Xheladin MJEKU: Fatmir Terziu njëri nga zërat e veçantë në letërsinë bashkëkohore shqiptare

Lexim inkurajues i librit me tregime ARGUMENTUM BACULINUM – ARGUMENT SHKOPI i Fatmir Terziut

MPREHTËSIA NARRATIVE NË SHTEGTIMIN JETËSOR DHE BIOGRAFIK

Nga Xheladin MJEKU

Shtigjeve të “Argumentumit” jetësor

      Prej kohësh bën të kuptohet se kush është Fatmir Terziu, falë gjithë atij bagazhi veprash letrare dhe shkencore që na ka dhuruar, dhe vazhdon me shumë energji të sjell edhe tituj të rinj zhanresh të ndryshme, ku secila vjen e realizuar me shumë përkushtim. Veçanërisht kur kemi të bëjmë me prozën, ai shquhet si më prijatari, qoftë për sasinë, poaq edhe për cilësinë e tyre tematike, narracionin dhe arritshmërinë e realizimit të vlerave letrare-artistike. Nuk ka kaluar kohë e gjatë kur opinionit letrar i dha mbi njëqind tregime të përmbledhura në librin Në errësirë nuk ka vend për shenjtorë, për ta pasuar me librin Argumentum baculinum – Argument Shkopi, ku të pesëdhjetë tregimet e saj pasqyrojnë një kronologji zhvillimesh interesante, shumica e të cilave personifikohen me kohën e jetuar, me ngjarje e zhvillime nga përditshmëria biografike e autorit, gjithandej në vendlindjen e tij. Poashtu, përjetimet dhe çmallja me njerëzit e tij, gjithnjë duke prekur edhe tema e ngjarje nga pjesa tjetër e jetës aktuale në mërgatë, prej nga kujtesa për të kaluarën e tij i zgjon interesim më të avansuar në sjelljen e ngjarjeve sa më saktësisht që të jetë e mundur, gjithnjë të mveshura me ngjyrime atdheu dhe plot dashuri për njeriun e vendlindjes, për të cilët mëton të gjej forcën shterruese në përmbushjen e çmalljes. Këto gjurmë nga kujtimet dhe tema të tjera nga përditshmëria që eksplorojnë nëpër tregimet e tij, sikur ravijëzojnë gjithë rrugëtimin jetësor, me ngjarjet, peripetitë, veprimtaritë dhe arritjet në karrierën krijuese, edukative dhe shkencore që aplikon vazhdimisht.   

Narracione të ndërtuara mes të biografisë dhe realiteteve jetësore

      Rastisi ta përfundoj leximin e librit pikërisht ditën e zgjedhjeve në Shqipëri, më datën 11.05.2025, dhe derisa po mbaroja leximin e tregimit të fundit Ninullë për insekt (po aty, fq. 306), ku si do të shprehet autori në fillim të tregimit:

      “Më pyeti një mik (kompozitor, poet, muzikant, intelektual, historian, profesor) për këtë kohë elektorale në Atdhé. Më pyeti disi jo drejt (për) drejt, por me shpoti, si thonë, me shkop.

      “Si e mendoni 11 majin?”

       Unë ia ktheva përgjigjen – “Si moti.” Ai ngriti supet dhe heshti...” (po aty, fq. 306).

       Dhe, prap shkopi. Po ai shkop që do ta takojmë  që nga tregimet e para në libër, si: Shkopi në letër, Ky shkop bën ndonjëherë edhe gabime! A do të na duhet më Shkopi?, etj. gjithnjë në misionin e udhëzuesit; herë-herë edhe të disciplinuesit, të ndëshkuesit e trasuesit të vijës së drejtë në rrugëtimin jetësor.  Vetë titulli i kësaj përmbledhje voluminoze me tregime, i zgjedhur me kujdes nga një sentecë latine, shpërfaq fuqinë përmbledhëse të narrativës tematike dhe përkufizimin e dhunës dhe frikës, si simbolikë e fuqisë, imponimeve të kohës dhe trajtimit të drejtë të ngjarjeve. “Argumentum baculinum” vazhdimisht do ta tregon fuqinë e Shkopit, si një argument përjellës,  here si trasues i rrugëve jetësore dhe veprimeve e fenomeneve të ndryshme që pasqyrohet si veprim i drejtësisë dhe shprehjeve filozofike, në mbarështrimin tematik që takojmë në prozën e shkurtër të këtij libri.

      Me rastin e botimit të librit, gjatë një prononcimi falënderues, vetë autori do të shprehet:  Është hera e parë që një libër i imi botohet si një ëndërr e të parëve të mi në Tokën e Bekuar Dardane.

