm e tashme e përjetshme.  

Koha dhe hapsira janë sinonim i ekzistencës, ku Uni poetik lëviz në dy dimensione: kohë/hapsirë. Transferimi në kohë, apo siç njihet në kritikën letrare “arratisja prej kohës”, shtrihet mëpërtej betejës ekzistenciale për të mbetur dhe jetuar (Cani: 2010: 37). Brenda gjithë asaj kohe të përjetuar njerëzore-historike dhe poetiko-fizike, koha mbart vlera dhe qëndrime liridashëse , që në aspektin indidual, në lidhje me lexuesin, poetët ndërtojnë ironinë e fatit dhe kohës.  Koha reale dhe hapsira (e brendshme) e lëvizjeve metaforiale të poezisë, janë një kombinim planesh, që zëvendësojnë njëri-tjetrin,  duke prodhur tragjizëm, revoltë dhe paradoks, si profeci tronditëse, që lidh krimin me absurdin e kohës. Nuk është vetëm konflikti mes moralit politik dhe shoqëror, por edhe përdhunimi i vlera individuale dhe njerzore të poetëve (intelektulë) të burgosurit, bashkë më energjitë e fshehura, se fuqitë e errësirës nuk njohin asnjë lloj ligji, për më përtej djallit biblik, deri tek djalli i kuq komunist. Në një terren tërësisht të panjohur, lexuesi duhet të matë distancën estetike (Jauss: 1982: 52) dhe matjen e vlerave midis dy brezave lexuesish, lexuesit (në poezinë shqipe ka patur një elitë lexuesish që mund të quhet në këtë  rast “të konsumuar”), duke skajuar tashmë një tjetër brez lexuesish, sepse përkundër “pritjes të zakonshme” sjellja e lexuesit shqiptar  mund të jetë negative ose pozitive, rreth një teksti të panjohur më parë. Ka shumë dyshime, dilema, moskuptime, pyetje, kundërshtime mes dy leximeve, në të kaluarën dhe të tashmen, (ndalimi veprës ishte për gjysëm shekulli). Vetë lexuesi duke u mësuar me vështirësitë e të kuptuarit të një lloji tjetër poezie, receptimi i poetit  po kalon në të ashquajturën “e tashme pakohësisht”, se letërsia  bëhet e kuptueshme e rindërtuar në bazë të konceptit të kohës, që mund të quhet edhe “kohë e ndaluar”.

PJESA III.

Pjesë e kësaj trajtese është vetëm “Lyra”, pasi për tragjedinë është shkruar dhe thënë më shumë (e.k), “Lyra”, si pjesë e lirikës së Haxhiademit, është një shënjim mes kohës së hershme, pa pretenduar se mund të jetë një Carducc, (Carduç)  një Baudelaire (Bodler), apo edhe një Mjedë, edhe pse Fishta ishte një (neo)klasik, stili mjedian dhe Mjeda, jan më afër stilit të Haxhiademit. Përmes përplotmërisë së një vepre, qoftë edhe një libërth u vogël xhepi, mund të gjesh, hirarki vlera të çuditshme, saqë habitesh edhe kur janë në largësi kohore receptimit, madje shekullore. "Lulet e së keqes " të Bodlerit, vetëm pas një shekulli, francezët mësuan për një poet rebel, kundër rrymës dhe kohës. Po për "Iliadën" dhe "Odisenë" bibla e fillesës së letërsisë botërore? Le të vijë më këtej? Po, Shekspiri pse duhet të lexohet, të studiohet (madje Shekspiri dhe tragjeditë e tij bashkë me "Komedinë Hyjnore) janë dy tekstet më të lexuara, më të studiuara dhe më të debatuara nga të gjitha tekstet e shkruar (letrare), pas tekstit biblik. Apo "Komedia Hyjnore" e Dantes, ç'duhet sot, ku lexuesi i sotëm as do t’ia dijë për Kishën dhe Zotin.

Pse veprat e ish-të dënuarve, quhen të "dobëta", "pa shtyllë kurtizore", "pa lexues", sepse edhe në bashkohësi ishin të refuzuara, se lexuesi i sotëm " nuk të ngjitka në majë" se majat, qenka zënë. Atëherë ç'duhet të bëjë një studiues sot? Akoma ta vlerësojmë një vepër nga biografia, se XY është akoma " reaksionar" ashtu siç ndodhi me Fishtën? A mos vallë, edhe veprat e Agollit, të digjen "si heretikë" të realizmit socialist?

