Lidhur ngusht me botimet është edhe çështja e studimit. E para çështje që duhet thënë, kur merr e shkruan diç për çështjet e studimeve (cilido aspekt që të jetë) është mendimi i verifikuar nga praktika e deritanishme, nga përvoja, nga jeta e nga faktorë të tjerë të shumtë, mendimi se çdo studim për këngën, sado i mirë, i thukët, i vlefshëm që të jetë ai, nuk vlen kurrë sa kënga. Kënga përtrihet e merr ngjyra ylberike të reja me kalimin e kohës, ndërsa studimet me kalim të kohës vjetërohen, disa bëhen anakronikë e mbesin vetëm dokumente të shkruara për një kontekst përkatës historik. Emil Shtajger në veprën e tij “Aftësi interpretimi” duke bërë një paralele midis këngës (një poezi lirike) dhe studimeve të shumta, thotë: ”Ka më shumë se njëqind vjet që studiuesit nuk janë të një mendimi rreth asaj se cila është situata bazë e kësaj kënge. A i drejtohet kënga ndonjë vashe, ndonjë djaloshi? Kush i thotë ato vargje të poezisë, mashkulli apo?... Janë vlerësuar të gjitha e të gjitha janë hedhur poshtë, por vetëm një çështje jo çështja që kjo këngë e pakuptueshme radhitet ndër më të bukurat e letërsisë botërore.1
Po Rilindësit tanë, e studiuesit shqiptarë në përgjithësi, ç’ka i shtyri që t’i qasen këngës sonë popullore dhe ç’qëndrime patën ata për këngën tonë të dashurisë?
Për t’u përgjigjur në këtë pyetje mjafton t’i hidhet një sy veprimtarisë diskursive të Vinçenc Dorsës, De Radës, Elena Gjikës, Dh. Kamardës, Thimi Mitkos, Prenushit, etj., etj.
Ashtu siç vumë re se si e sa kënga e dashurisë e zuri vendin e vet ndër botime më të hershme, po kështu do të ngjajë edhe me praninë e mendimit estetik gjatë shekujve. Mund të pohohet pa asnjë fije droje se interesimi për këngën e dashurisë dhe për afirmimin e saj është në anologji me krijimin e botimin e këngës. Ajo ka burim ndjenjën, dashurinë dhe mendimin e vetë njeriut tonë njësoj si nevojën për të kënduar ashtu edhe për të vlerësuar apo çmuar këngën, qoftë ajo e dashurisë apo zhanreve të tjera. Pra dy aspekte na dalin: studiuesit si dhe mbledhësit e këngës sonë nuk mund të thuhet se i vuri në aksion vetëm një dorë e huaj që do të dukej si dirigjent nga Evropa, por ky interesim do parë, para së gjithash, si frut i mbirë në traditën folklorike autoktone, frut i një vetëdije kontinuitive shqiptare.
Rilindësit tanë, sidomos ata të shekullit XIX, interesohen për vlerësimin e këngës së dashurisë jo siç interesoheshin për këngët historike me qëllime patriotike për të rikonstruktuar një histori kombëtare apo epopenë kombëtare të copëzuar nga shekujt e kaluar, por kur ata i qasen këngës së dashurisë, i qasen jo për këto dy anë të jashtme, por në radhë të parë për të pohuar vlerat estetike. Pra, në një kohë kur këta studiues gjenin apo dëshironin të gjenin me çdo kusht fosilet e lashtësive historike, për të cilat ata kishin nevojë shpirtërore, kënga e dashurisë, megjithatë, i bën të jenë edhe dashnorë pranë asaj që ishin luftëtarë dhe jo vetëm kaq, por i shtyn të shfaqin mendime vlerësuese për këngët e dashnorëve shqiptarë. Dëshira për të theksuar vlerat e kësaj erotike dhe për t’i afirmuar ato, lindi te studiuesit tanë siç lind një bimë kur e ngroh dielli i vendlindjes, kur e ujit kroni i fushave dhe kur i jep frymën ajri i maleve shqiptare, por s’mund të thuhet se këtu nuk pati ndikim edhe shkenca evropiane e kohës. Mjafton të themi këtu një mendim të Jernej Kopitarit për domosdonë e njohjes së folklorit shqiptar dhe të shihet efekti që ka bërë ndër studiuesit tanë fjala e të huajve. ”Gjuhëtari me renome i Vjenës J. Kopitari shkruante… se pa u zbuluar kënga popullore shqiptare zor se mund të flitet si duhet mbi poezinë popullore ballkanase; këngët shqiptare ka të ngjarë të jenë më të vjetra dhe të kenë ndikuar mbi ato greke”.2
