VIKTOR CANOSINAJ: Dystopia, përtej të ardhmes, në romanin e V. Canosinajt.

Romanet përmes rrëfimit si trillim, nuk kanë limit. Fiksioni përtej të vërtetës, apo dhe brenda filozofisë së përditësisë, që eksplorojnë universin, me rrëfimet nga më të çuditshme, që nga romanca kalorsiake/ triller/ fantashkenca/ realizmi magjik/ post/modernieti etj., ku njeriu herë jashtë dhe brenda romanit, tëhollon fijet e ekzistencën së jetës dhe botës. Ndonjëherë, romani është galaktikë e padukshme. Ai, na tërheq në gravitacionin e tij yllësor, në mënyrë të mrekullueshme dhe të heshtur përmes, transformimit të strukturës (Makkreel: 2015: 12), duke përshkruar një përvojë interpretuese të trillimit, si një proces ndërmjetësimi, me anë të të cilit është më përtej një “ pretendimi për të vërtetën”, ku një vepër letrare del në pah përmes projeksionit dhe zëvendësimit dhe shtrembërimi kohor, duke përdorur linjat jolineare dhe teknikat narrative të metafiksionit, si akt i të shkruarit rreth ndërgjegjësimit të lexuesve për natyrën fiktive të vetë trillimit që lexojnë. Por, në romanet post/moderniste trillimi merr forma nga më të çuditshmet. Në romanin “Hordhia” (Canosinaj: 2025), autori i ka vendosur ngjarjet në një të ardhme dystopiane oruelliane. Një roman, apo novelë që të rrënqeth. Një hordhi lepujsh, kanë pushtuar Tokat e Bashkuara Veriore. Ardhacakët lepuj, po pushtonin të gjitha tokat e lira, të udhëhequr nga Luftëtari i Madh, u kthyen në mishgrënës duke vrarë fshatarët, qentë gjuetarë dhe vetë Rianin e Madh. Por, mbrojtësi i lepujve dhe kafshëve Kliner Biondi, u “bind” për metamorfozën e lepujve apo dhe kanibalizmi i tyre, vetëm kur i pa me sytë e tyre dhe media dhanë drejtpëdrejt kronikën e shqyerjes së njerëzve nga lepujt e murrmë.  Por, dhe lepuj vetë, si barngrënës, ishin të frikësuar nga shndërrimi i tyre dhe filluan të villnin duke u larguar me frikë nga prijësi i tyre, Luftëtrai i Madh.

Romanit i qasemi në tre mënyra:

1.     Mënyra e parë: hordhitë dhe dyndjet barbare nëpër kohëra, vetë fabula na rrëfen për

hordhi lepujsh, por hordhitë apo dyndjet barbare në kohëra të ndyshme në shkuj, kanë ndodhur si shkak i ndryshimeve dhe klimatike, që në kohët e hershme. Por, më parë le të shpjegojmë se çfarë janë hordhitë:

-       fjala: [hordhí,-a emër i gjinisë femërore; numri shumës; -(të) 1. term në histori; tërësia e

 fiseve endacake mongole ose osmane. 2. kuptim i figurshëm; ushtri e madhe barbare; turmë e egër që vret, pret e shkatërron mizorisht (ASHSH: 2006)];

-       në kontekstin historik: “hordhitë” shpesh i referohen grupeve të mëdha nomade,

mongole dhe tatare të shekujve 13 dhe 14, siç është “Hordhia e Artë”, e cila themeloi perandori të gjera në të gjithë Azinë dhe Evropën Lindore. Termi vlen edhe për grupe të tjera nomade dhe fisnore, si Hordhitë Franke që pushtuan Perandorinë Romake në shekullin e 6-të, dhe termi ndonjëherë përdorej në mënyrë më të përgjithshme për të përshkruar grupe të mëdha dhe të padisiplinuara, duke përfshirë Hordhinë Nogai në rajonin e Kaukazit dhe më vonë pjesët në shpërbërje të Hordhisë së Artë (en.wikipedia.org)];