-       Parathënia si “paratesk” apo “ad hoc” i Parathanëjes së Haxhiademit.

Në këtë kuadër, Haxhiademi është një ndër poetët e vitete ’30-të, që i shkruan të gjitha parathanëjet në të gjitha veprat e tij. Që në fillesë, çdo studies ndeshet me korpuse kalimtare poetike, tekste autonme të shkruara në prozë, (që mund të jenë trajtesa të mëtejshme jashtë kopusit ekstra letrar), siç është paraqitur nga Arian Leka, (në Konferecën Shkencore për Haxhiademin, në qershor 2021); me temë: “tipare dhe veçori të estetikës dhe stilistikës së Etëhem Haxhiademit, vëzhguar përmes dëshmive të tij – Parathanëjet e Haxhiademit!” se prania e vazhdueshme e parathanëjeve si peritekste, në veprat e Haxhiademit, përjetohet si ritual ndërmjetësimi, që e shndërron në akt publik ndodhinë personale të autorit gjatë shkrim-botimit të librit, si peritekst dhe epitekst (Leka: 2021), një model tërësisht tekstor që shërben si ndrëmjetësues komunikimi me lexuesin e sotëm, në një kohë me sulme dhe kundërsulme.

Kjo mënyfë paraqitëse modelore, sjell edhe një lloj “dialogu të brendshëm” me lexueisn shqiptar të kohës. Vetëm autori tek parathanëje e “Lyrës” shkruan: “me gjithë këto sá u tha sipèr, un prap përmblodha nji volum të vogël të vjershavet të mija dhe ja paraqis publikut shqiptar. Nji punë e pakët, por e kujdesëshme, qi besoj se do t’i vlejë mjaft literaturës s’onë të vorfën”

 (Haxhiademi: 1937: 11), por si parafatëse të periteksteve, trishtueshën duket sikur u shkrua edhe fati tragjik i tij: “dhe deri sá në kohën e soçme idealizma quhet nji marrëzi, duhet t’a këtë dhe shkrimtari fatkeq vendin në çmendinën e Vlonës” (Idem: 1937: 11), është vetëm një tendencë,

për të komunikuar më në thellësi, sidomos në bazë të teorive të interpretimit të teksteve klasike nën prirjet e studimeve bashkëkohore. Pozicioni im , është të përpiqem t'i rezistoj subjektivizmit nga njëra anë, por nga ana tjetër, të lidh analizën e formave simbolike me ngjarjet dhe rastet konkrete socio-shoqërore dhe publikun, se bota e jetës së përbashkët, organizohet atë në mënyrë të tillë, që lidhjet ndërmjet formave teorike dhe interpretimeve përshkruese, të kenë një objektivitet të plotë është e pamundur se vetë letërsia është subjektive (siç, natyrisht është), ku edhe njeriu mund t’i lërë të lira ndonjëherë, ndjenjat dhe dëshirat. Shtresimi social dhe “qëndrimi naiv” i një epoke të shkuar, lidhen pazgjithshmërisht me teoritë aktuale, që së bashku me praktikën letrare bashkëkohore, pësojnë “zhvendosje ekuilibrash të mëdha” në mënyrën,

sesi ne mendojmë dhe ndoshta më e rëndësishme, është sesi të shkruajmë të kaluarën (Richter: 1998: 286).

-       “Lyra” poetika e komunikimit përtej gjithkohërave.  

