VLADIMIR MUCA: Disa Vëzhgime kritike

MADHËSHTIA E TË THJESHTËS NË NJË PROZË TREGIMTARE

    (Disa Vëzhgime kritike mbi vëllimin me tregime “ Shtëpia e Kulakut” të shkrimtarit

                                          Shpendi Topollaj botim i dytë 2025)

        Sot, kur në botën e librit të çfaqen një shumi haluçinacione fantaziste, ka dhe shkrimtarë të tillë shumëdimensional, si Shpendi Topollaj, i cili botën e tijë krijuese e mbarështron në një real- ekzistencializëm trandishent. Shpendi përmes përmbledhjes me tregime “Shtëpia Kulakut” sjell për lexuesin shqiptarë, ekstra përjetime, të cilët të fusin në një botë të përjetuar, ku prototipet dhe lexuesi njehsohen në një personazh të vetëm.

       Simbolika e ballinës të librit, e cila është marrë nga tregimi me të njëjtin titull, flet shumë dhe për një sociologji të mirëfilltë, e cila do  të ndjekë gjithë narrativën e librit. Jo më kot, ky tregim, kjo përmbajtje librare është ribotuar, sepse problemet që shtron për zgjidhje autori në këto tregime, sa ekzistencialiste aq dhe reale, kanë marrë statusin letrarë si të pakohë. Ata e ruajnë vlerën, mesazhet, misionin, qëllimin, dhe në substanca të reja kohore, si një promotor i zhvillimit shoqërorë.

          Fenomeni i kulakut, në trajta të reja  është mbisundues dhe sot, në luftën pa precedent  mes shtetit dhe shtetasve, ku njeriu akoma: “ As vetë nuk e dinte përse e kishin damkosur, vetëm se para çlirimit kishin pasur ca tokë dhe bagëti më shumë se të tjerët.”

        Si në çdo aspekt, dhe në këto raste, ajo që e veçon narrativën e Topollajt, është se ai përdor me sukses kontraversin si element artistik, si psikoterapi, për të luftuar këtë kontaminim shoqërorë, mbartur nga e kaluara totalitare. Një  tregim të tillë shumëkush e ka përjetuar ndaj është e saktë ajo thënie e Luis Borgesit se: “Tashmë nuk i ngjet letërsia jetës, por jeta i ngjet letërsisë.” Një referencë të tillë autori e ka sintetizuar, duke futur personazhe realë, duke i dhënë më shumë jetë tregimit, duke na e sjellë fantazinë krijuese sa më afër realiteteve. Në këto kontekste e ka kolonadën e sajë mbajtëse dhe real- ekzistencializmi i prozës të Shpendi Topollajt.

       Jo vetëm tregimi “Metamorfoza e komshijve” por, në fakt shumia e tregimeve të autorit, cilësohen me veçorinë e trajtimit letrarë të koncepteve frojdiane, mbi dypersonalitetin. Metamorfoza dhe dypersonaliteti i personazhëve, si në konceptin klasik hamletian, por dhe në konceptin frojdian, trajton ndyshimet në subkoshiencën e njeriut, nën trysninë e ndryshimëve shoqërore. Sigurisht, një gjë e tillë ka sjellë shpërbërjen e marëdhënieve në komunitet ku: “As ua dimë emrat, as nga janë, as ku punojnë, as sa fëmijë kanë.”

         Në këto kontekste shoqërore, ngulmon autori, përgjegjësia shoqërore është e ndërsjelltë sepse: “Mirëpo, sa herë kryqëzohemi shkallëve, ai rëndë, rëndë bën sikur tund kokën. Edhe unë po ashtu.”

         Si në një kinematikë shoqërore, në tregimin “Letra me fotografi” autori ngren një problem thelbësorë në marrëdhëniet shoqërore në komunitet, ku Ideali, sinqeriteti, ndershmëria, është ajo që e mban gjallë lidhjen mes njerëzve. Mendimet, qortimet, botëkuptimet janë personale, janë indicie që i takojnë vetëm personit e jo tërësisë shoqërore. Gjithashtu ky tregim shumë antraks në përballjet shoqërore është një sintetizim i bukur letrarë i një thënie urtake të artistit të Madh Robert Ndrenika, i cili në konceptin idealist mbi shoqërinë dhe shtetin bindshëm mendon kur thotë: “Ligji dhe shiu bie njëlloj mbi të drejtin dhe të padrejtin. Por lag vetëm të drejtin, sepse ja ka marrë çadrën i padrejti.”

