Debatet letrare të bashkëkohësisë

Debatet letrare të bashkëkohësisë

Dr Fatmir Terziu

Cilat janë debatet letrare të bashkëkohësisë? Unë do t’i veçoja tre, nga dhjetëra të tjera debate, që mund të quhen (si) të tilla. Por, që në fillim, që në hyrje të mendimit për tre debatet, mendoj se të gjitha debatet (nëse mendohen të jenë si të tilla) nuk mendoj se duhen bërë vetëm për të theksuar përpjekjet, ose aq sa për të përcaktuar fillime të reja por edhe për të përfunduar atë që është filluar në temat e shekullit të kaluar (jo të gjitha i përkisnin ideologjisë, kujto këtu mjaft tema sociale, edukative, kulturore, tradite, historike, epike etj). Ose, me fjalë të tjera, debatet në komunitetin letrar, duket se përpiqen të shtrihen në kohë, hapësirë dhe vend, për pasojë në fund të shekullit të njëzetë, pa një pafundësi të mundur hapësinore, krijimtaria shqiptare tashmë është e kudondodhshme. Në këto tre debate do të ndalesha tek: Debati rreth postmodernizmit, Debati në lidhje me marrëdhëniet në mes të pushtetit dhe letërsisë, Debati mbi dosjet eletërsisënë kulturën shqiptare.

Debati rreth postmodernizmit: Ai vazhdon të udhëheqë me karakteristikën e vet sikurse ka ndodhur viteve të mëparshme, për pasojë të ndërprerjes së sekretit dhe të së fshehtës, si edhe të paqëndrueshmërisë së botimeve. Diskutimi ka sjellë, dhe më pas ka emëruar, një numër të proceseve të papërfunduara të konfliktit të njohur, si debat zëvendësimi me debate të tjera (për brezat: për “të rinj dhe të vjetër”; për arsye të politikave të ndryshme të përfaqësimit, etj) dhe përfundimisht arsyeve dhe tipologjive të parakohshme. Por, ky diskutim, edhe pse nuk është publik, përsëri qëmton debatin mbi postmodernizmin, si pasojë e plotësisë kronike. Megjithatë, si një fokus i ri i debatit, ka stacionuar në hezitim kur bëhet fjalë të diskutojë vetvetiu atë që ka nisur të përfundojë debatin mbi postmodernizmin - nëse arsyeja dhe dukuritë gjenden si të lodhura, nëse mesazhi transformohet, qoftë duke i dhënë arsyen të rritet në trendet e reja, debati natyrisht rreth postmodernizimit, i bën shërbim edhe integrimit të letërsisë shqiptare. Por ardhja e një tematike të gjërë me temë këtë debat, qoftë dhe në auditoret akademike, qoftë dhe në mesin e studentëve, nuk më duket se ka ndodhur, ka mbetur si një mesazh në një stacion mjaft të hutuar, të papërgatitur dhe me pyetje thjesht pa sens e me përgjigje të lehta.

