Vladimir Muça: TRADITA POETIKE DHE MODERNIA E NJË POEZIE

Vëzhgime kritike mbi librin “ Dita e gjashtë” të Rexhep Shahut botim “Klubi Poezisë” 2020

 “Sa më shumë jetë në poezi

  Aq më shumë poezi në jetë”

 Visar Zhiti

    Rexhep Shahu, njeriu dhe krijuesi urtak,larg tamam tamëve premovuese, kalorës templarë i të vërtetave shoqërore, historike, të historianëve e mëmëdhetarëve, gjen kohë, pa bujë, të shprehë dufin e tijë poetik, por dhe të promovojë revista të tilla, me një mori rubrikash “ILlZ”, e të drejtojë me dashuri e pasion “Klubin e Poezisë”

      Siç duket, në botën e tijë vetanake, larg klientelizmave, Rexhepi rrugëton duke patur si udhëheqës një postulat, shumë evident për një krijues: “Poezia në fakt, vuan më shumë nga ato të cilet duan ta përvetësojnë dhe ta vringëllojnë lart si një shpatë, ta godasin dhe të mburren me te. Ata, të cilët tinëzisht kërkojnë ta kthejnë poezinë në idhull, duke dashur të afirmojnë supërioritetin dhe prestigjin e sajë.”(Moikom Zeqo Saga palimpsestesh. Animamundi faqe154)

       Tek lexoja me laps në dorë, këto poezi të çiltërta, të përjetuara, larg premovimëve “Oh sa mirë na ka dalë nusja” apo ditirambëve në promovime klienteliste, seç mu kujtua një letër e Dritero Agollit, drejtuar shkrimtarit erudit Moikom Zeqo me 16 Mars 2000.

        Poezia e Rexhep Shahut vjen sot pas 25 vitëve të asaj letre urtake, plot mençuri e koncepte të reja të një drejtimi të ri letrarë, të marëdhënieve krijues lexues, si një shembull i letrarizimit poetik të dukurive të reja, ku patriarku Dritero shkruan: “Liria poetin e ka vëlla, por poeti nuk shkon tek liria në çdo festë të sajë. Unë për ftesat në koktejlet e lirisë mund të them:

                              Liri

                              Në ftesën tënde

                              Ftesën mos ma dërgo,

                              Më prit dhe pakëz,

                              Pas vdekjes me ftesë

                              Më fto!...”

    Konseguent në këtë mendim urtak, Rexhepi për asnjë çast nuk u pajtua me pluralizmin krijues e promovimet me tamam tamet e tyre, por i lirë nga bashkëkohësia, i lidhur shpirtërisht e moralisht me arealin përjetues, nominoi në artin e tijë poetik tradicionin të lidhur ngushtë me traditën poetike, në kuadrin e një drejtimi të ri letrarë, ku primare ka qenë gjithmonë subjektiviteti.

          Jo më kot autori e hap këtë vëllim poetik me poezinë “Në këpucët e vjetra”, një preambul poetike, e cila do të referojë më pas gjithë arealin, tufanin, përballjet, diskursin poetik të një jete mbushur me ëndrra, gëzime, dramacitete liriko- epike, ku poeti thotë:

                       “Në këpucët e vjetra e kam shkruar fatin

                        por këpucët janë harruar diku në tavan

                        a në depon e druve në oborr”

      Këpucët e vjetra janë zanafilla e jetës, shpirtit, udhërrëfyes që nuk duhen harruar kurrë në rrugëtimin, jo vetëm të poetit që i mbathi ato, por dhe të lexuesve sepse:

                           “ Në këpucët e mia të vjetra, aty janë shkruar udhët  

                             udha që duhet të ndjekë

                             shtegu për të ardhë tek ti

                             ku dyshoj se më pret.”

      Ngaqë, si në jetën politike, shoqërore, dhe ate të letrave, qartazi në poezinë “Trishtim gjithandej” autori bindshëm e dhimbshëm definon:

                              “Një tis mashtrimi ka mbështjellë gjithçka

                               Të gjithë duken mashtrojnë

                               E të mashtruar janë të gjithë

                               Përveç zogjve.”