Edhe pse nuk kemi punime të veçanta për këngët e dashurisë, studiuesit tanë dhe të huaj në kohën e Rilindjes, e prekin edhe këngën e dashurisë. Kështu Vinçenc Dorsa prek këngët lirike shqiptare dhe i çmon lart ato. Kjo sidomos spikatet në artikullin e tij “Poezia popullore” ku flet për simbolikën e thëllëzave, pëllumbeshave, skifterave, etj., etj. Në këtë punim të tij hasim vargje të cituara si këto: ”Pastaj erërat rrinin e dëgjonin këngët që nxirrnin zogjtë”. Vinçenc Dorsa po ashtu jep tablon poetike të shtratit të zbukuruar e kënduar me jastëkët me trëndafila, mesi me vjollca e këmbët me zambakë si shenjë dashurie bashkëshortore.3
Jeronim De Rada, bardi ynë romantik, ai që mblodhi dhe botoi, ai edhe afirmoi këngën tonë lirike duke shfaqur mendimin e tij mbi improvizimin si fenomen folklorik dhe te këngët erotike. ”Edhe poezia erotike imrovizon” thotë De Rada në “Parimet e Estetikës”4. Edhe Dhimitër Kamarda në punimin e tij “Mbi këngët popullore” botuar në Antologjinë e mendimit estetik shqiptar fq. 113-122, flet për vlerën e madhe të këngëve lirike shqiptare. Ai ndalet posaçërisht te këngët lirike toske të riprodhuara në “Studime shqiptare” të Hahnit që i quan ato vargje shumë të bukura dhe uron që poezia gjermane të marrë pak nga ai frymëzim i thjeshtë i natyrës që kanë këngët shqipe.5
Albert Stratigoi, një studiues tjetër arbëresh (1863-1926) në studimin e tij “Mbi këngët popullore” botuar në Antologjinë e mendimit estetik shqiptar, fq. 187-190, si pjesë të një vepre të tij më të gjerë, çmon lart këngën e dashurisë, por këtë ai e lidh me sundimin turk dhe thotë: “Këto këngë, qoftë kur kanë subjekt dashurinë, qoftë kur nxjerrin në pah ndjenjat familjare, qoftë kur u thurin lavde luftëtarëve, shfaqin urrejtje kundër turkut të shtazëruar”… Po në atë studim ai shfaq edhe një mendim të këtillë për vlerën e këngës: “Një pjesë e së fshehtës, për hir të së cilës disa poetë u bënë të mëdhenj, qëndron në faktin që kënduan siç kishte kënduar populli po me më shumë pasion edhe me një kuptim më të ngritur”.6 Me këtë mendim ai e vë theksin mbi problemin e interferencës poetike midis poezisë së shkruar dhe asaj popullore. Se jehona e këngëve shqipe u ndie fuqishëm në botë, flasin edhe dy mendime të shfaqura nga Antonio Parato.7
Gjithashtu edhe Elena Gjika në punimin e saj të njohur “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore” botuar në Paris më 1866 në “Revue des Dux Mondes” nën pseudonimin Dora d’Istria, flet gjerë e gjatë sa për këngët historike ashtu edhe për këngët lirike. Dihet fare mirë se Dora d’Istria bashkëpunoi me De Radën, Kamardën, Jubanin, Mitkon, etj., për të ardhmen e atdheut të origjinës, siç thotë Kolë Luka në “Kultura Popullore” 1 më 1980, i cili edhe e përktheu studimin e Dora d’Istrias pas njëqind e më shumë vitesh të kaluara. Prej qasjes që ajo u bën këngëve të dashurisë, në këtë rast atyre të Hahnit (22 këngë) që i kemi në MHFSH I, kuptojmë shijen e hollë që kishte kjo studiuese me origjinë shqiptare. Ta konkretizojmë këtë pohim. Ajo në vështrimin e saj ka prekur këngët: “Mike, me shaminë mënjanë - kadalë se dogje fshanë” që sipas të gjitha kritereve vërtet është këngë që spikatet. Ajo për epitetin “shamiverdhë” ose “shamikuqe”, thotë se është tepër prozaik kur e përqas këtë me epitete të tjera si “grykergjëndja” apo me shembuj që na bindin se kjo studiuese mund të quhet ndër të parat që iu qas kështu shkencërisht lirikës së dashurisë, edhe pse jo me një punim të veçantë.