Debati në lidhje me marrëdhëniet në mes të “pushtetit dhe letërsisë”: Për mua periodikisht zgjedhja e pas vitit 1990-të, duhet të shërbejë si një mundësi për të pastruar lidhjet gjenealogjike të letërsisë shqiptare me politikën dhe ideologjitë, për të pastruar llogaritë komplekse të komunitetit të shkrimit dhe veprat e tyre nga regjimi post-komunist totalitar dhe përdorimet e tyre në një garnizon medatik, për arsye të “ekonomisë së tregut”, apo dhe si një arsye jetese me shkrimin. Këtë herë, qendra e natyrshme e debatit është bërë vetë shkrimi dhe shkrimtari si arsye e qartë e konfliktit të arsyes, idesë dhe ndjeshmërisë dhe vetë problemeve dhe problematikave, pasi një pjesë e institucioneve të tyre janë të dobëta për përplasjen ndërmjet pushtetit politik dhe fjalës së lirë. Debati në lidhje me marrëdhëniet në mes të “pushtetit dhe letërsisë” është i zhveshur, i zhvendosur mbi probleme, që janë të dukshme deri më tani: identifikimi i letërsisë me fuqi si kompensim refleksi për pothuajse tregun e munguar të librave; ecjes përpara mes gjuhës dhe sjelljes së shkrimtarit, mes krijimtarisë dhe ekzistencës, në mes bibliografisë dhe biografisë; duke punuar me arsyetim jo si një veprim ideologjik të përshtatshëm për partitë, por si një angazhim ditor për gjuhën. Këtu debati i kësaj pike është dhe një arsye mes produkteve diskursive të një egoizmi dhe demonstrimi (pseudo), më saktë si alibi universale për korrupsionin politik, në vend që të jetë pjesë e solidaritetit me këdo që promovon dhe avancon lirinë e shprehjes, pavarësisht nga faktet aktuale dhe politike të asaj lirie. Me fjalë të tjera, në vitin 1990, ndërsa na hapet goja të themi, se problemet e vlerave dhe ndershmëria e punës së shkrimtarit u përcaktuan më në fund si një opsion përfundimtar, i cili jep shpresë se debati mbi letërsinë dhe pushtetin mund të hyjë në një fazë të re, më produktive, aktualiteti dhe faktet problematike na flasin për një stacion, si në rastin e kullave të lartësuara, që kur hypim në to na merret fryma, dhe nga çasti në çast ndjejmë vetëm frikën e rrënies poshtë.

Tani për tani, ne mund të konkludojmë se për shkak të këtyre debateve të pazgjidhura, të paplota, librat jetojnë midis rendit të ardhur si i njohur nga periudha totalitare, sepse tani duket sikur askush nuk është i nevojshëm në territorin e shkrimit, dhe askush nuk mund të vendosë më një themel në mes të dy shekujve, që të zëvendësohet së paku nga një institut i ri, i cili mund të luajë një rol si “Insitucioni i Urdhrave dhe Kërkesave të Shkrimit” (thjesht një ide). Këta shkrimtarë janë të gatshëm që reputacionin e tyre të mos e kthejnë për qira për të shërbyer një tjetër “mikrob infektues” i fuqisë (partisë, grupit apo lidhjeve klienteliste). Debati do të mbetet thjesht debat, pa arsye.

Debati mbi dosjet në kulturën shqiptare/letërsisë (dosjet e Shërbimit të Sigurimit të Shtetit në kulturës shqiptare): Është vetëm një debat? Vetëm në shikim të parë duket si një debat i ri letrar. Për disa, pas shprehjes sime, së shpejti mund të duket i vjetër dhe, natyrisht, do të jetë një debat përsëri i papërfunduar në lidhje me rishkrimin e biografive dhe krijimin e historisë së letërsisë gjatë periudhës së saj ekzistente. Debati për dosjet, nuk është një ideim dhe tingëllim personal, pasi ai është i tillë dhe duhet të jetë për çdo histori, që kërkon nevojën e leximit sociologjik të letërsisë Kombëtare. Disa mund të mendojnë se kjo hyn dhe i duhet tematikës në praktikën e përdorimeve politike të kujtesës, ose vetëm aq sa për të ngritur polemika në lidhje me konfliktin në komunitetin e shkrimit midis dy periudhave të fundit. Kjo, natyrisht, ishte dhe mbetet absolutisht një insinuatë lidhjesh, sepse debati mbi dosjet e Letërsisë/Kulturës, natyrisht tërheq argumentin e gjallë dhe të pasur, kryesisht në histori, filozofi, sociologji dhe teori letrare dhe në asnjë mënyrë nuk mund të jetë në lidhje me ndonjë qëllim të caktuar të ideologjive, faktorëve dhe tezave të partive. Ky lloj debati duhet të jetë i përqëndruar për vlerësuar dhe interesuar në vlerësimet letrare dhe në stilin përkatës. E pakëndshme do të jetë për letërsinë tonë të vogël, nëse i studiojmë këto gjëra të lidhura në bazë ruse, amerikane, gjermane, angleze dhe franceze, por vetëm me kusht që të ketë ushqim të mjaftueshëm në debat mbi baza Kombëtare shqiptare.