Unë jam një penë e zakonshme, ëndrra e së cilës ka qenë gjithmonë përkushtimi. Nuk dyshoja kurrë se do të botoja në tokën Dardane, por në një moment të jetës sime i ndërthurja aq shumë fijet e ndjenjave të mia, sa më shtrënguan rreth fytit si një lëmsh i padukshëm, i qëndisur me grumbullimet e kaluara, ku gjithnjë më dilte një shkop i varur në një gozhdë muri, a dere, dhe një i padukshëm. Në momente të tilla, është koha për revolucione personale. Unë e quajta timen shkop në dimensionin e kërkimeve dhe jo rolit të tij! E ngadalë nisa ta struk në libër.

     Mbi argumentin e këtyre karakteristikave të shkopit, si element dirigjues (figurshmëria   dirigjent – kohë) në ndërtimin e tregimit, në rrjedhojë të ngjarjeve e temave, ku secili prej tyre shquhet për strukturën e vet të ndërtimit, mbi kompozicionin e të cilit mbarështrohet qëllimi përmbajtësor. Qasja moderne e ndërtimit të tregimit të Fatmir Terziut sjell përvojën e tij të gjatë me prozën, ku shpeshherë në kombinim me tradicionalen dhe elemente tjera filozofike, sociale, me përshkueshmëri letrare e kulturore e pasurojnë botën e tregimeve. Disa tregime që do të veçohen këtu, shquhen për prezantimin përmbajtësor dhe aspektin motivor dhe tematik që trajtojnë. Poashtu, te këto tregime pasqyrohet realiteti i tanishëm, e kaluara historike, çështjet sociale, probleme të mërgatës, ndërlidhjet familjare, etj. Edhe tregimi fantastiko-shkencor, horror, autobiografik, e të tjerë, janë pjesë e kësaj krijimtarie, ku gërshetohen përvojat personale me ato universale, si ndërtime të veçanta narrative.

      Shquhen, sidomos disa nga kategoritë narrative, të shqyrtuara nga aspekti analitik dhe sintetik, ku mund të zbërthehen kuptimet e tregimeve, qëllimet dhe mesazhet, siç jemi mësuar t’i trajtojmë vazhdimisht. Të këtilla për nga motivi shoqëror identifikohen tregimet Ujqërit e kanë fajin?!, Ky shkop bën ndonjëherë edhe gabime!, A do të na duhet më Shkopi?, Të gjithë kemi hedhur gurë, Po, me të ujtën xhanëm, ç'patën!?, e ndonjë tjetër, ku qasja ndaj problemeve shoqërore ndonjëherë na kujton të kaluarën, meqë paaftësia e tejkalimit të situatave insistohet në fajësimin e faktorëve tjerë jashtë strukturës narrative. Këtu Shkopi del më dominues në tejkalimin e një mentaliteti të hershëm, që prek edhe kohën tonë. Derisa Ujqërit e kanë fajin?!, që vjen në fillim të kësaj dyzine tregimeh na shpërfaq këtë fenomen, ku ironikisht do të mbulohen veprimet e bariut mospërfillës të rregullave të familjes së barinjëve, ai sikur e ka mbështetjen e t’atit, paçka se edhe të tjerët e kuptojnë, por vazhdojnë ta akuzojnë, të tjerë e përkrahin, apo ndonjëri edhe i qëndron pranë. Pavarësisht situatave që krijohen, me gjithë dilemat që rrjedhin vazhdimisht, por të gjithë e dinin se ai nuk ishte kurrë vetëm, as kur gabonte, as kur e pësonte, sepse gjithnjë kishte dikë: ose pas tij ose pranë, ose në një hije, ose në një qoshe-babanë. Një ironizim me situatat që vetë do t’i krijonin në rrethana të caktuara, për të akuzuar tjetrin që ndodhej jashtë konturave të ngjarjes bazë. Eh, ujqërit e kënë fajin...., që në parim të kësaj rrjedhshmërie të ngjarjeve kjo mesele s’ka të sosur (po aty, fq. 9).

      Një tjetër situatë na krijohet në tregimin Ky shkop bën ndonjëherë edhe gabime!, prej ku fillon dialogu:

      “E pati thënë Ai. Bota do të bëhet kukurriqe. Eh, e pati thënë...”

      “Çfarë thua more i uruar, çfarë? Nuk të kuptoj?”

      “Asgjë më shumë se sa ka thënë Ai..., e mban mend? Ai që erdhi me shkop te Çinari”(po aty, fq. 44).  

     Derisa ngjarja ndodh në një situatë tepër të rëndë, ku thashethemet, përgojimet e deri te dyshimet për gjithçka kishin shtrirë pushtet te banorët, të cilëve ndonjëherë iu ngatërroheshin bisedat dhe kuptimet.