Sipas Dora d’Istrisë, dashuria është njëfarë etheje gushti që të bën të humbish arsyen, mendim që e bazonte te vetë këngët e Hahnit, që turbullon mendjen, që të bën të thahesh si qiriri, etj.8 Dashuria bëhet objekt studimi te Dora d’Istria edhe në një aspekt që kurrë kënga gati s’e ka kënduar. Ajo përmend normat shqiptare dhe kurvërinë si dhe dënimet e ashpra të saj, duke përmendur edhe një mendim të Pukëvijit.9
Kështu Dora d’Istria jep mendime herë me nota romantike, që rezultonin nga fryma e kohës, e herë futet në sfera reale të preokupimeve e situatave të lirikës së dashurisë, duke e njohur botën e huaj me etnosin shqiptar edhe në sferën më intime, siç është dashuria. Ajo e njofton këtë opinion edhe me qëndrimin ndaj gruas, me nderimin që i bëhet asaj edhe mbrojtja nga çdo rrezik, me aftësitë dhe shkathtësitë që ka gruaja shqiptare si bujkeshë, amvise dhe po qe nevoja edhe si ushtare.10 Kjo autore e studiuese po aty jep një mendim poetik për tipin e dashnorit shqiptar. Ajo thotë: ”Nriçojnë shtatë drita, kur ecën me atë hapin teatral të burrave të këtij vendi, shtatë nure shpërthejnë prej supeve të tij”.
Ashtu sikurse te Rilindësit që nuk kemi punime të veçanta për erotikën, edhe në shekullin tonë, në kohën tonë nuk kemi asnjë studim sintetik për lirikën e dashurisë, megjithëse i gjatë është vargu i studiuesve të ditëve tona që në mënyra të ndryshme e kanë prekur e studiuar lirikën erotike. Kështu Q. Haxhihasani, Z. Sako, Alfred Uçi, Shefqet Pllana, D. Shala, Rr. Berisha, R. Sokoli, E. Çabej, R. Bogdani, F. Arapi, I. Kadare, Gj. Zheji, Dh. Shuteriqi, R. Qosja, A. Berisha, etj., në punime të veçanta, në parathënie botimesh, në histori letërsie, apo në pjesë studimesh e monografish e kanë prekur apo studiuar lirikën në aspekte të ndryshme.
Në vargun e atyre që theksoi problemet e këngës lirike te arbëreshët është edhe Fadil Podgorica, i cili në punimin e tij “Themelimi i Qendrave Folklorike: Probleme dhe detyra” (në veprën “Çështje të folklorit”), Shkodër, 1973, fq. 14 thotë: “Dhe realiteti është ky: kënga arbëreshe në thelbin karakteristik tradicional e në larminë e formave kryesore erotike deri në ato familjaret, përfshin pothuaj të gjitha trevat ku gjenden arbëreshët e Italisë”.11
Duke i veneruar këto studime, bie në sy një fakt karakteristik që po e veçojmë. Veç tjerash studimet tona tradicionalisht i karakterizon një frymë internacionale, duke u shkoqur përfundimisht nga çdo tendencë izoluese. Kështu, qoftë kur studiohen probleme të përgjithshme, apo vetëm të një zhanri poetik siç është erotika popullore, studiuesit shqiptarë dallohen jo vetëm me karakterin internacional por me një tendencë hapjeje e jo mbyllje që kurdoherë do të kishte sjellë dëme. Fjalët e shkruara të F. Podgoricës, jo vetëm që tingëllojnë bukur dhe mobilizojnë për një punë edhe në plan krahasues ballkanik, qoftë për poezinë lirike apo më gjerë, por ato janë në vazhdën e mendimeve të njohura të E. Çabejt shprehur në veprën “Për gjenezën e literaturës shqipe”, F. Podgorica i aktualizoi duke thënë kështu: ”Një problem tjetër me interes të veçantë për psikologjinë e përgjithshme popullore është edhe të kërkuarit dhe të paraqiturit e gjithë çka mund të jetë e përbashkët në traditat popullore të popujve të Ballkanit që jetojnë pranë njëri-tjetrit. Sidoqoftë secili prej tyre ka një folklor të veçantë, prapëseprapë, ata nuk mund t’u ikin influencave të njëri-tjetrit”.12
Po ç’është dashuria dhe kënga e dashurisë sipas studiuesve tanë? Çështja e përkufizimit apo definicionit të këngës së dashurisë është gjithashtu një problem i rëndësishëm. Përveç në teorinë e letërsisë së G. Lubotenit13, ku është dhënë një definicion për vjershën e dashurisë (mendohet për letërsinë e shkruar), në studimet e tjera pothuajse askund nuk është dhënë një definicion i qëndrueshëm.