"Lyra" e vetmja vepër lirike me 10 poezi në një libër, që përveç disa shkrimeve të shkurtra përcjellëse, i vtemi që ka bërë një qasje më “iponuese” ndaj lexuesit të sotëm, (është poeti, përkthyesi Shpend Sallkau Noe), por edhe si “imponim ndaj kritikës”, në kundërpeshë me kritikën e gabuar autobiografike, që e ndajnë akoma letërisë në “klane” apo “prona”, duke ia mveshur asaj errësire degraduese të vetë poetit, që fillesën e pati në vitet ’30-të, pa një monument të rëndësishëm në panteonin e letrave shqipe, nëpërmjet magjisë së vargut (Sallaku: 2020). Në këtë qasje, kodet letrare të poetit, që nga parathanëja, janë një manifest i thjeshtë sipas Noe-s, deri tek një analizë për secilën poezi më vete. Ky libër akoma është i pakuptuar dhe i pavlerësuar, një harresë e qëllimshme, në kujtesën kolektive të lexuesit shqiptar të këtyre dekadave, sidomos “lexuesit elitar” apo kritika që akoma vuan nga kulisat e “madhështisë së rreme”, përpara një poeti klasik aq njerzor, që jetoj dhe krijoj në një realiteti më (përtej)njerëzores, mes relaes dhe surreales. “Nji libër poezish që ndoshta as nuk u lexue, as u kuptue dhe as u respektue si dhe si duhet, mbasi menjiherë mbas botimit do të vinte pushtimi dhe bashkë me të edhe kriza ma e madhe morale e shoqnisë shqiptare., kështu që kjo vepër nuk mori jo mirnjoftjen e kohës kur ajo u shfaq, po as të krejt kohnave që erdhën ma pas” (Çefa & Radi: 2020), kumti poetik është i hapur për çdo lexues bashkëkohor.

-       Elementet përbërëse të lirikave dhe klasifikimi.

Sipas këndvështrimin tim, këto lirika ndahen në:

·      lirika e dhimbjes: (“Galatés” dhe “Nata e zezë” është një poemth në formë elegjie me stofa 10-vargjesh, ku strofa; 1/4/6/7/9/10 janë me 10/ 11-rrokësh, kurse strofat; 2/3/5/8 janë 6/5 rrokësha me rimave të përziera: [të puthura/të ndërthurura]:{ a/ b, b/ a/ c/ d, d/ c/ e, e}),

·      lirikat e dashurisë: (“Prej së largu” dhe “Asaj” një lirizëm modern i shikimit të dashurisë përtej kormizave të kohës, ku dëshpërimi i lë vendin shpresës me një strukturë vargore tek “Prej së largu” me 8 vargje: [me 8 - rrokësha/rimë të kryqëzuar {a,b/ a,b,/ c,d/ c,d} kurse “Asaj”, vargje: [6 strofësh me 7 - rrokësh/rimë e kryqëzuar]:{a,a/a,b/c.c}).

·      lirika romantike: (“Andrra e jetës” dhe “Kohë e kaluëme”, janë vargje që duken edhe për cilësinë apo edhe nivelin artistike të një lirizmi më të skalitur, ku spikatin vargjet: shpesh her’ mallngjehem kur në mendje m’sillet,/E bukura kohë e artë e rinisë s’ime/ dhe vaja ke qerpikët më mëshlltillet. Ndikimet janë nga neoklacizmi europian por sidomos nga ai romantik, por sipas variantit të tij, me tercinat 12 - rrokëshe).

·      lirika atdhetare: (“Naim Frashërit” dhe “Kanga Shekullore 1912-1937” janë dy poemtha, ku poeti tek e para larton figurën e poetit tonë kombëtar Naimit përmes vargjeve: o kangëtar hyjnor, a po qetsohe//Në pellgun e vorrezve të shkretueme/Prej kohës së harrueme,/Qi pasqyrohen n’ujin e Bosforit?/Përpjet nuk ke si çohe/Prej vendit ku ke mbetun,/Se zemra t’u ka tretun/ Atdheun Të shohish qi aq shumë e deshe/Edhé me bukuri të mdha e veshe!. Poezia është shkruar me strofa 9 vargëshe: [v.1/2/4/8/9 janë 11- rrokësha, v. 3/5/6/7 janë 7-rrokësha me rimë të ndërthurur: {a/ b, b,/c, a / d, d, /e, e}, kurse poema “Kanga Shekullore 1912-1937” , krijuar për 25 -vjetorin e Pavarësisë, ku çmohet liria  dhe simbolika e saj por edhe shpërdorimi i saj dhe dinjitetit njerëzor, por jo me përdhunë, pas vitit ’45. E ndërtuar me strofë 8 -vargore, me rima: [a,b/a,b/a,b/c.c ]).

·      lirika alegorike: (“Lufta e dragonjve me kuçedrën” është një poemth satiro -alegrik, ku është marrë edhe lënda kryesore është ironia, që mesa duket shërbeu edhe si “lëndë” për anatemimin e poetit, kundër sistemit të së keqes dhe ligësisë, ku poeti i kundërvihet padrejtësisë, duke u rebeluar ndaj të keqes (robërimit të kuçedrës) për të jetuar i lirë dhe i gëzuar, e ndërtuar me stofa 10 vargore: [v.1/3/5/6/9/10 me 12  -rrokësha, v. 2/3/4/8, ndërtuar me 7-rrokësha] me rima të puthura dhe të ndërthuara:{a,b /a,b /c/d.d /c/e, e}).