            Portretizimi, si imput letrarë artistik i prozës, është një tjetër veçori e tregimeve të Shpendit. Kjo dukuri, e ngritur në art, pasqyrohet bukur në tregimin kushtuar Zef Ujkajt: “Histori me piktorin Zef Ujkaj”. Një Portret i bukur me sqimë artistike, i një intelektuali, i cili ka lenë gjurmë në kulturën skenike, pikturale, në qytetarinë durrsake i cili: “Fliste ne të rrallë e ngadalë, dhe gjithmonë thoshte gjëra të mençura”. Këto horizonte të mirësisë vinë në hapsirat sociale si protonizma, ku përmes tyre udhëton mirësia e vullnetit social. Ndaj dhe historia e një portreti të piktorit Zef Ujkaj, vjen si një tregim i një realizmi ekzistencial, me plot aroma ndjesishë, si kujtesë e një historie njerëzore, ku gjithçka të mbetet në mëndje, si e shkruar me gjuhën e shpirtit.

         Me këtë tregim, ashtu si dhe me tregimin “Dy lloje policësh” sociologjia narrative, vjen e shtjellusr bukur përmes përjetimëve të çastit. Dy botë sociale që përjashtojnë njëra tjetrën me konseguencat e tyre. Transparenca sociale, e mira dhe e keqja, vinë si pjesë të një jete, ku rregulli le të peshojë në peshorën e gjykimit të lexuesit meton autori, në konceptin e tijë mbi sociologjinë shoqërore.

         Në tërësinë e prozave tregimtare të librit “Shtëpia Kulakut” ana tekstuale e narrativës ngulmon të tregojë se vlerat morale tek njerëzit e lig, keqbërës, ose janë inekzistente, por hera herës dhe të luhatëshme, si kameleon ose si tregjet financiare në çaste të rënda krizash ekonomike.

       Qëllimi i autorit në këto raste, nuk është të pasqyrojë dëshirat e një jete të pa përjetuar, por, autori krijon refleksione shoqërore, për një shoqëri pa cmirë dhe intriga. Pikërisht një konceptim i tillë i jep prozës përmbajtësi e tipare sintetike, e cila protonizmin e sajë e gjen tek detajet psikologjike, metaforat dhe algoritë e fuqishme.

         Duke qenë një vëzhgues i mprehtë i jetës sociale, Shpendi di të mbushë narracionin, jo vetëm me hollësira të domosdoshme, por dhe me detaje e kontraste, të cilat prevalojnë kumtet njerëzore në shoqëri. Ndaj dhe kjo prozë tregimtare, në letrat shqipe vjen disi e veçantë, duke ruajtur linearitetin estetik e stilistik në tërësinë librare. Kjo ndodh ngaqë, proza në tërësinë e sajë, është bota e autorit e përveçme. Ky është dhe dallimi i shkrimtarit Shpendi Topollaj nga të tjerët.

         Madhështinë e të thjeshtës, duke zotëruar kodin letrarë dhe kodin e jetës, si përmbajtësi artistike të domosdoshme, rrëfim të besueshëm, autori ka ecur mbi sentencën e Markesit, i cili definon se: “Vështirësia ime kryesore ishte të gjeja tonalitetin dhe stilin e duhur, që lexuesi t’i besonte rrëfimit tim”

         Duke u mbështetur në thjeshtësinë e rrëfimit të ngjarjeve e fenomenëve, natyrshmërinë e dialogut, detajet “mballoma artistike” sipas Umberto Ekos në librin Fjalë për letërsinë, personazhet nga ato real dhe të tipizuar,  të cilat përfaqësojnë shtresa të ndryshme shoqërore, konceptimi i natyrës si komponent me imputet e saja artistike, e bëjnë prozën të përveçme në drejtimin e sotëm letrarë.

         Me bagazhin e përftuar letrarë, ekzistencializmin e përjetuar, autori në këtë produkt letrarë, të ribotuar për vlerat që përmban, ka treguar aftësinë që detajeve  jetësorë, imtësirave sociale, me mjeshtëri artistike të u vjelë madhështinë e të thjeshtës, një veçori thelbësore e prozës tregimtare, e cila ndjek autorin si një paradigmë e të vërtetave të kumtëve njerëzorë.

Korrik 2025.                                                        Vladimir Muça