Emi Krosi: Dilemat ekzistencialiste...

Dilemat ekzistencialiste dhe “ngërçi” i Qenies, në postmodernizëm, në romanin “Balta”.

Letërsi shqipe, i ka thyer tabutë e një letërsie të vogël. Quhet letërsi e “vogël”, sepse letërsitë e gjuhëve të vogla, si shqipja po konkurojnë aq denjësisht me letërsitë e mëdha. Por, dhe post/moderniteti në (perëndim të tij) në Europë dhe botë, akoma “endet” nëpër hapsirat ballkanike, ku bashkëjetojë gjuhët/kulturat/besimet/entitetet/etnokultura e ndryshme, që krahërojnë dhe janë përrokur kaherë me njëra-tjetrën dhe për fatin se kanë qenë fqinje, dhe kanë marrë e dhënë në kufijnë e tyre nëpër shekuj. Duke qenë se fatet dhe historia e popujve ballkanas kanë qenë dhe janë nëpër shekuj fqinj, kulturat e larta dhe ulëta, ato migratore dhe lokale, u njësuan saora, duke ngjeshur të gjitha klishetë ndarëse ballkanike.

Në këtë kuadër, romani “Balta” i Kristo Armando Gezos, i lindur në Himarë, dhe jeton prej shumë vitesh në Greqi (shkruan në greqisht), i përkthyer nga Eliana Zhako, si meritë jo vetëm e përafrimit të kulturave tona, por dhe meritë e sjelljes në gjuhën shqipe, një roman post/modern, krejt tjetër jashtë çdo klisheje ballkanike apo “grindjeve” grek apo shqiptar, ka tejkaluar,  përmasën e këtyre kufijve. Romani post/modernist i Kristos, nuk ka fabul klasike. As personazhe. As subjekt. Vetëm një “krizë” vetiake ekzistenciale, të unit autorial, kur 28- vjeçari  Aleksandër, rrugëve të Athinës, kërkon të vrasë vetëven, por në ditëlindjen e tij, kërkon të ulet në tryezën e familjes me nënën dhe motrën, troket në dhomën e tij të ngushtë, një postier reklamues dhe aty fillon dhe kriza e nën/ndërgjegjes, në kërkim të vetëvetes, duke u përballuar me mjedisin e botës së çmendur njerëzore, përmes monologut dëshpërues, për të gjetur vendin që i përket një njeriut të tepërt, në botën globaliste. Në fragmentin e fundit: “...të njëjtat male dhe po afrohet, po vjen dhe unë nuk arrij të mendoj, as të vrapoj, vetëm të qëndroj, të qëndroj, të qëndroj në mes të rrugës me një pistoletë në dorë” f.151, ku përsëritja është kthyer në figurën stilistike dominuese, pothuajse në çdo faqe. Autori po kërkon vetëvrasjen, por nuk guxon, ashtu si heroi i absurdit shoqëror i viteve’30-të, në romanin “Pse” të S. Spases.

Vetë romani na sugjeron marrëdhënie mes;

-       mes të kundërtave dhe njëjtave,

-       mes dilemave kaotike të jetës dhe botës dekonstruktive të autorit,

-       mes shenjimit  tragjiko-komik, përmes ankthit ekszistencial,

-       mes përshkrimit anatomiko-fiziologjiko-biologjik të trupi të njeriut vs egos dhe

 nënvetëdijes,

-       përmes marrëdhënies me vendlindjen (Himarës) dhe kotësisë së jetës athinase,

-       mes përhumbjes/ëdërrave/anktheve/vetmisë/autoironisë/vetëshkatërrimit si surpluse të

sarkazmës,

-       me tëhuajëzimi të historisë, si ndërthurje mes diktaturës (në Shqipëri) dhe emigracionit

 (në Greqi),

-       në kërkim të lumturisë dhe njeriut të lirë dhe të përmbushur shpirtërisht,

-       mes zhgënjimit përtej etnisë, së fatit të emigrantit,

-       mes ndërthurjes së dialogut/ monologut, ironisë/ groteskut,

-       për/mbi vizatimin e jetës së njeriut përmes personazheve imagjinare,

-       përmes shenjëzimit të modernitetit dhe kujtimeve fëminore,

-       mes elementeve të trillerit/racizmit/vdekjes/vrasjeve/ emigrantit,

-       përmes marrëdhënies së dashurisë /vetmisë /Egos dhe Unit,

-       mes thyerjeve të klisheve të post/modernitetit, globalizmit dhe indentitetit njerëzor,

-       përmes ndërtimit romanor me monologim të brendshëm, sipas stilit të romanit “Oh ” të