-       në kontekstin kulturor: duke sjellë në mendje imazhin e lashtë të hordhive barbare

shtazore që shumohen në mënyrë të paepur dhe gogoli i mbipopullimit, ndihmon në zhvendosjen e vëmendjes nga çështjet sistematike brenda ekonomisë politike të zhvillimit, domethënë, kotësia e ndjekjes së zhvillimit të qëndrueshëm brenda kontekstit të një kapitalizmi neoliberal që në mënyrë karakteristike përkeqëson si pabarazinë ekonomike ashtu edhe degradimin mjedisor (James: 1979: 12), ku dhe vetë fabula është ndërtuar mbi një hordhi brejtësish lepuj, që dynden drejt Tokave të Bashkuara Veriore, në kërkim të ushqimit, pasi lepujt janë shumuar shumë dhe uria i shtyu në toka të reja, për të gjetur ushqim: nëse dyndja e lirë e hordhisë ardhacake të lepujve do të vazhdojë me këto prurje, - kishte shkruar ai në dhënator, - pavarësisht përpjekjeve për t’i zhdukur ata me forma tradicionale, forma që e ulin numrin e këtyre gjitarëve në shifra të papërfillshme, brenda pak viteve Tokat e Bashkuara Veriore do të përfundojnë të zaptuara nga ardhacakët. Kjo do të vërë në rrezik mbijetesën e banorëve të viseve tona, sepse lepujt, duke qenë tepër grykës, lënë prapa vetëm shkretëtira (Canosinaj: Idem: 2025).

2.     Mënyra e dytë: rebelizmi ndaj urisë dhe ngrohjes globale, sepse romani apo novela ka

elmente të realizmit magjik/elemente nga e ardhmja, por gjithashtu do të ndihmojë në mbylljen e boshllëqeve të pabarazisë dhe në ndërtimin e një demokracie më të mirë, Canosinaj na rrëfen, ndikimin e njerëzve në mjedis, që (Ne) mund të përqafojmë ndryshime rrënjësore, ku Toka do të ndryshojë rrënjësisht, se qëndrimi neutral në debatin për klimën nuk është më një opsion. Ndaj, dyndjet apo hordhitë nëpër kohëra, për shkak të ndryshimit të klimës, mungesa e ujit /ushqimit /sigurisë, kanë sjellë dhe do sjellin dyndje dhe hordhi (barbare), rast sot i popullit Palestinez në kërkim të ushqimit, ndaj pushtimit të tokave të tyre. Për të rritur ndërgjegjësimin e popujve ndaj thatësirave, përmbytjeve, luftrave dhe ndryshime klimatike dhe për të ndërtuar

“ mure rezistente” ndaj stuhive, mund të adresojmë disa nga shkaqet rrënjësore të migrimit që rrjedhin nga ndryshimet klimatike (United Nations: 2017). Filozofia postmoderne argumenton, se njohuritë dhe faktet janë gjithmonë relative ndaj situatave të veçanta dhe se është e kotë dhe e pamundur të përpiqesh të gjesh ndonjë kuptim të saktë për çdo ide, koncept apo ngjarje. Dykuptimësia është një praktikë e zakonshme në letërsinë postmoderne. Rivajëzimi i elementeve të  realizmit magjik: përmes prezantimit të ngjarjeve të pamundura ose joreale pa përcaktuar qartë se çfarë është faktike ose çfarë është fiktive duke vazhduar në vazhdën e elementeve magjikë në letërsinë tonë në formën e një esestizmi magjepës (Canosinaj: 2012), një shkrimtar që përmes veprave të tij, ka sjellë shumë elemente të realizmit magjik, dhe me fabula nga e ardhmja etj. Përveçse është shkrimtari i shumë librave për fëmijë dhe të rinj, që janë jo vetëm mungestarë në llojin e shkrimit shqip, por dhe shumë e vështirë të shkruash për të rinjtë. Por kësaj vepre mund t’qasemi në formë analogjie:

a)    analogjia dhe paralelizmi me “Fermës së kafshëve” përmes paragrafit: luftëtari i

Paepur u çapit i menduar para rreshtave me lepuj të dalë vullnetarë për të ngrënë mish dhe pyeti nëse ndokush ishte i lëkundur pas betimit që kishte bërë. Një lepur i murrmë doli nga rreshti dhe tha me gjysmë zëri se nuk mund të kthehej në mishngrënës. Luftëtari iu afrua, e mbërtheu për zverku me dhëmbë, pastaj e flaku në një përrua që rridhte aty pranë, ku revolta e lepujve në analogji me “Derrkucin Napoleon” (Orwell: 2006), a nuk është dhe Luftëtari i Paepur (lepur) rebel dhe kryeneç ndaj njeriut, që na përqas letërsinë krahasuese si neveri apo absurdi sarkaistik deri në bruleks, të një shoqërie që pushteti e ka kthyer në lepur, është  një nga alegoritë politike më të njohura të shekullit të njëzetë, që është shumë aktuale;

b)    analogjia përmes ironisë dhe sarkazmës, si kategori e ironisë është sarkazma, përmes

ironisë së situatës për të theksuar pohimin e një të vërtete (Muecke: 1969: 8). Romani ka një fabul të realitetit shqiptar të sotëm, që stimolohet përmes ironisë, në paragafin: lepujt që nuk e kishin duruar dot shijen e mishit dhe gjakut të njeriut u larguan. I përzgjedhuri kaloi shikimin mbi ushtarët e tij.

