Bajroni, Qirzidhi dhe një paralele në kohë
Dr Fatmir Terziu
Sapo kam analizuar dhe kam vënë në funksion në një temë kërkimore aspektet normative të fuqisë dhe formacioneve që ndikojnë në krijimtarinë e Lord Bajronit. Kam parasysh ende në lidhje me këtë dy vepra origjinale të mirëfillta.
E paraĂ«shtĂ« âAntologjia e Kembrixhitâ e botuar nĂ« vitin 1927 nga Universiteti me tĂ« nĂ«jtin emĂ«r me titullin âPoezia nĂ« moshĂ«n e poetit Wordsworthâ dhe tjetra vepra e Dionis Qirzidhit, shkrimtarit dhe studiuesit shqiptar, Dionis Qirzidhi, âShtegtari i LirisĂ«â.
PĂ«r tĂ« parĂ«n parathĂ«nia e J. Dover Wilson, ish Profesor i asaj nĂ« Kings College University tĂ« LondrĂ«s plotĂ«son thelbin e vlerĂ«s dhe pĂ«r tĂ« dytĂ«n Ă«shtĂ« vlerĂ«simi i Prof. Dr. Kristo FrashĂ«ri, AnĂ«tar i AkademisĂ« sĂ« Shkencave qĂ« nĂ« njĂ« nga shkrimet e tij thekson se âMe librin e tij âShtegtari i LirisĂ«â Dionis Qirzidhi mĂ« riktheu te Bajroni...dhe dhe tĂ« plotĂ«soi ato qĂ« kisha shkruar pesĂ«dhjetĂ« vjet mĂ« parĂ« nĂ« njĂ« trajtesĂ« tĂ« shkurtĂ«r kushtuar shtegtimit tĂ« Lord Bajronit nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« fillim tĂ« shekullit XIX. Por, jashtĂ« poemĂ«s sĂ« âĂajlld Harolditâ jeta, veprimtaria dhe krijimtaria e tij letrare kanĂ« qenĂ« pak tĂ« njohura nĂ« opinionin shqiptar.â dhe shton mĂ« tej âPĂ«r kĂ«tĂ« trajtesĂ« autori Dionis Qirzidhi meriton pĂ«rgĂ«zime.â Nga tĂ« dy kĂ«ta pena mĂ«sojmĂ« se Lord Bajroni ka qenĂ« i njohur prej kohĂ«sh nĂ« opinionin shqiptar, por vetĂ«m pĂ«r hir tĂ« veprĂ«s sĂ« tij âShtegtimet e Ăajlld Harolditâ.
Kjo pĂ«r arsye se nĂ« kĂ«tĂ« poemĂ« romantike qĂ« tĂ« magjeps me vargjet e saj ShqipĂ«ria, shqiptarĂ«t dhe Ali PashĂ« Tepelena kanĂ« zĂ«nĂ« njĂ« vend tĂ« spikatur sa te askush autor tjetĂ«r evropian. NdĂ«rsa nĂ« vecanti nga pena e Qirzidhit, me librin e tij âShtegtari i LirisĂ«â Dionis Qirzidhi mĂ« riktheu te Bajroni, tĂ« rifreskoj dhe tĂ« plotĂ«soj ato qĂ« kisha shkruar pesĂ«dhjetĂ« vjet mĂ« parĂ« nĂ« njĂ« trajtesĂ« tĂ« shkurtĂ«r kushtuar shtegtimit tĂ« Lord Bajronit nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« fillim tĂ« shekullit XIX. Por, jashtĂ« poemĂ«s sĂ« âĂajlld Harolditâ jeta, veprimtaria dhe krijimtaria e tij letrare kanĂ« qenĂ« pak tĂ« njohura nĂ« opinionin shqiptar.