Nëpër parathënie, studime apo tekste të tjera mungon krejtësisht një definicion përmbledhës. Në disa të tjera janë dhënë mendime që mund të konsiderohen përkufizime (definicione), por këto ose e kanë kapur një aspekt të vetëm ose janë të mangëta, sepse nuk e kanë pasur atë qëllim.
Një definim në aspektin etno-psikologjik e gjejmë te Dr. E. Çabej, i cili shkruan: “Po sidomos kënga e dashurisë, është ajo që na shpalon shpirtin e fshehtë të këtyre njerëzve dhe institucionet sociale intime të tyre”.
Gjithashtu edhe I. Kadareja shkruan: Dashuria është një ndjenjë e lidhur me të ardhmen; Dhe: Dashuria është një ndjenjë dramatike e parealizuar, një ëndërr ose një ndarje e gjatë; -mendime këto që lidhen me interpretime përkatëse.14
Këto dy mendime (për të mos thënë përkufizime) nuk janë dhënë si definicione në kompletaritetin e poezisë erotike. Ato as nuk janë dhënë që të shërbejnë për ndonjë teori përkatëse letërsie. Zatën, është për t’u habitur: nuk është dhënë askund, as aty ku pritet e nevojitet si b. f. në një histori letërsie apo në tekstet e teorive të letërsisë e të tjera të ngjashme, një përkufizim që do të ishte refleks i të gjitha tipareve thelbësore të këngës së dashurisë.
Është thënë edhe më lart se vetëm dy a tri vepra të vetme janë botuar deri tash me këngë dashurie, por tani le t’u qasemi shkurtimisht këtyre dy parathënieve për dy vëllime tematike. E para: ”Kënge dashurie”, Tiranë, 1965 me 81 këngë të melografuara e tjetra “Këngë dashurie” botim i Institutit Albanologjik, Prishtinë, 1979, me 353 këngë të pamelografuara, të pandara në cikle e të panënshtruara ndonjë censure ndaj dashurisë sensuale-natyraliste, siç thuhet në fund të parathënies. Ndërsa parathënia e të parës përbëhet vetëm prej një faqe teksti, në të dytën kemi shtatë faqe. Ndërsa në të parën kënga e dashurisë quhet gjini, në të dytën ajo qartësisht konsiderohet lloj.
Ndërsa në të parën është thënë se këngët dhe meloditë shprehen me ngrohtësi, emocion dhe elegancë të madhe ndjenja të fuqishme; në të dytën që në fillim lexojmë: ”Dashuria si aktivitet, si ndjenjë dhe veprim shqetësimi e gëzimi, si përjetim dhembjeje dhe kënaqësie, është një fushë e veprimit gjithënjerëzor”. Fjalët që këtë përkufizim e bëjnë të diskutueshëm janë: aktivitet dhe veprim, që në këto shtatë faqe parathënie përsëriten edhe disa herë të tjera. Se çka kupton autori me fjalën aktivitet, nuk mund ta dijmë, por gjithsesi nuk duhet kuptuar akti seksual sepse dashuria dhe kënga e dashurisë si transponim artistik është art i selitur në një trajtë të veçantë të vetëdijes njerëzore, pra, art, këngë, ndjenjë, përjetim e jo aktivitet. Ajo, mund të jetë ndjenjë për psikologun, art (si këngë) e ndjenjë (si përjetim) për poetin, art i fjalës për poetin bashkë me studiuesin e letërsisë; mund të jetë aktivitet për seksologun dhe magji për teistin apo mitologun.15 Kështu perimetri kuptimor i dashurisë herë ngushtohet herë zgjerohet pa nevojë dhe lirika e dashurisë nuk vështrohet në këto parathënie, studime e tekste teorie si lirika më subjektive, thellësisht intime, në mesin e të gjitha llojeve të këngëve lirike. Krahas studimeve të mirëfillta, kemi edhe aso qasjesh ekstreme që nuk gjuajnë e nuk qëllojnë ku duhet. Dy raste ekstreme mund të ilustrojnë rrugën e gabueshme të qasjes ndaj këngës