- Djema, tani ne jemi ndryshe, - tha me krenari. - Njerëzit mund të përdorin kundër nesh qen gjahu, helme, armë zjarri, të na shkatërrojnë strehët dhe të na mbysin fëmijët. I kemi provuar këto. Por lufta jonë është e shenjtë. Ne do t’i mundim njerëzit duke flijuar veten. Njerëzit e Tokave Veriore janë frikacakë, ata nuk flijohen dot si ne, për ta vdekja nuk është një akt lumturie.

Luftëtarët e batalionit e ndiqnin gojëhapur, ndodh fenomeni simulakrun, duke e vënë lexuesin në dilemë si bashkëautor, duke kuptuar se çfarë fsheh “realiteti” dhe si mund ta njohim atë dhe përtej fiksionit të historiografisë, dallimi mes realiteteve të shkruara dhe fakteve reale (kuptimësia përmes alegorisë së shoqërisë shqiptare dhe korrupsioni shtetëror prej mëse 30 -vitesh), na afron njohjen e ironisë në dy forma: si ironi e fjalës dhe si ironi e situatës (Apolloni : 2016:137), sepse ironia është dhe proces ligjërimi, ku gjuha ligjëruese dallohet qartë, duke rrokur gjithë konceptimin e romanit;

c)     dystopia Oruellisne vs dystopisë Canosiniaje;

-       vende surreale: Tokat e Bashkuara Veriore /Lumi i Verdhë/ Luginën e Gështenjave/

“Vreshti i artë”/ Pishat e Buta/ “Tek teze Nora”/ Prijësi i Lepujve të Murrmë/ Perëndia e Lepujve/ Lepujve të Zinj/ Vdekja e Lumtur/ Malit Kryeneç;

-       personazhet: Kryeministri, Riani i Madh, Kliner Biondi, Luftëtai i Paepur etj.;

d)    morali i shoqërive globaliste dhe qeveritë e të ardhmes, përmes këtij romani janë shumë

aktuale dhe shohin drejt të ardhmes së afërt dhe të largët, sepse ngrohja globale ka ndryshur botën shtazore, faunën dhe florën dhe gjithë relievin e Tokës që po shkatërrohet, gërryhet dhe thërmohet, nga tcunamet, stuhitë, zjarret, temperaturat e larta ferrike, shkrija e akullnajave, efekti serë dhe karbon, ndotjet akustike nga trafiku, shkatërrimi i masiveve të mëdha pyjore deri dhe në Amazonë, ndërtimet e qiellgërvishteve dhe ndërtimet me betone në zonat e mbrojtura etj., del qartë në paragrafin:  dhe kështu, ajo histori vazhdoi për shumë e shumë vite. Një biolog shkroi një libër për lepujt ardhacakë, ku theksonte se herët a vonë ata do ta rrëzonin murin mbrojtës prej betoni. Logjika e biologjisë nuk kishte asnjë lidhje me logjikën e politikës. Biologjia hakmerrej në mënyrën e vet, na rrëfen se rritja e  popullsisë do të sjellë pamundësinë e  furnizimit me ushqim duke u shkatërruar shumë vise të botës, nga fatkeqësitë e natyrës, dhe dyndjet e njerëzve nuk do jenë të aftë të shqehen, se uria sjell dyndje dhe lëvizje masive në kërkim të ujit dhe ushqimit. Postmodernizmi në shumicën e rasteve, është diçka që refuzon çdo format ose thjeshtësi. Shumë lexues, letërsinë postmoderne e kanë të vështirë për të kuptuar, përdorimin e gjuhës, formave dhe zhargoneve apo termave të caktuara. Mënyra e paqartë e shpjegimit e bën letërsinë postmoderne pothuajse të paarritshme për shumë lexues (Delanty : 2000:187), ku karakteristika shumëplanëshe e postmodernitetit e bën atë, akoma më të çuditshme.