-       “Bukuria tronditëse” tek poema lirike “Nymfat e Shkumbinit ”

Poezia lirike e Haxhiademit, përfaqësohet nga poema “Nymfat e Shkumbinit” (Idem: 1939/ 2019) një përngjasmim me memodelin gjuhësor të shkrimit të neoklacistëve, por edhe futet në kategorinë e të mrekullueshmes në letërsinë shqipe. Një term që estetikisht njihet edhe tek krijimet e shumë autorëve dhe si simbolika e një bukurie të pambërritshme (Gjoka: 2018).

Në kufi mes përrallës dhe legjendës, stuktura artistike e poemës, është dhe në shtratin ë trashëgimisë kulturore e shpirtërore të shqiptarëve të vjetër, mbi të cilin shtrihet fantazia krijuese e Etëhem Haxhiademit (ashtu si “Nusja e Mrekullueshme” e Koqilit), që mbështetet në të  pamundurën dhe të mrekullueshmën. Në këtë vepër jemi në botën e mrekullive të zanave si kategori estetike e të magjishmes. Në këtë kuadër, në lidhje edhe me përfaqsuesit e atutorëve të brezit të largët të viteve ’20 -‘30, në aspektin e boshtit tematik është fakt, se dukshëm dëshmohet një shkëputje dhe një distancim nga lëvrimi i temës atdhetare, mbizotëruese në autorët e brezit të parë. Tema atdhetare, vjen duke u rrudhur. Motivet erotike apo të natyrës (trajtohen gjerësisht tek poetët e atij brezi, Lasgushi dhe Asllani), duke u frymëzuar nga natyra e bukur e vendlindjes, si njëjtësimi artistik i njeriut me bukurinë që e rrethon, është një bukuri estetike në veçanti (Neziri: 2004: 60 ). Shëmbëllimi në kohë relativisht të largët të Nymfave me Sibilat e Bodanit: kumbon zani malesh e këlthet ndë shkretëti,/zihariq me dhanë e udhë të drejtë/shekullit me çelë, e fajevet për mengji/pagëzimnë predikon,mbë këtë jetë/kuj do me shelbuem pa rrenë e sherregji,/ndë Parrisit vend të gjanje si do vetë,/tue trusun kryet e asaj bishë,/mirë t'u bamë e shpesh tu votë n'Kishë (1585, “Sibila persika”), tregon se kjo kategori e të bukurës së madhërishme ka një shtrat shumë të hershëm dhe në emërtimin e nimfave: [Kaliopeja, Uranija, Melomena, Helikona, Thalija, Eratoja, Terpsikora, Aglaja, Rufrosina].

Kjo simbolikë e parnasit helenik (Koça: 1940) shtrihet përgjatë gjithë poemës me:

o   simbolika e të mrekullueshmes magjike: (nyjfat dhe driadat me bukurri mitologjike), përshkrimi i natyrës, malit, pyjeve, lumit të Shkumbinit, si ndërtimi fabulor ka befasinë ([strofa 3 vargore, me 11- rrokëshe dhe gjysëm vargu me 5-rrokësh me rima{ab/ab}]. Poema përbëhet nga 80 strofa, që “hyjnizon” bukurinë e Nymfave, Najadave, Driadave, Oreadave etj., që jeton në ujërat e bukura të Shkumbinit): ndër zaje të Shkuminit ku rrëqethen/E të shkumzuëme valet prap përndahen,/Ku lisat buzës s’zij e rrisnin gjethen/ Nymfat po lahen, (iden: 2019, f.18),

o   simbolika e bukurisë tronditëse: ato jan’ndemun n’ujin e kullumun/E trupat lark u duken bor’të bardha;/Në krahanuer shkëlqejnë tyke notumun/Gjijtë porsi dardha, (po aty, f 18), një flakrim i bukurisë dhe jetës përrallore të nymfave në viset e bukura shqiptare (Gjon Zaveri-Spasse: 1941),