FrashĂ«ri shton se âMe kĂ«tĂ« punim thellĂ«sisht tĂ« dokumentuar kushtuar Lord Bajronit, studiuesi Dionis Qirzidhi e ka ndriçuar me objektivitet jetĂ«n, veprimtarinĂ« dhe krijimtarinĂ« letrare tĂ« kĂ«tij âshtegtariâ romantik tĂ« pavdekshĂ«m. NĂ« trajtesĂ«n e tij ai ndriçon gjithashtu formimin kulturor tĂ« Lord Bajronit nĂ« kohĂ«n kur vizitoi ShqipĂ«rinĂ«, kontributin qĂ« ai dha nĂ« Revolucionin çlirimtar grek dhe vendin qĂ« vepra e tij letrare zĂ« nĂ« universin evropian.â Lord Bajroni Ă«shtĂ« i pari ndĂ«r penat e elitĂ«s intelektuale evropiane qĂ« foli pĂ«r ShqipĂ«rinĂ«, nĂ« atĂ« kohĂ« njĂ« vend i panjohur dhe pothuajse i parrahur nga udhĂ«tarĂ« tĂ« tjerĂ« evropianĂ«. Pasi lexon kĂ«tĂ« trajtesĂ« del edhe mĂ« mirĂ« nĂ« pah shtresa dhe nĂ«nshtresa e vargjeve kushtuar ShqipĂ«risĂ«, shqiptarĂ«ve dhe Ali PashĂ« TepelenĂ«s.
Sipas vetĂ« Qirzidhit nĂ« pĂ«rsiatjen e tij mĂ«sohet se ky libĂ«r ânuk ka si qĂ«llim tĂ« paraqesĂ« historinĂ« e jetĂ«s sĂ« furishme tĂ« Bajronit: poet dhe personazh, as tĂ« bĂ«jĂ« analizĂ«n e veprĂ«s sĂ« tij. NĂ«pĂ«rmjet dhjetĂ«ra biografive, monografive e studimeve, do tĂ« pĂ«rpiqemi tĂ« tregojmĂ« jo vetĂ«m tĂ« thĂ«nat, por sidomos tĂ« pathĂ«nat, pra tĂ« njohurat dhe tĂ« panjohurat e mistereve qĂ« e shndĂ«rruan shtegtarin e dashurisĂ« nĂ« simbol tĂ« shtegtarit tĂ« lirisĂ«.â Sipas vetĂ« autorit pra, libri, pra, fton pĂ«r njĂ« udhĂ«tim nĂ« anijen me vela, pa kapedan. Anije sĂ« cilĂ«s i japin flatra fjollat e erĂ«rave poetike, nĂ«pĂ«r dete e vende tĂ« njohura e tĂ« panjohura, plot me lojĂ«ra fati, aventura dashurie, patos dhe dhimbje. Apo rikthim nĂ«pĂ«r kĂ«tĂ« rrugĂ«, me shpejtĂ«sitĂ« e sotme, nĂ«pĂ«rmjet metaforĂ«s sĂ« mendimit e