      “Kushedi. Po hallin do ta kenë te djali, se u kishte lënë porosi që të mos e nxirrnin nga shtëpia... Apo, mos ndoshta është për atë të mallkuarën...atë flamën që ka emër të...”

      “Cilën moj? Koronavirusin?”

      “Koronaruspinë, thuaj. Nuk e dëgjove që paska gjetur rrugën dhe nga anët tona? Ja, po flet akoma televizori.”  

      “Po ne në udhë jemi moj e uruar, le të na vijë, dhe ne do ta presim..., ja kështu duarhapur. Çfarë na ka mbetur veç kësaj?” (po aty, fq. 45). 

      Pastaj do të ndodhin edhe situata e veprime nebuloze, që askush nuk do ta kupton se çfarë po ndodh. Një jetë mes pasaktësive e frikës. Shkopi bënte punën e vetë. Edhe në ëndrra, edhe në jermi shfaqej, po asessi të shqitej nga mendja.

      “Zgjohu grua, zgjohu! Paskemi fjetur si qingja. Dikush po troket në derë...”-foli ai dhe pa andej nga shkopi, pikërisht aty ku ai kishte gozhdën e vet në mur.

      Nga dritarja të dytë panë një lëvizje, pastaj një trokitje tjetër. Dhe më pas...një zë.

      “Është Lida, nusja e Gimit. E njoha unë, po sa shpejt paskan kaluar ditët?!”-foli ajo.

     Edhe në këtë rast përgjumjeje të padefinuar dhe pa orar fajin ia akredituan Shkopit.

     “Eh, bën ndonjëherë ky shkop edhe gabime!” (po aty, fq. 50). 

     Në vazhdën e leximit përballemi edhe me tregime tjera që befasojnë dhe provokojnë,   njëkohësisht. Të tilla janë: Specialitete shqiptare dhe pak bisedë miqsh, Vija e sekretit të jetës, Fundja, nuk ishim asimiluar, etj. ndonëse, tematikisht të të njëjtit motiv që trajtojnë, ku spikatë dashuria për jetën, ruajtja dhe kultivimi i vlerave kulturore, pastaj kujtesa kolektive, si sprovë e identitetit, etj. si fenomene të rëndësive të veçanta, këtu, do të veçoja tregimin me po të njëjtin motivacion “Baltë nëne”, për të kuptuar vlerat dhe virtytet heroike të femrës, që gjithmonë ballafaqohet me kohërat dhe sprovat e jetës, deri në përjetësimin e saj. Nëna, kjo ëmbëlsirë prindore, të cilën në çdo rast e ndiejmë në shpirt dhe e ndryejmë në zemër, edhe atëherë kur vështirësitë jetësore rrezikojnë ta përmbysin, apo edhe kur kalon në botën e amshueshme, në tregimin e Fatmir Terziut vjen si një heroinë e të gjitha kohërave.

      “Nuk gërmohet ashtu”, - u ndie zëri që erdhi në veshët e saj, disi i qetë, i butë, por tejet këshillues.

      “Ju”- pyeti ajo,-“Ju këtu?”

      “Po habiteni?”

      “Natyrisht që habia është një anë, por tjetra është më shumë një kërshëri për prezencën tuaj këtu, pikërisht këtu në këtë livadh, ku e gjitha është e sheshtë, me vetëm këtë kurriznajë të vogël në anë të saj” (po aty, fq. 225). Këtu kujtesa, qoftë individuale, apo ajo kolektive ka frymën e një dëshmie heroike. “Mendja e etërve tanë vazhdon të më mahnisë. Ata ishin luftëtarë të lirisë. Ata e bënë tokën të prodhojë, të mbajë jetë, por ama edhe të marrë jetë. Ata na dhanë këtë vend magjik, për të vazhduar me sqarimet tjera, pikërisht për femrën, virtytet e së cilës rrezatojnë në çdo kohë, por jo mjaftueshëm dalin të trajtuara drejtë nga “burra të tillë kaq të shkëlqyeshëm, që luftuan vetëm për të siguruar lirinë e tyre, por jo atë të grave të tyre...? Mbi dhembshurinë e këtyre veprimeve “Ne i shohim jo pak herë nënat në ëndrra. Jo pak...ato janë në lotë, pikërisht nga kjo udhë e largët, e dhimbshme, e zbrazët. Ndaj janë këtu” (po aty, fq. 225).   Kjo ndjenjë është krijuar kaherë, që pastaj vazhdon të ruhet në breza si një “relikt” burrëror në ngritjen e vlerave të tyre, pa e trajtuar edhe pjesën tjetër të jetës, e cila gjithmonë ua mbanë krahun dhe ua ruan nderin e familjes. Rina është ajo e cila ia del ta ngrisë vlerën e gruas, si “Model”, deri në monumentin prej balte të tokës, ku jeton me gjithë bashkëvendasit nëpër shekuj.