së dashurisë. Fjala është për qasjen që i bëhet këngës antologjike të dashurisë: “Ç’e mora detin në sy”, ose “Në medis të detit-o”, apo motërzimi i tyre “Jam një çupë” dhe “Kur i bie fyellit të parë”. Dy variantet e para janë në “Gjurmime Albanologjike” 7/1978, fq. 151, 152, 153, kurse dy variantet e fundit në Arkiv të Institutit Albanologjik, dosja e Nuhi Vincës. Fjala është për një tip kënge që ka për bazë jo logjikën e shkencës, por “logjikën e artit dhe me botën e saj iracionale krijon një botë të re të këngës me lotët e një dashurie të thellë të parealizuar ngrin deti akull”.16 Pa dashur që të hyjmë në analizën strukturale të këngës, po theksojmë se për këtë këngë është dhënë një shpjegim jo poetik por gjeografik, duke shprehur dyshim se kënga bën fjalë për Adriatikun që dikur na paksa ngrirë akull…Ane Sham, ane Bagdad, do të bërtiste M. Kuteli. (Më gjatë flitet në kapitullin e këtij studimi: Poetika e Pradoksit). E gjithë kjo ngjet kur Qemal Haxhihasani shumë vite më parë, e kish dhënë çelësin e gjuhës së kësaj kënge.
Po kështu ka vepruar edhe autori i një artikulli, ku duke analizuar këngët lirike nxjerr konkluza racionale, konkluza që e kanë roje fanatike logjikën 2+2=4, e këtë racionalitet të përpiktë mundohet ta gjejë te kënga e cila s’e merr për bazë botën racionale e të studiuesit, por iracionalitetin, botën artistike ku dihet se dy e dy nuk bëjnë katër. Fjala është për artikullin “Dashuria e femrës në vargje”, botuar në “Kosovarja” Nr. 2/1985, fq. 16, 17, ku autori Hasan Mujaj u bën interpretim të gabueshëm këngëve erotike shqiptare, duke gjetur në porosinë e tyre ato që këngët s’i kanë, duke preferuar anarkinë. Prej trajtimit që u bëhet këngëve të dashurisë, qoftë në rastin e parë, apo në rastin e dytë, del se që të flasësh me gjuhën shkencore duhet më parë të kuptosh gjuhën e këngës. Pos këtyre veprave që si anë pozitive u atribuohet fakti i dëshmisë së vlerave të lirikës popullore shqiptare në tërësi dhe të erotikës në veçanti, një kontribut të çmueshëm kanë dhënë edhe studimet regjionale të lirikës popullore shqiptare nga një varg punëtorësh të rinj shkencorë (studentë postdiplomikë) pranë Universitetit të Prishtinës, gjithashtu nën kujdesin e Prof. Dr. Sh. Pllanës. Duke mos u ndalur në veçanti, mund të themi se këto studime regjionale kanë nga një kapitull të veçantë për këngët e dashurisë të regjioneve të ndryshme, siç janë në rastin tonë lirika erotike e Kërçovës, Dibrës, Gjilanit, Ulqinit, Gostivarit, Gjakovës, etj. Këto lirika vijnë nga trevat folklorike duke sjellë një freski e që së bashku formojnë apo janë pjesë të njësisë së madhe të lirikës gjithë-kombëtare të dashurisë. “Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë” (dorëshkrim i mbrojtur si punim magjistrature nga Zymer Neziri në Prishtinë më 1979) është njëri nga punimet që i është qasur kësaj problematike me gjerësi dhe korrektësi, por siç thotë edhe vetë formulimi i temës, në këtë studim, trajtohet vetëm figura e krahasimit në këngët e dashurisë, ku kjo figurë vërtet luan rolin kreativ, por kapet vetëm një aspekt.
Autori edhe pse i qaset eseikisht edhe estetikisht artit gojor, ka dhënë rezultate të dukshme. Si për mënyrën e trajtimit, ashtu edhe për aspektet e tjera, ky studim është më i vëllimshëm dhe i vetmi si i tillë që kemi.