tĂ« fjalĂ«s sĂ« lashtĂ« NĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimin e shumĂ« njerĂ«zve tĂ« pĂ«rfshirĂ« tek Bajroni, qĂ« lartĂ«sohet si Poet i tĂ« gjitha epokave. NjĂ« kreshtĂ« dallge e lirĂ« e cila udhĂ«tonte nĂ«pĂ«r vite lufte, atje ku e drejtonin erĂ«rat poetike, pĂ«rplasej me nĂ« fund shkĂ«mbinjve buzĂ« Jonit. Mes shkulmeve tĂ« dallgĂ«ve, ashtu si nĂ« mitet, pĂ«rlind âAfĂ«rdita bajronianeâ, Ăajlld Haroldi. Ngjitet majĂ« Alpeve, haplehtĂ«, buzĂ« liqenit Leman dhe grykĂ«s sĂ« Ronit: âVendlindja e dashurisĂ« pĂ«r natyrĂ«nâ. KalĂ«ron prej Po-sĂ« nĂ« Arno. Tek âUra e PsherĂ«timaveâ, nĂ« Venedik, kĂ«ndon me gondolierĂ«t kanconeta me vargje tĂ« Turquato Tassos. Mediton tek shushurima e AousĂ«s1 sĂ« lashtĂ«, pĂ«rjeton nĂ« oborrin e Ali PashĂ«s nĂ« TepelenĂ« mikpritjen, si tĂ« ishte nĂ« botĂ«n pĂ«rrallore tĂ« âNjĂ« mijĂ« e njĂ« netveâ. Fle, ku e zĂ« nata; pranĂ« zjarrit, mbuluar me gunĂ«n e bariut. HerĂ« mbi rrogoz herĂ« mbi hejbe, me kacekĂ« lĂ«kure dhie plot me verĂ«. Nga dritaret e vogla tĂ« shtĂ«pive tĂ« mikpritĂ«sve tĂ« tij sheh: pamjet e korijeve plot koçimare. Fshatrat i sodit, ashtu siç i ka pĂ«rshkruar Virgjili: ndĂ«rsa âbrofnin si dhitĂ« e varura ndĂ«r shkĂ«mbinjâ.2 GithĂ«sesi, me soditjen e shtegtarit, poeti Xh. Kits shkruante, nĂ« atĂ« kohĂ«âSecilin vend... poezia e bĂ«nĂ« edhe mĂ« tĂ« bukurâ - (John Kertâs: âThe great beauty of Poetry is that it makes every thin every place interestingâ).
MĂ«ngjesi e gjen nĂ« pallat, mbrĂ«mja nĂ« kasolle lopĂ«sh. TĂ« nesĂ«rmen me njĂ« admiral. Muzgu i hirtĂ« i dimrit, me kleftĂ«t. Ulet kĂ«mbĂ«kryq. Pi raki, âshpirtin e zjarrtĂ« qĂ« del nga rrushiâ. NĂ«n flakĂ«ritjen e zjarrit: magjia e valleve shqiptare. Mban iso nĂ« kĂ«ngĂ«n korale me TĂ« rreptĂ«t bijtâ e shqipes!: â Bo-bo-bo-bo-bo-bo-bo, Burra, Burra...â. NĂ« majĂ«-malet blu Akrokeraune, âme syrin e zemrĂ«sâ3 sheh dymbĂ«dhjetĂ« shqiponjat qĂ« fluturonin nĂ« Parnas. Fantazon Karontin tek pinte eliksirin. HarpĂ«n e Orfeut. ZĂ«rin e NajadĂ«s. Shijimin e ambrozĂ«s. FrymĂ«marrjen e dallgĂ«s lozonjare, qĂ« i qahet bregut tĂ« detit. BuçimĂ«n e oqeanit.