o   simbolika baritore:  përpara djalit bukurosh i ndehet/Bagtija qi nga zilet përgëdhelet,/Dhe me tërfil e bar ajo ushqehet /Qingjat me delet, (po aty, f. 20)

o   simbolika erotike/sentimentaliste: djelmoshat qi prej bote s’lishin dije/Ka kqyrshin se ç’ka lindur Eurinoma,/Filluen t’u trakullin prej dashunije/Zemrat e njoma, (po aty, f. 29), si pjesë e rrymës romantike të vonë, të përfaqësuar nga poeti elbasanas, që na e reciton kumbueshëm magjinë e vargjeve te veta me shpirtin e nji gjuhe që ai e beson hyjnore…(Radi: 2015),

o   simbolika e realizmit magjik, ku thjeshtësia dhe magjepsia nga bukuria e atyre femrave-nimfa, nuk çon në aktin e metamorfozës duke sendërtuar një kombinim poetik mes reales dhe magjikes, mes njerëzores dhe mitikes, si një kundërvënie mes një ngjarjeve fantastike dhe paraqitje së saj në mënyrë realiste, se lexuesi arrin t’a kuptojë ku gjithçka e çuditshme, fantastike apo magjike pranohet si normale (Canosinaj: 2013 ), një model të realizmit magjik e sjell edhe M. Kuteli tek tregimi “Lugetërit e fshatit tonë”, një miksim me përfytyrimin e poetit, ku fantastikja është prania e nifmave, dhe habia e djemve të fshatit, (pra marrdhënia me fantastiken), kurse magjikja nuk arrihet, pra marrdhënia me djemtë, nuk realizohet: djelmoshat qi prej bote s’lishin dije/Ka kqyrshin se ç’ka lindur Eurinoma,/Filluen t’u trakullin prej dashunije/ Zemrat e njoma, (po aty, f. 29). Fantastikja jeton në kufirin mes dy zhanreve: të magjikes dhe të çudishmes, sipas C, Todorov-it .

-       Poetika semantike dhe gjuhësore tek “Lyra”.

Poezia e viteve 1914-1944 e kapërcen modelin dominant e të njëtrajtshëm të romantizmit dhe shfaq interesa të ndryshme: veçanërisht për botën e brendshme të heroit lirik, por edhe shqetësime më të gjera, ku përthyhet bota e brendshme e heroit lirik, i cili shfaqet me zërin e tij individual e të dallueshëm. Boshti tematik zgjerohet në përkatësi të ndryshimeve me frymën e poetikës së re, që tashmë lidhet me depërtimin në thellësitë e botës së brendshme të heroit lirik (veçanërisht në lirikën e viteve ‘20 –‘30) dhe fokusimin në problematikat e shoqërisë shqiptare,

si dhe rritja e kontaktit me poetikat europiane, të cilat nxitën dhe çuan në ndryshimet në elementet formalë: si vargu, struktura ritmike, gjuha, figuracioni etj. Këto ndryshime bëhen më të shfaqshme në gjuhë, elementi thelbësor i sendërtimit të përmbajtjes, nëpërmjet të cilës arrihet të krijohen forma stilistikore të panjohura më parë. Materia gjuhësore, përpunohet në të gjitha njësitë e saj, si me ndryshimet në aspektin tematik e përmbajtësor, ashtue edhe estetik e gjuhësor, që reflektohet në një krijimtari poetike që kërkon një lexues më specifik, që fatkeqësisht rrit hendekun midis saj dhe lexuesit, pasi ky i fundit ishte mjaft i kufizuar. Nëse duhet të futemi b renda kodit poetik, përmes një vëzhgimi të imët gjuhësor, ku organizimi poetik gjuhësor i Haxhiademit, ka metër, rimë, figura gramatikore dhe vetitë fonetike poetike, dukshëm “dallohet një shmangie e mënjanime nga një përdorim i saktë i trajtave të pranuara ose të parapëlqyera brenda rregullave të variantit letrar që ka zgjedhur shkrimtari” (Stringa: 2003: 29). Në vëzhgimin e gjithë veprës së Haxhiademit, kemi një lëvizje gjuhësore , mes varintit të mesëm dhe variantit toskë (e.k), pasi akoma nuk kishte një variant të njësuar të shkrimit të shqipes, pasi si një elbasanli që ishte, përdori gjuhën e Elbasanit, pra trajta kalimtare, e pastër, sepse e folmja e këtij qyteti ishte edhe kufiri mes toskërishtes dhe gegërishtesh. Me përdorimin e kësaj gjuhe Haxhiademi, futet në bërthamën e krijuesve të variantit të mesëm letrar, mbi bazën e elbasanishtes, që në atë periudhë, ky variant merrte rëndësi të veçantë se afronte dy dialektet e shqipes, në gjuhën e shkruar zyrtare, “gjithmon të përdoret dialekti i Elbasanit, i cili asht pranue si nji djalekt i përbashkët e zyrtar për shtetin t’onë” (Fletorja Zyrtare: 1923).