Nga tezat e doktoraturave të shkencës sonë filologjike që e kanë marrë në shqyrtim me kapitull të veçantë edhe lirikën e dashurisë, është Prof. Dr. Shefqet Pllana, Dr. Rr. Berisha dhe të tjerë. I pari në tezën e tij “Današnja narodna poezija Albanaca na Kosovu”, Beograd 1969 (dorëshkrim) kapitullin e pestë jo vetëm që e ka titulluar “Këngët e dashurisë”, por edhe e ka klasifikuar në pesë grupe: 1. Këngë baritore; 2. Këngë dashurie të ambientit fshatar; 3. Këngë qytetare të dashurisë; 4. Këngë dashurie baladike dhe 5. Këngë dashurie shumëgjuhësore. Një ndarje dhe qasje e këtillë e këngëve të dashurisë jo vetëm që haset për të parën herë në shkencën tonë, po sidomos trajtimi i këngëve që paraqiten në disa gjuhë ballkanike sjellin vrojtime e rezultate të pavërejtura deri tash.
Teza e Rr. Berishës “Stili dhe figuracioni i poezisë popullore shqiptare”, Prishtinë, 1984, dorëshkrim (edhe pse s’ka kapitull të veçantë për këngët e dashurisë) në 363 faqet e këtij dorëshkrimi merren në shqyrtim një varg këngësh të dashurisë për aspektet e stilit dhe të figuracionit. Ngjashëm me studimin e tij kemi edhe veprën e Gjergj Zhejit “Vëzhgime metrike”, doktoraturën të A. Berishës dhe të Ilaz Metës, të cilët gjithashtu prekin mjaft shembuj nga lirika popullore shqiptare në aspekte të ndryshme.
Edhe pse gjendja qëndron kështu, kur kemi parasysh numrin e vogël të botimeve e studimeve të lirikës popullore shqiptare të dashurisë, një aspekt tjetër aktiviteti shkencor nuk e ka lënë në heshtje afirmimin e kësaj lirike. Nuk është i vogël numri i studiuesve shqiptarë, që me pjesëmarrjen e tyre në tubime, sesione, simpoziume dhe kongrese të folklorit në Kosovë, Shqipëri, Ballkan dhe në botë që kanë dhënë kontributin e tyre drejt spikatjes së vlerave të artit të fjalës së pashkruar artistike të letërsisë popullore shqiptare.
Kështu krahas Qemal Haxhihasanit, Zihni Sakos, Arsen Mustaqit, Jorgo Panajotit, etj., një numër i studiuesve nga Kosova kanë dhënë kontribut duke e njohur opinionin shkencor ballkanik dhe botëror me nivelin artistik të lartë të folklorit shqiptar në tërësi e të lirikës së dashurisë në veçanti. Të tillë kanë qenë dhe janë: Dr. Sh. Pllana, A. Çetta, A. Berisha, F. Syla, G. Luboteni, etj., etj. Nga sa u tha më sipër del se parathëniet, artikujt për lirikën popullore shqiptare të dashurisë janë edhe të paktë si sasi edhe me mangësi të ndryshme.
Nuk ka asnjë studim sintetik për këngët e dashurisë, studim ky që do t’i kalonte caqet e punimeve të deritanishme dhe do të merrte kompetencat e një monografie. Për çudi, këso studimi nuk ka as edhe në shkencën folkloriste të popujve fqinj.
Asnjë tezë në nivel doktoranture për lirikën popullore shqiptare të dashurisë, asnjë tezë për lirikën e dashurisë së popullit serb, kroat, slloven, maqedon, etj., në kontakt me të cilët ka qenë dhe është lirika shqiptare e dashurisë. Kështu na del një kontrast dhe disproporcion i madh: ndërsa numri i këngëve të dashurisë është shumë i madh, ndërsa vlera e këtyre këngëve po ashtu është shumë e madhe e kjo vlerë imponon dhe kërkon një qasje estetike me të gjitha kërkesat metodologjike e shkencore ky kontrast e disproporcion merr kontura të çuditshme e të pakrahasueshme sepse numri i studimeve për këtë lirikë mungon ose është shumë i vogël krahasuar me lëndën poetike.
__________________________
1. Në këtë vepër fjala është për një poezi të Gëtes "Auden Mond" (Hëna); shih E. Shtajger - "Aftësi interpretimi", Prosveta, B., 978, f.41.
2. Shih "Kultura popullore" 1/1980, fq. 114, ku Dh. S. Shuteriqi shkruan: “Mbi disa të dhëna mbi folklorin arbëresh të Italisë në vitin 1830".