       Kjo lloj poezie, me karakterin e sajë rrebel, mbart në vetvete peshën e një brenga universale. Nga poezia në poezi, autori ngulmon në gjetjen e asaj peshe psiko-analitike, drejt përtejshmërisë të unit poetik, me të vërtetat e përjetuara, si çlirimtare e shpirtit në kuptushmërinë e kumtëve njerëzorë. Kjo lloj poezie, vjen përmes palimpsestëve e thellë me nëntekstin e sajë, ku mendimi, simboli, metafora, e veshin mendimin fisnikërisht me polifoninë e një gjuhe mbushur plot aroma ndjesish. Ky është dhe misioni i letërsisë në rastin konkret: të çkokolepsë brenda unit ate që është universale, dhe që i shërben gjithë shoqërisë.

       Të ndërtosh me pak fjalë, me një lakonizëm ekstra trandishent, ky është talenti; dhe këtë Rexhepi e ka sintetizuar bukur poetikisht në trillet poetike dhe në poezitë vargkursyera.

          Autori distancohet nga moralizimi letrarë, perozhativ, apo pedantizmi shoqërorë. Poezia e tijë e ka buranën tek bota personale, të cilën e ndjen thellë në shpirt, kontaminimi shoqërorë, jo vetën nga e kaluara por dhe e sotmja, gati gati tragjike. Ndaj autori ngulmon përmes ndjesive më të çiltërta të personalitetit, duke na dhënë përjetime me dukuritë e imazheve të gjalla, të cilat bashkëjetojnë me poetin dhe lexuesin. Është kjo lidhje, e cila e çprangos poetin dhe muzën e tijë poetike, duke rezonuar universin e tijë krijues, mbartur me shumi kumtesh njerëzorë.

        Pa këtë botë, kjo lidhje poet- lexues-kumte njerëzorë,nuk do të ekzistonte në harmoninë e dëshiruar. Poezia  “Nesër dua të flas për ty” sintetizon bukur këto marëdhënie. Duaje partnerin, por duaje më shumë dhe botën ku jeton. Kumti i lidhjeve bashkëshortore lidhet ngushtë me këtë botë, ku njeriu është gjithmonë në luftë me vetveten. Lidhjet e forta shoqërore, shpirtërore, zakonore, në këtë poezi vinë si produkt i një jetësimi universal, me mirësitë dhe ligësitë që të jep jeta. Autori poetizon bukur sentencën e betimit të shenjtë përmes një ungjilli tjetërlloj. “ungjillit poetik” në një betim shpirtërorë ku rrethanat, traumat, vuajtjet, nuk ndikojnë në harmoninë shpirtërore të njerëzve.

          Rrallë gjen raporte të përballjes të jetës dhe vdekjes, kaq magjepsës në një dispozitiv të tillë mistiko-poetik, ku vdekja i shërben aq shumë jetës, besimit, si tek “Mjeku i tre kontinentëve” të Norman Betynit, ku raportet jetë vdekje përballen në raportet pozitiviste.

            Gjithçka, si në poezinë “Pak më shumë se gjallë” vjen sinjë klithmë në këtë përballje, në shërbim të dashurive gjalluese. Siç duket dhe nga përjetimet autoriale, dhimbja në këto përballje mes jetës dhe vdekjes vjen përmes një elegance, e cila buron në shpirtin  poetik të autorit, përmes fjalëve të thjeshta, gjer tek ato urtake nga fondi krahinorë. Kjo ndodh nga që poeti shkruan me gjuhën e shpirtit, ndaj dhe talenti i çfaqet kaq i çiltërt.

          Në poezinë “Pak më shumë se gjallë” periudha e traumave shëndetësore e rrugëton  poetin në një realizëm ekzistencial, ku dëshira për jetë definon:

                                 “ Plakemi përditë me ngut

                                    Si dëshirë me jetue

                                    E pafuqi me vdek”

 Ku në poezinë pasardhëse “Përditë e më shumë” si një ditiramb jetësimi, lufta për jetën triumfon nga se:

                   “  Përditë më shumë po më zënë këmbët në tokë

                     më e rrafshët më duket bota

                     kodrat më të vogla.”