-       Aspekti fonetik tek “Lyra”:

1.     Ruajtja e zanores hundore a:

   zan, mâ, kan, t’amël, kang, rà, t’arta etj.

2.     drejtshkrimi i dyzanoreve uë(e)/yë(e):

kulluëm, nj’kruë ,vuë, kaluëme, duër, afruëm, qëndruën, rrotulluën, vuën, zuë,i fryën etj..

[futja e {ë}në mes diftongut {ue/ua} ishte procedurë shkrimore edhe e shumë poetëve të tjerë elbasana, por më vonë ky diftong ra, dhe mbeten vetëm trajta e sotme {ue/ua/(u)}],

3.     përdorimi i grupeve të bashkët ingëlloreve mb/nd/ng/ngj:

kamb’t, kangutuan, nginum, kang, mallëngjyeshëm, ambël, tingëllonin, mbajshin, ngjajshin ngjomën,

4.     Prania e zanores [ë] të pazëshme në pozicion fundor dhe jo fundor:

kjartë, artë, t’kallzojë, n’dorë, hyjnorë, rrotulluën, bashkuën etj.

5.     Prania e ndërzanores – n’

n’ zaje, n’anë, n’ujë, n’breza, u ndehen, dashnin, t’plagosun, pasosun etj.

6.     mbaresa e gjinës femrore të shquar nga: [ ia/ja]:

bukurija, Poliymnija, Pellazgjija, Thalija, Uranija, dashunije etj.

7.     përdorimi i [‘aspostrofit] dhe trajtat e shkurtra:

t’detit, t’kohës, t’ amël, t’kallzoj, ‘to, m’i, t’a, s’e, t’këndojë, n’mes, t’kërcimit, zan’, t’i, n’ato etj.

-       Sistemi foljor:

1.     Prania e paskajores:

e kan fut, e ka vue, me ja nisun, tue fërkunum, asht tuj ndejtun, etj.

2.     Përdorimi i përcjellores në format [tyke + pjesore]:

e tyke lojtun, e tyke ecun, etj.  

3.     Prapashtesa [-un]:

kullun, notumun, puthun, rrudhun, kangtumun, thimun, ngimun, trazumun, dallumun, qëndrumun, trazumun, takumun, bashkumun, pushun, përlotun, fërkumun, shkumun.

Haxhiademi me prashtesat [-un], që në “Lyrën” janë të shumta, por (është vjelur vetëm “Nymfat…”). Poeti, në atë kohë e mendonte elbasanishten si themelin e gjuhës letrare shqipe,

“një gjuhë” që duhet studiuar nga gjuhëtarët, si një nga variantet e mesme letrare, mbështetur tek elbasanishtia e gjysmës së parë të shekullit të kalur, ku regjimi ndryshoj edhe gjuhën edhe jetën e Haxhidemit, duke e fshirë fare nga sistemi i historiografisë dhe letërsisë shqipe, ku akoma dhe sot konsiderohet si “armiku i popullit”.

Sëfundmi: poezia e Etëhem Haxhiademit, është një poezi që kritika duhet ta çlirojë atë nga “ikuzicioni ideologjik” dhe të aktivizojnë mekaniznin selektiv të vlerës. Çdo studiues, nga çdo anë apo çdo rrymë, përmes tekstit të hapur, mund të dekodojë kodet e veprës poetike të Haxhiademit, duke shpëfillur totalisht “lustrën biografike”, për të mbushur boshllëkun letrar dhe distancën e lexuesit të krijur në kohës, me një të vërtetë: se veprat letrare janë të pakoh! Ato, janë mesazhe unike që dritërojnë të ardhmen e çdo kombi, përmes të vërtetës së fjalës së lirë, që është shenjtëruar që nga fillesa biblike.