UlĂ«rimĂ«n e talljes. NĂ« mendimet fisnike, nĂ« aktet kalorĂ«siake, shpirti i tij shpĂ«rthen brigjeve tĂ« Mesdheut me vetĂ«flijimin pĂ«r lirinĂ«. NĂ«pĂ«rmjet poezive zbuloi imazhin e GreqisĂ« dhe ShqipĂ«risĂ«, me pasione dhe ngjyra tĂ« gjalla, vĂ«nde, qĂ« banoheshin nga qytetarĂ«, bashkĂ«kohĂ«s, tĂ« cilĂ«ve u takonte njĂ« fat mĂ« i mirĂ«. Bajroni erdhi ne ShqipĂ«ri pĂ«r tĂ« mos u larguar kurrĂ« prej saj nĂ« tĂ« gjitha kuptimet. Poeti i çudirave tĂ« mĂ«dha, nĂ« Olimpin poetik, do tĂ« adhurohej nga shqiptarĂ«t si Promete i shekullit tĂ« vet. Nga italianĂ«t: miku mĂ« i bukur i lirisĂ«. Nga grekĂ«t do tĂ« krahasohej me Adonisin, Apolonin dhe heroin mĂ« fisnik tĂ« PavarĂ«sisĂ«. Mendjet mĂ« tĂ« ndritura tĂ« EvropĂ«s dhe tĂ« botĂ«s e konsideruan njeriun e tyre, pĂ«r artin e tij, pikĂ«pamjet demokratike, antiabsolutiste. Sa pĂ«r ta ilustruar kĂ«tĂ« mendim, nga dhjetĂ«ra shembuj, pĂ«rmendim: GĂ«tija deshi tĂ« plazmonte figurĂ«n e tij nĂ« pjesĂ«n e dytĂ« tĂ« âFaustitâ, DelakruanĂ« e frymĂ«zoi pĂ«r ciklin e kompozimeve nĂ« pikturĂ«, Verdin, Shumanin, Paganinin e shumĂ« tĂ« tjerĂ« pĂ«r muzikĂ« tĂ« mrekullueshme. Tenisoni, Skoti, Hygoi, Lamartini, Floberi, Pushkini, Lermontovi, Dostojevski, Bjelinski, Miçkeviçi, Edgar Allan Poe, Bertrand Russell e shpirtĂ«zuan Milordin me metaforĂ«n e lirisĂ«, mĂ« e epĂ«rmia, qĂ« krijimtaria e tij rezaton.
Shkrimtari shqiptar Qirzidhi, sic shihet jo mĂ« kot e kalibroi penĂ«n e tij nĂ« kĂ«tĂ« figurĂ«. Duke qenĂ« njĂ« liridashĂ«s dhe njĂ« protagonist i lirisĂ« ai âu dashuruaâ me kĂ«tĂ« figurĂ« qĂ« herĂ«t.
PĂ«r tĂ« âBajroni, qĂ« u foli popujve me zemĂ«r dhe jo me fjalĂ«, gati njĂ«qind herĂ« iu botua dhe ribotua âĂajlld Haroldiâ, nĂ« atdheun e Xhorxh Uashingtonit, tĂ« cilin poeti e pati idhull, sepse ai nuk shkeli mbi kombet e tjera qĂ« tĂ« çlironte popullin e vet.â, natyrshĂ«m Ă«shtĂ« edhe njĂ« pĂ«rqasje. Kjo ka lidhje edhe me atĂ« qĂ« Luan Cipi na kujton mjaft bukur: âDionis Qirizidhi, mĂ«suesi, pĂ«rkthyesi, shkrimtari dhe poeti i spikatur vlonjat, Ă«shtĂ« njĂ« figurĂ« e dashur gjurmĂ«lĂ«nĂ«se, qĂ« prej kohĂ«sh mĂ« ka ngelur nĂ« mĂ«ndje, me premtimin e heshtur vetiak se duhet tĂ« shkruaj, sadopak pĂ«r tĂ«, duke nderuar kujtimin e tij. Po e them, qĂ« nĂ« fillim, se ai ishte i biri i Koco Zengjinit, njĂ« shofer kamioni, ardhur prej kohĂ«sh nga Janina nĂ« VlorĂ«, ku morri njĂ« emĂ«r tĂ« mirĂ« dhe u dallua sidomos pĂ«r profesionalizmin dhe burrĂ«rinĂ« dhe karakterin e tij. Duket âzengjiniâ ishtĂ« nofka, e vendosur nga mikpritĂ«sit, pĂ«r tĂ« shprehur pasurinĂ« e shpirtit tĂ« tij bujar e paqĂ«sor, po dhe ndofta, pĂ«r ti rĂ«nĂ« shkurt e pĂ«r tĂ« kapĂ«rcyer vĂ«shtirĂ«sin e shqiptimit tĂ« mbiemrit tĂ« tij, tĂ« njĂ« greku safi.â