Anton Pashkut. Fragmenti: “më duhet të shkoj edhe në banjë, t’i hedh një sy wc-së, që në vorbullën e saj të panginjur njëjtësoi në mënyrë kaq demonstrative rrugëtimin e kohës dhe gëlltiti shumë herë përzierjen e njohur molisëse prej nevoje, gjaku e sperme, a mund të freskohem pak në banjë?”, në karahasimin me romanin modern të Pashkut, autori-personazh nën pushtet, shndërrohet në hiç, dhe nën eketin e ndalimit nga sistemi, përballet me dobësitë dhe ngërçet fiziologjike brenda në banjë, në kërkim të lirisë. Por cilën liri? Cili njeri? Njeriu absurd, apo njeriu ekzistencialist? Njeri i palirë që kërkon lirinë, brenda vetes, i çliruar nga çdo “mëkat” vetëvrasës, duke u endur të “gjejë” humanen dhe njerëzoren në baltën e fatit. Vetëm [kryemetafora e baltës], është indentifikimi i autorit nën/ndërgjegjen, duke kërkuar vetëveten. Pse jo, mund të gjejmë dhe elemente të përroit të ndërgjegjes ose rrjedha e ndërdijes, është një teknikë narrative, që përdoret dhe termi monologu i brendshëm, ku autori është i zhgënjyer, me “besimin” dhe “premtimin” e tokës së etnisë së tij. Ai është një emigrant, që kërkon vetëveten. Rrugëve të Athinës, nuk gjen motivimin e jetës, por atë të vetëvrasjes, por ka humbur në “baltën” e plogështisë: “duke u zhytur në plogështinë, apatinë dhe dembelizmin e vetizolimit tënd në një karrige a mbi divan, në mënyrë të tillë që s’do të ta shponte timbanin tik-tak, tik-tak, tik-tak vrapi i pandalshëm i akrepave të orës, tik-tak, tik-tak, tik-tak, që të kujton se kaq orë do mund të kishe… etj., etj”., f.14.

Autori, përmes gjuhës dhe elementeve post/moderniste të ndërtimit të romanit, vetë gjuha e rrëfimit sendërton lëndën romane, si një arketip i përmbysur, mes gjuhës së lartë S/Z së Bartes dhe asaj të folurës. Shihen qartë dhe klishetë apo gjuha e rrugës (pezhorative), ose gjuha e emigrantëve, përmes shumë fjalëve të “pista”. Në roman dallohen, fjalëformimet, metaforat, analogjia, ironia, alegoria, urimet, mallkimet, numërorët, dhe padyshim përsëritjet e fjalëve brenda fjalisë, anafora, epifora, grotesku, simboli, monologu, fjalitë pyetëse etj.

Fjalëformime: paraprijnë/dhjetëmujore/ ditëlindjen/pasnesër/ anashkaluar/sadopak/ magjistar/ pathyeshme/ mirëmëngjesi/përballë, zakonshmen./ pashmangshmen /njëqindeshtatëdhjetepesë, /ndokënd/ përfkakur/ përshkoje/papërfillshme/ dykëmbësh/gjerbëkafenjtë/buzëqeshësh/ gjysmëhënën/ panginjur/ tërhequr/ përposhtë/ spërdredhësh/përthith/ pacipë/ paturp/ paskrupullt/ parametrave/ nënvlerësuar/ përjetësuar/shumëngjyrëshe/ tetëmbëdhjetë/ pasuniversitare/ lëkurëtrashë/anatomiko/marrëveshje/homopati/maksilofaciale/porsadiplomuar/ jofamiljar/faleminderit/tungjatjeta/ nëndheshme/çfarëdo/çdolloj/sadopak/ babëzinë /papërfillshme/ përfund/përderisa /vetëdijshëm/ gjësend/ njëzetekatërorëshin/ përputhjen/ vendstrehimit/ domethënë/ pandalshëm/ turivrenjtur/gjashtëdhjetë /shtatëdhjetë /mesditë /dymbëdhjetë/ gojëhapur/ elektrokimike/keqtrajtim/tendencioziteti /mendjemadhësie /mundshmja /çmenduria/ homoseksualizmit/ mendjendriturit/ çrregullim/ dopifikuar/ palëvizshme /vetëbesim/superioritet/ tjetërsoj/ treqind /pesëdhjetë/kryelartë/ kardiograma/ njëpërmasore/ përçmuar/ pashkelshëm/hundëpërpjetë/ përngjasim /mosekzistence/ parakohshëm/ vetëlëvizës/pesëmbëdhjetë/ centimetrash/ dymbëdhjetë/ zhdërvjelltësi/ shtatëvjeçar/ gjakftohtësinë/ panevojshmërisht/ krishtlindje/antipartira/ dhjetëkatëshe/ mospasurit/ kuqezi/përtokë/ tëhuajtjes/ vetëkënaqësie/ moskujdesi/ pakontestueshme/ nëndetëse/ ç’shumëllojshmëri/ përrethësinë/ bashkëlojtarët/ paimagjinueshme/tetëmbëdhjetë /përllogarit

paarsyeshëm/ paqëllimtë/njëqind/ dyzetë/ nëntëqind/ katërqind/ gjashtëmujorit/ mirëqena/ ritransmetohet/ supermarketi/drejtkëndëshi/kinematografike/ kalamendja/ centimetra/ vetëvritesh/bythëmëdha/ përtypur/ blinimodelin/nënëtëdhjetë/vetëvrasje/ leshverdhë/ bukëshkalë/