    Në këto kontekste poetike lirizmi, psiko-analitika poetike e marëdhenieve me të dashurën e shpirtit dhe natyra, tek poezia “Mbrëmja ra”, një lirikë e bukur natyrore, një lidhje unikale e njeriut me natyrën ku:

                         “Mbrëmja ra, ti s’u duke kund

                           as cicërimat e zogjve s’të sollën tek unë

                          s’të sollën tek unë, as të nxorën prej teje

                           ku je strukë, në degët e trishtimit!...”

    Gjithçka poetike vjen përmes një tisi misteri, një kulti nderimi për shenjtërinë grua, se vetëm kështu, si një diell që rrezëllon në shpirtin e tijë, ai e sheh ate dhe në çastet më të zymta të jetës, duke dhënë dritë brenda shpirtit të tijë. Këtij raporti kaq të shenjtë, poeti i ka ngritur monumentin e dy poemave: “Rrugët i kërrus vetmia” dhe “Çfar i duhet tjetër fluturimit” ku:

                              “ Kur lidhim duart bota kalon nëpër ne

                                Kur puthemi lumi ndalon të marrë frymë”

     Këto poema janë raporti jetësorë i një dashurie ku në thelbin poetik rishfaqen ato vuajtje shpirtërore, jo vetëm të poetit për të zbuluar misterin e pa konsumuar nga mijëvjeçarët, midis qenies dhe shpirtit, midis materies e subkoshiencës, midis kotësisë dhe ekzistenciales. Autori në këtë kërkim epistolaro- poetik, futet gjer thellë në skutat e shpirtit njerëzorë, duke shtruar për zgjidhje qindra pyetje, ku lexuesi përmes psikoterapeutikës gjen mes vargjëve, metaforave, simboleve, alegorive, përgjigjet përmes ndjesive poetike. Ndaj këto dy poema, kursimtare në strukturën vargëzuese, lexohen me një frymë, duke dhuruar pështjellime ndjenjash, duke hipur e zbritur në honet e një pikëllimi, për të dalë në dritësirën e një jete të vërtetë. Kjo është ajo:  që “tashmë jeta e përjetuar i ngjet letërsisë e jo letërsia jetës” siç e perifrazon në konceptin e tijë esteti Luis Borgësi.

      Në këto trajtime estetike e gjen shtratin e vet dhe marrshi social në poezinë “Një ditë përsëri” “Ka fate më të këqija se fati yt” ku autori me një akt përballjesh trajton problemet e agravuara mes shtetit dhe shtetasve ku:

                    “Do na duhet domosdo një ditë me tradhtue

                      Njeri tjetrin

                      Për me ruajtë sigurinë kombëtare”

     E gjithë kjo përballje, përmes poezisë “Urrejtje të vjetra” vjen si një kontaminim shpirtërorë, shoqërorë, nga e kaluara ku dhe sot gjoja demokraci: “Përditë na japin të hamë urrejtje të vjetra”

       Në konceptin nënkuptimorë, një rol të veçantë në poezinë e Rexhep Shahut, luan dhe retorika poetike. Siç prezantohet dhe në poezinë “Si ta shkruaj buzëqeshjen” autori di të përdorë artistikisht, në vendin e duhur, retorikën poetike. Kjo vjen si një tjetër veçori e profilit të tijë poetik. Poeti luan bukur me to duke e përdorur si një element artistik. Kjo i ka dhënë më shumë ritëm, gjallëri dramacitetit, stilit, tërheqjes të vëmendjes të lexuesit, duke i thënë: ngulmo, ngulmo, se aty, mes vargjëve do e gjejshë përgjigjen. Kjo e ka rritur ritmin dukshëm, konçizitetin poetik, kursimin e shprehjeve të tepërta.

        Sigurisht që kjo ka lënë hapësira në shfrytëzimin me kapacitet të plotë të imputëve artistike që fal natyra, ka krijuar një atmosferë të ndjeshme, duke i dhënë poezisë një dimension emocional sa më real. Ndaj dhe përdorimi me efikasitet i këtyre elementëve realistë e ka bërë poezinë më jetësore, duke e identifikuar më shumë me përmbajtjen e sajë konkrete. Ndaj dhe poetika, në aspektin e modernitetit vjen përmes këngëzimit dhe në këtë strukturë të lirë të vargut, duke i dhënë më shumë liri për të shprehur ndjenjat dhe përjetimet e poetit, përmes një konceptimi të një drejtimi poetik inovativ.