3.     Mënyra e tretë: metamorfoza e të keqes për/ndaj mbijetesës, transformimi i lepujve  nga

barëngrës në mishgrënës është metafora kafkiane e njeriut në sisteme politike apo në rrethana të ekzistencializmit njerëzor në kushte historike të pabarabarta. Shndërrimi i lepujve, në kanibalizëm është dhe shndërrimi i politikës “vrasëse” për pushtet, përmes:

-       kryengritjeve dhe revoltave kundër padrejtësive social-shoqërive, kundër pushteteve dhe (qeverive);

Kliner Biondi, që kishte lindura pa baba dhe duke u bullizuar në shkollë ishte bërë njeri i rrugës. E ëma një prostitutë që u martura me një kolonel dorëcung, ku Klineri si kandidat për kryeminsitër, ishte pro mbrojtjes së kafshëve, dhe për “ndërhyrje të butë” ndaj hordhisë së lepujve. Por, kryengritja e tij kundër qeverisë, përqasja ndaj rendit demokratik të çdo qeverie që nuk punon për popullin e vet. Por, Kliner kishte lindur për udhëheqës. Masat shfarosëse ndaj hordhisë së lepujve, e bëri atë udhëheqës, duke shpëtuar njerëzit nga ardhacakët kanibalë.

-       metamorfoza deri në kanibalizëm;

“Kanibalizmi ishte i njohur mes lepujve, sidomos atyre që bënin jetë të egër. Ai lidhej me mungesën e kalorive, pra urinë e zgjatur, por edhe me mungesën e ujit. Lepujt ardhacakë të racave të ndryshme vinin nga toka të shkretuara, ku uria dhe etja bënin kërdinë. Këto rrethana i shtynin ata të shfaqnin tipare egërsie dhe të kalonin në mishngrënie. Ngrënia e mishit u shkaktonte thjesht vështirësi në rrugët e tretjes dhe kaq”, rrëfen së shkatërrimi i tokës përmes urisë dhe ujit, e kthen njeriun në kanibalizëm, përmes metaforës fantazmagorike.

Përveç fokusit në realitet, postmodernistët shqyrtojnë dobinë e “dijes”. Njerëzit në shoqëri po bëhen “të drejtuar” nga të tjerë. Një koncept që shërben si bazë e “universalizmit”, ku e vërteta

justifikon çdo formë të dijes, se postmoderniteti është një periudhë pesimizmi që bie ndesh me optimizmin e modernitetit (Rosenau: 1993: 190), se autorët postmodernë kanë tendencë të përdorin ironinë dhe humorin e zi në shkrimet e tyre. Ata i paraqesin temat, madje edhe ato serioze, me fragmentim dhe dekonstruktivitet.

Romani është i shkruar me një gjuhë të “lartë”. Kur zbulojmë kuptimin e vërtetë të artit, mësojmë edhe atë që jemi të aftë të kuptojmë, paragjykimet e gjuhës dhe të mënyrës se si duhet interpretuar, ajo mund të na pengojë ose të na çorientojnë në interpretimin e kuptimit të saj. Kështu, jemi në gjendje të përcaktojmë se cilat nga paragjykimet tona e bëjnë të mundur kuptimin, ose çojnë në keqkuptimin tonë (criticallegalthinking.com: 2016). Përvoja si romanshkrues, por dhe si eseist dhe botues, bën që dhe gjuha arstistitike është mdërtuar mbi një mori fjalëformimesh, përshkrimesh, krahasimesh, analogjie, ironie dhe sarkazma, apo dhe metaforash fantazmagorike, por me neologjizma.