      Duart e Rinës vazhdonin të trazonin dheun e mbledhur me kujdes në atë livadh. Një dhé i paparë“(po aty, fq. 230). Ajo po ndërtonte një monument në respektimin e figurës së femrës heroinë. Balta kishte dalë nga maketi dhe, ashtu siç e kishte gdhendur ideja, dora dhe mendja e saj ishte ulur pranë me atë “Baltë nëne” e përballë saj. Nga gjithë ky veprim u ndie mirë dhe, sikur u çlirua nga një barrë e rëndë që ia rëndonte shpirtin. Dhe...vetëm atëherë, “Baltë nëne” foli ngadalë e ngadalë: “E sheh...e sheh se e drejta nuk harrohet kurrë? Kjo nënë jote nuk ishte kurvë! Ajo e deshi një burrë, por ajo u vra atë vit, atë natë, u varros atje në atë livadh, nga po ai...burrë me nam (po aty, fq. 231). Portretizimin e dhunës, nëpërkëmbjes, deri në kthimin e dinjitetit meritor të femrës e gjejmë të ndërtuar këtu përmes shembujve e fakteve të pakontestueshme. Kjo vlerë i jep frymë realiteteve kohore të jetuara e mbijetuara në periudha të ndryshme, deri në një sensibilizim intelektuar e bashkëkohor të trajtimit meritor të qenjes njerëzore pa dallim gjinie e race.

      Të rëndësisë së veçantë janë edhe tregime të tjera që trajtojnë tema e motive të shumta, nga filozofia e jetës, nga dashuria, humaniteti njerëzor, pastaj tregime fantastike, etj., prej të cilave po përmend: “Koha kthen kokën nga këpucët”, “Përtej kësaj mjegulle”, Mahmuth, Pesha e lotit tjetër, Le Louvre... je m'appelle ..., Virgjëri, Ëndërr në Paris, Tregu i yjeve, Tridhjetë e tetë kopsat e mia, Shkrimtarët, Pesha e lotit tjetër, Takat kolliten si kollë e mirë, C’est la vie, Halimeja,  Rrëfimi i syve, etj.

Stili eksperimentues dhe mendimi filozofik – në funksion të postmodernës

     Tregimi në librin Argumentum baculinum-Argument Shkopi shquhet për shumëllojshmërinë tematike, për stilet dhe qasjen e përkushtuar narrative. Përsosmëria e mjeshtrisë së ndërtimit fabulor të tregimit, si njëri nga zhanret e veçanta të krijimtarisë letrare të Fatmir Terziut, vjen si dëshmi e përvojave të tij me prozën e shkurtër dhe atë romanore. Ky mjeshtër i sprovuar dhe shumë produktiv del të jetë një minierë e pashterrshme thesaresh tematike, gërmimet e të cilit arrijnë të nxjerrin në sipërfaqe tipe e karaktere personazhesh, ngjarje e kujtime të periudhave të ndryshme, që shquhen për ndjeshmërinë e veçantë tematike dhe kujtesën historike, pa mos i anashkaluar edhe shumë faktorë tjerë që e ngrisin nivelin artistiko-letrar të kësaj proze me një fond të pasur narrativash të ndryshme.

      Stili eksperimentues dhe mendimi filozofik, si dy veprime paralele në funksion të ndërtimit të tregimit postmodern, e identifikojnë Fatmir Terziun njërin nga zërat e veçantë në letërsinë bashkëkohore shqiptare. Ai ofron një model narracioni në letërsi, ku reflektojnë rrëfimi, simbolika, alegoria dhe struktura, në kontekstin e ndërtimit të prozës. Gërshetimi i përvojave universale me tematikat e nduarnduarshme, ngjyrimi filozofik, mekanizmat e jetës politike dhe sociale dhe  përdorimi i figuracionit të pasur letrar e ndërtojnë një narrativë, ku realiteti përballet me ndërgjegjen kolektive, me absurditetin jetësor, me mitin, etj. për të eksperimentuar formën dhe stilin në prozën e tij.

       Në realitet, Fatmir Terziu njihet si njëri nga eksperimentuesit më të spikatur të formës dhe stilit në prozë. Ai përdorë gjuhë dhe figuracion të pasur, mekanizma të jetës politike, sociale, zëra të shumtë tregimtarë, në kontekstin e personazheve dhe të narrativës, në ndërtimin e universit të tij letrar. Kjo përvojë shumëdimensionale ia krijon mundësitë e realizimit të prodhimtarisë artistike në të gjitha gjinitë dhe zhanret letrare, në vazhdimësi.