        Këtu e ka shtratin koncepti estetik dhe sentenca e Jorgo Seferisit i cili thotë: “...poeti nuk mund të ndahet hermetikisht nga personaliteti i tijë, dhe funksionimin e poetit e ushqen një ecejake e pa ndërprerë midis unit të brendëshëm dhe atij sipërfaqësore.” (Jorgo Seferis MONOLOG mbi poezinë dhe esse të tjera.)

        Janë këto imazhe, metafora, që presupozon në estetikën e tijë Seferis, të cilat e bëjnë poezinë të personalizohet nga përdorimi i tyre. Kjo ka bërë që dhe poezitë e Rexhepit të reflektojnë një ndikim emocional të lavdërueshëm, por njëkohësisht, duke krijuar hapsira interpretimeve, sipas shijeve të lexuesit. Karakteristikë kjo e një poezie moderne me themele të një real-ekzistencializmi.

        Sigurisht një dukuri e tillë e imburson atmosferën e veçantë krijuese përmes një romantizmi, veshur me një kostum mistik. Një lirikë e tillë vjen disi e veçantë, vjen si një lidhje organike me natyrën në poezitë “I duhet një trëndafil kësaj nate” “Aeroportet e zogjve” “Unë hyj në ëndrrat e tua” “Duart e mia” , lirika plot aroma ndjesishë, ku funksioni artistik i natyrës plotëson ndjesitë më të bukura njerëzore, ku:

                  “Përfytyro natë të qeshë dhe të qeshurën tënde

                    që derdhet udhëve për dritë;”

     Një panoramë poetike e një bote të plotëruar, ku autori me anë të kontraversit poetik, sjellë për lexuesin një botë substanciale të dëshiruar, ku nënteksti nga vargu në varg predomonon dëshirat e pastra njerëzore. Njeriu dhe natyra, një unitet artistik, një amalgamë e plotë poetike, ndërthurur plot shije dhe art. Ndaj polifonia e fjalëve dhe hapërimi në poezitë e Rexhep Shahut vinë me një natyrë emocionale përmes një dinjiteti njerëzorë. Ndonëse ata fshehin nën purpurantën e palimpsestëve mesazhet,qëllimin, misionin, ato kanë një fshehtësi të bukur në hermetizmin inovative bioshqiptarë. Përmes një rrugëtimi të tillë  poetik poeti gjeti trillet në udhëtimet përkujtimore, tek puna, në gjirin e familjes, e mbi të gjitha besimin në veten e tijë si krijues.

        Në këtë rrugëtim krijues ai i ka dhënë poezisë emisionin jetësorë, ate dashuri të cilë  e ka marrë, përjetuar në çastet më të ëmbla, por dhe më të egra të jetës, mbase dhe në vetmi prej poeti, jo si një kronikë, por dhimbje, dashuri, përballje njerëzore, të bëra poezi.

        Duke lexuar poezitë e vëllimit “Dita e gjashtë” lexuesi dhe më i thjeshtë, ngazëllohet nga rrymat e ngrohta të një sinqeriteti, i cili e ka burimin tek shpirti i dëlirë i poetit, rrahur nga erërat e kohës, në tufane, në dritësirë e në errësirë, në burgim e liri shpirtërore, por që, në shpirtin e tijë emëton dritë në rrugëtimin njerëzorë.

         Një epilog i bukur poetik, përmbyllës, vendosur në pas ballinën e librit, si ekstrakt i gjithë diversitetit shpirtërorë të njeriut, botës që na rrethon, shoqërisë, ku:

                       “ Këtu toka është prej reshë

                          Qielli prej ëndërre

                           Vetëtimat e rrufetë këtu perdoren

                           Si litarë me lidh fatin.

                           Me diellin luajnë futboll fëmijët e zotave

                           Zotat vetë luaj luftash.”

        Ky vëllim poetik i poetit Rexhep Shahu, në bindjet e mia, është një sintezë e kulturës poetike, e përftuar në një përballje me vetëveten, e cila gjeti shtratifikimin në humusin poetik ideal të popullit, për tu zhvilluar në sensin modern simbolikisht.