Fjalëformimet: kryeministrit/tejqyrës/ /mendjeprishëse /bishtpërdredhje /gjojanukdua/ shumëngjyrëshe/mezikapshme/dorëheqjen/ paaftë/ përballuar /dyndjen /përbërë/ kundërshtues/rrobëdhomë/papërfillshme/njëlloj/nënqeshi/domosdoshmërisht/ buzëqeshur/ pushtetdashës/përbindësh/ përgjuesit/ pamëshirshme/ ndërkryer/ nëndheshme/ bashkëfshatarët rrallëkush/ nënqeshur/përgjumur/ përpjetë/flakëdhedhëset/ mospërfillja /kryqytet /treqind/ përfunduar/ përpjekur/ përleshje/rrethanë / shtatlartësia/ dhjetëfish/mospengimin/ gjakderdhje/ përkrenaren/ bukëshkalë/mospërfillje/ mendimmarrje/ përballë/rrugëgjatë/ përshëndeti/ ndërpritnin/ mbijetonin/ vendbanimin/ parashikohej/periudhë/ mbarështues/ zemërthyer/ stërnipi/ kryevepra/ kryeprijësi/përplasjet/ thashethemeve/përzgjedhur/ mishngrënës/ keqardhje/ kundërshtoi/ mbikëqyrjesh/përzgjedhuri/ bashkëfshatarë/ gojëhapur/ shpirtkëputëse/kryelajmi/ frymëmbajtëse/ drejtpërsëdrejti/krahëvarur/ kokulur/ shtegpërdredhjet/ pararojat/ pakapërcyeshëm/ kryeprijësi/ njëqind/pesëdhjetë/ nënqeshi/ gjithsecilit/ vendkalimi/ fundjavave/kundërvihen/ trupmadhe/pamposhtur/nënshtroheshin/ mëkëmbës/shumëkush/ paçuarmendsh/ tokaveriorësve/ ditëpërditshme/ kumtsjellësi/ papërmbajtshëm/ lajmpërhapjes/ përskuqura/përtokë/ bashkëshorte/ zëfort/ndërprerë/ stërholluara/papërcaktuara/ vdekjeprurëse/ elektrorryma/ përqarë/ kokëhelmetën/ letërpara/palarë/ shitblerje/ birkurvizmi/përnjolluar/ puthadorët/sheshpushimin/ fjalëpak/ padisiplinuarit/ kryeredaktori/ nënkryetar/ kundërshtimin/ mbivlerësuar/duartrokitjesh/perhapësja/ ngadoshme /bashkëshort /përkushtuar/ mbifuqia/ larpamësi/paaftë/mbikqyrjes/kokulur/drejtshkrimore/keqardhjeje/ parakohshme fillimvere/ përqarë /tërheqje /përhapën /pashembullt /ndërkryer /mbijetonte /mbilodhjeje /gjasmenukduat/ pakëshilluar /kundërgoditje /kryegjenerali /zëvendësshefi /pesëdhjetë.

Neologjizmat: dhënatorë /ngrënëtores/ dënglaç/ këlyshërisë/ parajsorët /flijimtarët/ synajën/ përqarë/ zagarepsje /mesoritë/përqarë.

Sëfundmi: një roman, që na rrëfen një të ardhme jo të largët, nga ndryshimet klimatike, luftërat dhe shkatërrimet e Tokës, ashtu siç kanë ndodhur në shekujt paraardhës, hordhitë e njerëzve do të “pushtojnë” toka dhe kontinente të reja, për të kërkuar ushqim dhe ujë, pasi Afrika është kontinenti që çdo vit, largohen me mijëra njerëz, se thatësirat e zgjatura pakësojnë ujin dhe ushqimin, duke emigruar drejt Europës apo në vende të reja për të kërkuar ujë dhe ushqim. Analogjia me lepujt pushtues, nuk është asgjë tjetër veçse tmerri dhe frika e politikës globaliste, ndaj mjedisit dhe ndryshimeve klimatike me hapa gjigande, për tu përballur me valët emigratore të njerëzve në nevojë. Njeriu, është vetë fajtor për shkatërrimin e Tokës dhe të ardhmes. Globalizmi po shkakton hordhi dhe pushtime të reja.

BIBLIOGRAFIA:

1.      Apolloni, Ag. (2016): Parabola postmoderniste, “OM”, Prishtinë.

2.      Canosinaj, Viktor. (2012): Prani e elementeve magjike në letërsinë shqipe, “Dyrrah”, Tiranë.

3.      Canosinaj, Viktor. (2025): Hordhia, “Dyrrah”, Tiranë.

4.      (2017): Climate Change Is A Key Driver of Migration and Food Insecurity. United Nations: https://unfccc.int/news/climate-change-is-a-key-driver-of-migration-and-food-insecurity

5.      Delanty, Gerard. (2000):  Modernity and Postmodernity, Sage Publications, London.

6.      James, Patricia. (1979): Population Malthus: His Life and Times. London: Routledge and Kegan Paul.

7.      (2006): Fjalor i Gjuhës Shqipe (ASHSH), Tiranë.

8.      http://criticallegalthinking.com/2016/06/17/hans-georg-gadamer-hermeneutics/

9.      https://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Horde

10.    Makkreel A. Rudolf ( 2015):  Orientation and Judgment in Hermeneutics, Chicago: Chicago University Press.

11.    Muecke, Colin - Douglas. (1969): The Compass of Irony. Methuen, Massachusetts, United States.

12.     Orwell, George. (2006): Ferma e kafshëve, përkth: Arben Kallmata, “Onufri”, Tiranë.

13.    Rosenau, P. Maria. (1993): Post-Modernism and the Social Sciences: Insights, Inroads, and Intrusions, Princeton University Press, NJ.