BIBLIOGRAFIA:

1.      Bloom, Harold. (2000): How to read and why?. New York, London, Toronto, Sydney, Singapore.

2.      Cani, Defrim. (2010): “Dielli i vështirë”  dhe koha e poezisë, “OMBRA GVG”, Tiranë.

3.      Canosianj, Viktor. (2013): Realizmi magjik në Shqipëri, “Gazeta shqiptare”, 24 mars, 2013, Tiranë.

4.      Cefa. Anton & Radi, Jozef. (2020):  Et’hem Haxhiademi, klasicisti i letërsisë shqipe, “Kult plus”, 14 mars, 2020.https://www kultplus.com/libri/ethem-haxhiademi-klasicisti-i-letersise-shqipe/

5.      Elsie, Robert. (2006): Letërsia shqipe: Një histori e shkurtër, “Skanderbeg Books”, Tiranë.

6.      Fletorja zyrtare, Tiranë, vjeti 1923.

7.      Gjoka, Behar: (2018): Anton Pashku, fantastikja autoriale e tregimit Floçka, “Mapo letare”, 24 Mars, 2018, Tiranë.

8.      Haxhiademi, Etëhem. (1939 - 2019): Lyra, botim I, v. 1939, “Luarasi”, botim “Poeteka”, Tiranë.

9.      https://sq.wikipedia.org/wiki/Lyra.

10.    Jauss, Hans Robert. (1982): "Literary History as a Challenge to Literary Theory," Ed. Towards an Aesthetics of Reception, trans. Timothy Bahti. Minneapolis: University of Minnesota Press

11.    Kastrati, Ejup. (1944): Përfaqësuesit e dramaturgjisë shqipe, “Revista letrare”, Tiranë, (ribotim nga “POETEKA”, 2019, Tiranë).

12.    Koça, Vangjel. (1944): “Abeli” dhe “Lyra” e Etëhemhaxhiademit, “Tomori”, Tiranë, (ribotim nga “POETEKA”, 2019, Tiranë).

13.    Koça, Vangjel. (1940): “Abeli” dhe “Lyra”: të Etëhem Haxhiademit, “Tomori”, Tiranë.

14.     Leka, Silvana. (2021): Etëhem Haxhiademi – çështje të rikonceptimit të termave brenda (neo)klasicizmit: (në konfrencën shkencore mbarëkomëtare; “Dramaturgu-poet Etëhem Haxhiademi në fokuisn e trajtimeve gjuhësore dhe letrare ”, Instituti i Studimeve Albanologjike dhe Akademia e Shkencave të Shqipërisë dhe Instutiti i Gjuhës dhe Letërsisë (Departamenti i Studimeve Letrare), Tiranë, 25 qershor 2021.

15.    Lleshi, Xhevahir. (2021): Libri shqip përpëlitet dhe po jep shpirt, “ExLibris”, Tiranë.

16.    Neziri, Ujkan Ymer. (2004): Poetika e krahasimit, “KGT”, Prishtinë .

17.    Plasari, Aurel. (1991): Portreti i vonuar i tragjikut Etëhem Haxhiademi, “Drita”, 9 qershor 1991, Tiranë.

18.    Radi, Jozef. (2015): Pak rreshta për “Lyrën” dhe Haxhiademin, “Radi & Radi ”, (botura së pari tek “Poeteka”, nr. 36/2015, e ripunuar): https://ww.radiandradi.com/pak-rreshta-per-lyren-dhe-per-haxhiademin-nga-jozef-radi/

19.    Richter, David H. (1998): The Critical Tradition Classic Texts and Contemporary Trends. Bedford Books: University of Chicago.  https://qdoc.tips/david-h-richter-the-critical-tradition-classic-texts-and-contemporary-trends-3rd-ed-2006pdf-2-pdf-free.html

20.    Sallaku, Noe. Shpend. (2020): “Lyra” – Etëhem Haxhiademi dhe sizma në hierarkitë letare të kombit, “Dielli”, 27 qershor, 2020, Nju Jork.

21.    Spasse, Sterio. (1941): Etëhem Haxhiademi -Lyra, “Shkëndija”, Tiranë.

22.    Stringa, Ruzhdi. (2003); Vëzhgime gjuhësore në veprën e Et’hem Haxhiademit,  “Buletini shkencor UNIEL”,  (seria e shkencave shoqërore1), nr. 1, Tiranë.