3. Shih "Poezia popullore", fq. 85-89, në veprën "Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944", Tiranë, 1979.
4. Shih, po aty, fq. 89.
5. Po aty, fq. 115.
6. Po aty, fq. 188.
7. "Është një puhi misterioze, një parfum hyjnor i poezisë orientale i asaj së resë, çka del nga zemra e poetëve tanë; për një kohë të gjatë ne italianët s'kemi asgjë që mund ta krahasojmë me poezinë popullore arbëreshe. "Dhe më 1884, atëherë kur rapsoditë u botuan në "Fjamuri i Arbërit" revista "Melusine" e Parisit shkruante: "Një origjinalitet mahnitës, një fuqi shprehjeje (që nuk ekziston më veçse tek popujt që kanë një jetë epike ose së paku për traditë poezia e tyre i shërben epopesë) gdhendën tek këto këngë një tipar të tyren dhe u dhanë atyre një ngjyrë e një shije të veçantë". (Po aty), fq. 190.
8. Sado që në qasjen e saj nganjëherë ka lirizëm estetik, dhe një dozë romantizmi dhe mbivlerësimi të ngjarjeve shqiptare, ajo në studimet e saj herë-herë zbaton një metodë, do të thoja edhe për konceptet e sotme, për t'ia pasur lakmi. I tillë do konsideruar mendimi i shkëlqyeshëm i saj kur për Belushin thotë: “Belushi... dha një dorë të mirë për t'ua kthyer shkëlqimin traditave kombëtare. Me të çdo familje shqiptare pati një njeri me arsim gjë që duhet vlerësuar si diçka e jashtëzakonshme për kohën e vendin “(Nënviz. N.V.). Le të vërehet fjalia e fundit dhe le të na kujtohet se çdo gjë duhet të vlerësohet në kontekstin historik, e konteksti historik e nënkupton vendin, kohën, rrethanat, etj. Vërtet një qëndrim e mendim shkencor i Dora D' Istrias.
9. “Është vështirë ta quajmë drejtësi të drejtën që kanë burri, vëllai ose dajat, të vënë dorë mbi një grua për dyshimin më të vogël dhe pa pas bërë më parë hetime". Po aty, fq.188.
10. Po aty, fq. 189.
11. “Çështje të folklorit", Inst. i Lartë pedagogjik, Shkodër, 1973, fq. 14.
12. Po aty, fq. 11.
Në këtë teori letërsie kemi këtë definicion: “Këngë dashunije quhet ajo vjershë lirike në të cilën poeti çfaq dashuninë që ndjen ndaj femnës ose kur femna shpreh dashuninë që ndjen ndaj mashkullit".
13. Dr. Eqrem Çabej “Për gjenezën e literaturës shqipe", Prishtinë, 1970, fq. 53.
14. Ismail Kadare “Autobiografi e popullit në vargje”, Tiranë, 1971, fq. 15 dhe 16.
15. Aleksandar Kostiqi, edhe pse vetë është njëri nga seksologët më të famshëm që ka shkruar edhe për seksualen në poezinë popullore serbe një vepër të tërë me rreth 250 faqe të botuar që më 1932 e të ribotuar në Beograd e Zagreb më 1978, nga "Medicinska knjiga", në vështrimin e tij si pasthënie të Kama Sutrës indiane, ai, aktin seksual, e ka veçuar nga nocioni dashuri. Ai në këtë pasthënie thotë: "Për ta ndarë nocionin dashuri më e rëndësishme është që të mos identifikohet akti gjenital me dashurinë. Por, në të gjitha qytetërimet e lashta, dashuria reduktohet, pak a shumë, vetëm në këtë akt, e kështu flitet gjithnjë "mbi shkathtësinë erotike" (ars amoris, ars amandi, ars mamatoria) që për diferencim të nocioneve ka shkaktuar konfuzione të mëdha". Shih "Kama Sutra", Vuk Karaxhiq, Beograd, 1967, f. 230-231.
16. Shih "Figuracioni i lirikës pop. shqiptare" nga Q. Haxhihasani, në "Studime filologjike", 2/1972, fq. 19.
Interpretimi i këngës "Ç'e mora detin në sy" duke e nxjerr të lashtë në një kohë, kur Adriatiku do të ketë pas ngrirë akull, është i B. Briskut, botuar në burimin e cekur autoritativ, GJA 7/1978, fq. 151, 152 dhe 153.