Do të doja të zgjeroj qëllimin e aplikimit jo vetëm tek shkrimtarët, por edhe tek të gjithë krijuesit e vlerave shpirtërore, në këtë kuptim edhe te komuniteti akademik, në sferën e normalitetit, drejtimi tek e vërteta për t’u përfshirë në një tryezë të rrumbullakët është kryesisht i paracaktuar nga vlerat profesionale. Dijetari, të paktën si një rregullator, të paktën si një normë, është ndjekës i së vërtetës dhe në këtë kuptim gjëja e parë që kam të them është se e vërteta nuk mund të relativizojë, por mund të hapë shtigje të reja për letërsinë e sotme dhe të nesërme në territorin shqiptar, dhe mund të marë një rol model, sikurse muzika e disa individualiteteve Kombëtare shqiptare, (pa marë parasysh gjeografinë se ku kanë lindur e ku janë rritur) që sot kanë kapur majat e kësaj fushe në Botën Globale.

Le të përkujtojmë edhe një herë se nuk ka klauzola lustrimi në legjislacionin shqiptar për dosjet. Le të kujtojmë veten se askush nuk ka ndërmend të japë drejtësi në retrospektivë. Kjo është e pamundur, e padobishme, qesharake dhe e tepërt. I gjithë rifillimi i fushatës për të ndaluar deklasifikimin e arkivave është përsëri një luftë për kujtesën dhe luftën për “biografi”. Pse atëherë kjo është furi? Nga mesi i vitit 2001, beteja për të kaluarën po zhvillohej në sheshe, në mes të politikës, në qendër të polisit. Është koha që ne të kthehemi në këtë hapësirë, të hyjmë në sallat e seminareve dhe audiencat universitare ku nuk ka betejë, por një debat i bazuar në një arkiv të plotë të kësaj teme të rrëndësishme.

Ndoshta përsëri dhe përsëri lind pyetja: Në fund të fundit, a duhet që dosjet e tilla të deklasifikohen? Ata që reagojnë negativisht në këtë pyetje do të gjejnë ende arsye për të parë në vullnetin për të lexuar të kaluarën si çdo motiv të diskutueshëm. Gjithsesi, kushdo që i përgjigjet afirmativisht pyetjes mund të nxjerrë në pah argumenta të ndryshëm: për drejtësinë historike; për ndëshkimin; për shkak të kërkimit të së vërtetës; për shkak të arkivit që do të përdoret për kryerjen e studimeve të ndryshme; për shkak të studimit të teknologjisë së diktaturës totalitare, etj.

Por çfarëdo argumenti në favor të ofertës së deklasifikimit, nëse mbeten në fushën e arsyetimit, debati me siguri do të përfundojë pa rezultat. Forca e argumenteve dhe përgjigja e gjerë publike kanë nxitur tashmë debatin mbi hetimet e mëtejshme. Jo për “pse”, por për “si”. Përgjigja më e qartë në pyetjen “pse” mund të jepet nga një përgjigje tjetër në një pyetje tjetër: Si të hapni dosjet? Kjo është pyetja e saktë. Kjo është pragu me të cilin mund të vazhdojmë. Sepse “zhurmat në sistem” mbeten çështjet thelbësore përmes të cilave debati mund të thellohet. Disa prej tyre tingëllojnë kështu:

Sa mund të zgjatet shtrirja e pozicioneve dhe aktiviteteve publike, skedarët e të cilëve janë të deklasifikuara?

Cili do të ishte urdhri për publikimin jo vetëm të emrave të lidhur me ish-Sigurinë Shtetërore, por edhe të dosjeve në dosje?

Si mund të hartohen sferat e informacionit “publik” dhe “personal” në arkivat shtetërore të sigurisë? Dhe si mund të garantohet integriteti i informacionit “personal” që ato përmbajnë?

Historianët, të emëruarit politikë ose zyrtarët duhet të jenë në kryerjen e detyrave të tyre, për sa kohë që ata nuk duken të jenë të prekur, apo si palë të treta ... Rasti me Helmut Kohlin ka vërtetuar se ligji u lejon atyre të mbrohen ligjërisht. Është e domosdoshme që ligji i ardhshëm i ri shqiptar ose ndryshimet në Ligjin aktual për aksesin në arkivat e Sigurimit do përputhet me paragrafë të ngjashëm nga ligjet gjermane dhe ligjet e tjera të ngjashme në vendet ish socialiste.