prapëseprapë/hapërdara/ kohëzgjatje/ mirëlustruar/ shumëcepëshe/ mikroskopikë/ siemërti/ kuqezezë/ mospërgjigjja/ndërlidhësa /kundërmojnë /papërlyera parashekullore/ nënshtrohesha/ kokëshkretë/ kokulur/ përthara/nënligje/përzgjedhjet/ tetëdhjetë/mikroskopik/

hiperorganizmit/mishbetontë/mbresëlënëse/ vetëdijësohem/paimagjinueshme /ravijëzojnë/ stërlashtë/ pasnesër/ antropomekanike/ dhjetëmuajsh/ përleshet/ pazhubravitur/ landfill/ fishekzjarrë/ jashtëplanetare/ hidrosferën/ dhjetëcentimetërsh/ stërshkelur/stërngrënë/ mikrokamera/ atvrasës/plangprishës/ hiperproduksioni/ rrugëkalim/ duartrokitje/kinemtografike/ tremijëvjeçare/ milionavjeçare/këmbadoras/ vetëshkatërruar/ dhjetëcentëshe/mishmash/ gjëmëmadhe/ tridhjeteshtatave/ supermarketi/ nepsqare/ kryeqytetçe/ vetëlëvizës/hipërtrofik/ fragmentarizuar/ kuptimdhënien/ paraneurozë/ njëzetcentimetërshe/ harakiri/ melodramacitetit/ mbarëfrontal/ paraprogramuar/ hiperentuziaste/ paraprodukte/ papërmasa/ autosarkazmën/ porsambrujtur/ pikëtakimi/ shpirtmirë/ njëçikëz/ përllogaritur/ njëzetenjëvjeçare/ papërballueshme/ prishamendet/ pseudoidhull/ melodramatizëm/ kartëpecetë/ jashtëkozmike/fishekëzjarre/paparë/ ultratingulli/mbitokësor/ katrahurë/ kimioterapisë/ aimagjinueshme/përsillet/ asinkronike/paftilluar/ bashkëjetojnë/ vetëdijësova/ pastajmen.

Përsëritjet brenda rrjeshtit:  po mbërrijmë, po mbërrijmë, mos u huto, f.8 /lamtumirë mama, lamtumirë baba, lamtumirë motër... f. 12/ kollitu, kollitu, kollitu, ngordhsh, ngordhsh,ngordhsh, f. 34/

Urime: Urdhëroni, qëndrim të mbarë! Mirupafshim, drekën e mirë!

Onomatopeja: krrak-klik-krrak /pllaqplluq-pllaq-plluq?/ krrak-krrak/ tik-tak, tik-tak, tik-tak / jo; jo; jo; jo,/ Bum-bam-bum/

Mallkim: Ngordhshi!/ Që e hëngërt mortja e hëngërt!

Antonime:  jam i bukur, jam i shëmtuar, jam i bukur, jam i shëmtuar, i bukur, i shëmtuar, i shëmtuar, i bukur.

Numrorët: një, dy, tre/ tridhjetë e dy më pak nga 2046/ njëqind e dyzetë/ nëntëqind e pesëdhjetë e gjashtë/ shtatëdhjetë e tri /  katërqind e gjashtëdhjetë e shtatë/ gjashtëdhjetë e tre/ dyzet e pesë/ dyzet e pesë/ nëntëdhjetë e pesë/ njëqind e gjashtëdhjetë e dy/ tre mijë? katër mijë?/ dhjetë vjet/ njëzet e katër/ pesëdhjetë e tre/ tetëdhjetë e pesë/ treqind e pesëdhjetë/ shtatëdhjetë-tetëdhjetë/ gjashtëdhjetë e dy/ jashtë, tetë, nëntë, dhjetë, njëmbëdhjetë/ shtatëdhjetë e pesë, gjashtëdhjetë e dy.

Fjalë me ngarkesë pezhorative: një vrimë bythe/ ç’mutin kërkon tani?/ me karin tim/ nga vërae bythës/ një të dhjerë të mirë e rigjeneruese/ nevojtore geyser/ gudulisë si kar në gojë/ pemëve dhiste gjyshi/ të qifsha robtë/ ndaj ore gjysh të vunë me zor të qish gjyshen/ apo i gëzohej karit marruk/ ik qihuni që nguceni/ filmat e tu të pjerdhur/ mbushur me mut/ nga vrima e bythës.

Sëfundmi: romani “Balta” është një roman post/modern, ku ka shumë shtresëzime apo ndërfutje që nga kulinaria, deri tek antropologjia e trupit të njeriut. Referencat historike /gjeografike /kulturologjike përmes gjuhës herë-herë të shthurur, (gjuha e rrugës), por e shoqëruar dhe me anglizma, gjatë/mbi reflektimin e dilemave të vetë Qenies Njeri, përmes monologut ekzistencial, brenda një dhome të ngushtë, alteregoja e tij e marrëzisë, shenjon njeriun me traumë sociale që i ikën vetes, por përsëri kthehet në origjinën e tij: në atë të krijimit, në baltë! Grotesku, që shoqëron romanin, nuk është grotesku i një njeriu apo shoqërie të caktuar, por e vetë njerëzimit gjatë gjithë etapave të zhvillimit të tij.